West-Vlaanderen. Jaargang 5

[p. 62]

Maurits Sabbe

(Brugge 9.2.1873 - Antwerpen 12.2.1938)

Achttien jaar geleden verliet hij ons; soms krijgt men de indruk dat het al veel langer is. Laten wij, in deze bitterkoude februari-maand (zijn maand bij uitstek: zie de data 9, 12 en 14 februari op litteraire kalenders), zijn stille gestalte oproepen. En voor ditkeer, zo weinig mogelijk aan litteraire kritiek doen.

In zijn geboortehuis, aan de Potterierei te Brugge, maakte deze oudste zoon van de Vlaamse dichter-strijder Julius Sabbe, in zijn prille jeugd, kennis met enkele heroïsche vertegenwoordigers van de Vlaamse Romantiek: Peter Benoit vooral, die Maurits Sabbe's Studentendronk toonzette. Later zou M.S. nooit zijn liefde voor de Vlaamse muziek en de Vlaamse Romantiek verloochenen. Hij zelf zou die traditie trouw blijven, ze tegen afbrekers verdedigen; en tevens meegaan met zijn tijd: een moderne schakel volgen aan de schone ketting van het verleden. Hij had een vader die hij in vele opzichten bewonderde: hij zou anders worden dan zijn vader en tóch diens werk voortzetten. Evolutie vond hij daarom normaal, voor revolutie voelde hij niets. Zijn vader werd ook zijn leraar Nederlands, aan het koninklijk atheneum te Brugge. Langs een stille rei trok hij van huis naar school: 's levens panta rei bleef dan ook voor hem iets vanzelfsprekend kalms. Zijn vader schreef gedichten en de leerling-zoon volgde het voorbeeld van de leraarvader. Zijn Liedekens uit de Lente verschenen in Jong-Vlaanderen, het blaadje van Vermeylen, de Raet e.a. Zijn vader werkte mee aan Hollandse kranten en de zoon deed hetzelfde. Zo gaf het Amsterdamse Nieuws van den Dag (juli-aug. 1891 en aug. 1892) M.S.'s eerste toeristische bijdragen over Brugge en de Westvlaamse kustplaatsen. Zijn vader stelde de Brugsche Beiaard op; de zoon zorgde voor een bijblad, getiteld Jacob van Maerlant, ‘dat wij in onzen schooljongenswaan stichtten’, bekende hij enkele jaren later. En hij maakte zich verdienstelijk in de Brugse atheneumleerlingenbond, het T.G. Van Maerlant's zonen. Op 13 juli 1891 sprak de rhetorika-student er de Feestrede uit: 1302 en 1815! Zij werd gedrukt te Maldegem, bij Cabuy die ook voor Julius Sabbe werkte. Hij was reeds wijs en bescheiden genoeg, om onder dit pathetisch-romantisch product zijn naam nog niet te zetten; maar hij stuurde zijn brochure, voorzien van zijn bekende sierlijke handtekening (alleen de M. zou hij later anders schrijven), aan zijn even jonge strijdmakkers: Mijnen Vriende...

Typische studentenrhetoriek uit die tijd: De aangeboren vrijheidszucht der Germaanse stammen werd er in verheerlijkt. Na de pessimistische noot (En tot overmaat van ramp verdween de ziel der burgerbeweging: Van Maerlant stierf op dit ogenblik van droefheid en rouw, wanhopende of zijn opofferende arbeid wel ooit vruchten zou dragen...) weerklonk aldra de optimistische: Doch de grote denker mocht gerust ontslapen... op de mannen der gedachte volgen de mannen der daad; na Maerlant traden Breidel en De Coninck in den strijd! Nog sprak hij in de trant van Conscience (wanneer aan de oosterkim de zon in vredeglans oprees) en van zijn eigen vader (De twisten, die de gemeenten onderling verdeelden, werden vergeten onder den drang der grote, nationale gedachte), nog wist hij zijn romantisch opgezweepte verbeelding niet in te tomen (de furie des oorlogs zelve vluchtte weg met verdorde boezems en losgewoelde lokken); maar reeds waren ook de liberale humanist (Wij zijn de eersten om al het goede te erkennen en te huldigen door de franse omwenteling aan de mensheid gebracht) en de op zachte taalmuziek ingestelde artist schuchter aanwezig: ...terwijl de kerk- en kloosterklokken met hun zilveren geluid de lucht vervulden.

Op de Gentse universiteit sloeg hij, van 1891-92 af, reeds breder zijn taalvleugels uit.

Zijn Ode aan mijne Pet, Studentendronk, Heiniaantjes e.a. vertonen invloed van Heine, Vuylsteke, Frans de Cort. Dulle Griet, vrij spoedig in schoolbloemlezingen aanvaard, betekent een van de zeldzame Gentse momenten bij M.S.. Prof. Bley maakte hem warm voor het werk van Gottfried Keller. M.S. verklaarde zélf, later: In Kellers werk ontdekte ik zoiets als een Brugsen geest. (cfr. Het Laatste Nieuws, 19.1.33). M.S. werkte zo veel, dat hij aan eigen naam niet genoeg had en een paar schuilnamen nodig had: Roeland Buskens, voor enkele verzen en veel kritieken; Midas uut 't Zakstjie, voor zijn eerste verhaal. In die tijd van vurig gedweep met Goethe, Heine, Schiller en Schubert tekende hij ook een paar malen: Mauritz Sabbe. Na de aanmoedigingen van Max Rooses, prof. Paul Fredericq en Virginie Loveling trad hij resoluter als M.S. naar voren, ofschoon het nog jaren duurde alvorens hij zijn pseudoniem Roeland Buskens prijs gaf. Zijn bedrijvigheid strekte zich veelzijdig uit: voorzitter van 't Zal Wel Gaan, redaktie van De Goedendag, voordrachten, almanakken, enz. Zijn broers Herman, Willem en Oktaaf stonden hem dikwijls dapper bij. Hoe moet Julius Sabbe toen fier en gelukkig zijn geweest! Helaas, men weet hoe hij daarna tragische dagen beleefde na de dood van zijn rijkbegaafde Herman. M.S. had te Gent ook een Bulgaarse vriend, Wladimir Kojoeharow. Zo komt het dat hij allicht de enige Vlaming is die een

[p. 63]

uitvoerig opstel wijdde aan de bekende Bulgaarse dichter en vrijheidsheld Christo Botew (cfr. Tijdschr. v.h. W.-F., 1897). In die bijdrage leren wij een andere M.S. kennen, romantischer geaard, een S. die op analogie wijst tussen Oost en West. Deze Europees georiënteerde weg zou M.S. later slechts bij uitzondering nog inslaan (het meest in zijn Plantin-studies, omdat Plantin nu eenmaal een Europese drukker was; sporadisch elders: ik wijs op een belangrijk artikel in H.L.N., 15.3.26, over Het Joodse element in de hedendaagse



Ned. Letterkunde, waarin hij nagaat waarom het Antwerps-Joods element in de Vlaamse literatuur ontbreekt); op dit terrein waren zijn tijdgenoten Louis Franck, Gustaaf Schamelhout, Pol de Mont en Alfons de Cock veel aktiever. Die weg beviel hem minder. In de geestdrift der studentenjaren had hij zich eventjes geïnteresseerd voor een romantisch-verre letterkunde die ook een Van Deyssel had bekoord. Hij zou vlug inzien dat mannen als Botew, die hartstochtelijke artikels geschreven had om de Commune van Parijs na hare nederlaag te verdedigen, hem niet blijvend konden boeien. Hij wou, op een kleiner gebied, dieper delven, hoger stijgen. Hij zou eerst worden de verteller over de kleine burger van het 19-eeuwse Brugge, en daarna de belezen Plantin-archivaris.

Op 13 oktober 1896 werd hij doctor in de wijsbegeerte en letteren (afd. Germaanse filologie), met een proefschrift over Jan Luyken.

In 1896-'98 verbleef hij te Brussel (Theresianenstraat 7), was er leraar Ned. a.h. Institut Dupuich en volgde er zangles a.h. Conservatorium. In 1898 verschijnt Aan 't Minnewater, met zijn eerste drie verhalen waarvan er een paar reeds in studentenalmanakken waren gepubliceerd. Cremer zelf zou het niet beter kunnen, schreef toen Fl. Maertens. In de hoofdstad had hij kontakt kunnen zoeken met Vermeylen e.a.; maar hij verkoos het, zijn eigen stille weg te bewandelen.

In 1898-1900 vinden we hem te Roeulx, waar hij leraar Ned. en Duits was a.d. Midd. School. Zijn verhaal Sublime Harmonie Automatique herinnert aan die periode, vol weemoed en dat gevoel van noodlottige verbanning uit een hartelijke omgeving. Zijn Waalse vereenzaming maakte van hem een nog dieper Bruggeling. In augustus 1899 trouwt hij met mej. Gabriëlla De Smet, een Gentse die te Brugge gewoond had. Op 28 augustus van dat jaar bezoekt hij Frankfort. Naar aanleiding van een Goethe-feest en een Goethe-tentoonstelling aldaar, constateert hij dat de komponisten Goethe beter hebben begrepen dan diens nog talrijker illustrators. Over Goethe's tekeningen zélf is M.S. volstrekt niet geestdriftig. Hij besluit dat de ware Goethe-illustrator nog komen moet. (Ts. v.h. WF, 1899). In 1900-1903 doceerde hij Ned. en Duits aan het atheneum te Hoei; Georges Rency was er toen ook, zodat onze beide literaturen er kortstondig vertegenwoordigd waren. In die periode schreef hij zijn Mei van Vroomheid (in 1901 verschenen in het Ts. v.h. Willems-Fonds). Julius Persijn, toentertijd niet altijd mals voor Buysse e.a. gaf zich ditkeer gewonnen en bekende: Laten alle katholieke kunstenaars beproeven een vromer boek dan dit over Brugge te schrijven. En ook Dosfel kon er, later, geen vrijzinnige graten in vinden.

De Waalse omgeving slorpte M.S. niet op; integendeel, uit heimwee werd daar een deel van zijn Brugse vertelkunst geboren. Aan Johan de Maegt deelde M.S. in een interview (H.L.N., 24.4.28) mede, dat hij De Nood der Bariseele's te Roeulx ontwierp: In een oude afspanning, een somber, versleten huis, woonden twee broers, waarvan de ene sullig was, en de andere voor meester speelde. Zij leefden zonder vrouw. Ik heb hun bestaan bespied. Ik heb de vrouw bij hen binnengeleid, in mijn boek, onder de vorm van een klein meisje: de vrouw, met haar teerheid, zonder iets van het zinnelijke.

In een tweede vraaggesprek met dezelfde journalist (H.L.N., 12.1.33) herhaalde hij deze verklaring, met

[p. 64]

nog enkele typische details erbij; en tevens verklapte hij toen, waar hij Bietje vandaan had gehaald: Dat werd mij duidelijk toen ik, in een andere stad, het dochtertje van een vriend van mij zag optreden tegenover haar twee ooms.

Zulks bewijst alleen dit: dat M.S. toen, overal waar hij kwam, Brugge in zijn hart en in zijn geest meedroeg. Aan dezelfde De Maegt zegde hij bijzonder gevat, hoe hij zijn verhalen schiep: ik ontwierp ze in innigheid, steunend op werkelijkheid die ik trachtte te idealiseren. Omdat hij kón idealiseren, had hij, naar het woord van Lode Baekelmans, geen vijanden in Vlaanderen's letterwereld, en vond zijn werk instemming bij orthodoxe gelovigen, ofschoon hij een konsekwente vrijdenker bleef. En omdat hij Brugge overal in zijn hart meedroeg, herschiep hij Waalse broers en Mechelse dochtertjes tot rasechte Brugse personages, zodat een Alfons de Cock zich tóch niet vergiste, toen hij Sabbe's mensen wel degelijk Bruggelingen noemde. Af en toe kwam M.S. trouwens naar Brugge, Gent, Brussel, Mechelen om er voordrachten te houden en vergaderingen bij te wonen. Hij sprak toen het meest over het Vlaamse lied en over folklore. Folklore, ene Assepoester, betitelde hij een spreekbeurt van hem. Tijdens zijn voordrachten zong hij ook, en krantenverslagen meldden dat hij zulks op meeslepende wijze deed (zoals trouwens ook zijn oudleraar Prof. Paul Fredericq en zijn oudere tijdgenoot Pol de Mont).

In 1903 kwam een einde aan zijn Waalse periode en werd hij als leraar Ned. en Duits aangesteld a.h. atheneum te Mechelen. In de aloude Dijlestad vond hij heel veel van zijn Brugge terug. Daar schreef hij zijn populair geworden Filosoof van 't Sashuis. Hij was toen 32 jaar oud. Een verslag uit Julius Sabbe's Brugsche Beiaard (11.3.1906) meldt dat M.S. zijn verhaal op een zaterdagavond in het Brugse Willemsfonds voorlas: Deze voorlezing duurde twee uren en half. Niemand heeft zich een ogenblik vermoeid of verveeld gevoeld. In hetzelfde jaar verscheen de Filosoof dan in De Vlaamse Gids. Deze filosoof, een figuur van eigen vinding die dit huisje zogezegd bewoonde (dixit de Brugse Beiaard), heeft een Mechelse oorsprong, volgens M.S.'s verklaring aan Johan de Maegt, in 1933: De Filosoof van 't Sashuis was een kollega van mij toen ik nog leraar was te Mechelen, een dertig jaar geleden. Over alles wist hij een goedkope filozofie, vooral over de vrouw tegen wie hij gaarne uitviel. Natuurlijk bezweek hij ook de eerste van ons beiden onder haar macht.

Antwerpse gemoedelijkheid heeft vaak Brugse gemoedelijkheid gewaardeerd: Lode Baekelmans sloeg dan ook de nagel op de kop, toen hij in M.S. een voortreffelijke opvolger van Tony Bergmann begroette.

In hetzelfde jaar (1907) dat zijn Filosoof in boekvorm verscheen, gaf M.S. ook zijn verhalenbundel Vlaamse Mensen uit. Al het succes was voor De Filosoof van 't Sashuis; de kritiek voelde minder voor de verhalen, ofschoon zeer mooie bladzijden ook daar niet ontbraken. Maar dit schijnt nu eenmaal het lot van verhalenbundels te zijn, in onze contreien. Hetzelfde lot stond M.S.'s tweede vertellingenreeks te wachten, nl. In 't Gedrang (1915), dan nog oorlogsverhalen: en ons volk houdt blijkbaar niet van Vlaamse oorlogsliteratuur.

In zijn vrij lange Mechelse periode had M.S., ondanks zijn vele andere kulturele bezigheden, de tijd om een omvangrijker werk uit te bouwen. En zo verscheen dan in 1912 de tweedelige roman De Nood der Bariseele's. Een ontwerp uit Roeulx werd te Mechelen werkelijkheid. Hierbij overschatte M.S. zijn eigen krachten: uitstekend novellist die binnen de tweehonderd bladzijden tot volmaakt bouwwerk in staat was, schoot hij hier in vormgeving te kort. Het te omvangrijke werk is niet van langdradigheid vrij te pleiten, oordeelde Toussaint van Boelaere terecht; en Julius Persijn was in een olijke bui, toen hij, na erkend te hebben dat er uitmuntende delen in voorkwamen, enigszins vermanend opmerkte: ...en voor de rest neuriën we eens even de schalkse verwittiging van 't Hollands liedje: Kees, Kees, Kees, je hebt er water bij gedaan. Maar vergeten we niet dat, zo deze roman een veel te grote oesterschelp geleek, er dan toch een parel in stak: Bietje! Verder moet men deze langdradigheid niet overdrijven: was het in die periode niet een algemeen literair ziekteverschijnsel, dat het werk van vele Vlaamse schrijvers aantastte?

Toen brak in 1914 de oorlog uit. M.S. trok naar Nederland, doch keerde reeds in 1915 terug. Wat de kunstenaar M.S. tijdens die beroerde jaren presteerde, weet ik niet met zekerheid te zeggen; maar het zou me niet verwonderen eens bij gelegenheid te vernemen of te lezen dat hij, naast zijn litterair-historische arbeid, toen ook aan zijn Pastorken van Schaerdycke (verschenen in 1919) en aan Het Kwartet der Jacobijnen (verschenen in 1920) heeft gewerkt, de twee boeken die zijn laatste litterair-artistieke scheppingen zouden zijn. Daarna bleef de alles opeisende geleerde over, die aan zijn alter ego de schrijver alleen de vrijheid liet om van plannen te dromen. Deze twee boeken hebben niet het succes gekend dat ze nochtans verdienen. Wij moeten de redenen daarvan niet uiteenzetten; want we onderschrijven volledig Lode Monteyne's mening daarover in diens boek De Sabbe's.

't Pastorken van Schaerdycke (bij ons weten het enige boek van M.S. dat in 't Frans werd vertaald) werd door de kritiek beter onthaald dan door het publiek. Toussaint noemt het Sabbe's meesterwerk, allicht omdat het meer levensinhoud zou bezitten dan Sabbe's andere, meer volksgeliefde verhalen. En de schrijver zélf was, in 1933, geneigd om toch nog het meest (te) voelen voor 't Pastoorken (over wie hij mededeelde, in 1928, dat dit personage was: een kristallisatie van de pastoor van Lapscheure, van het pasterke van Wenduyne, en van Van Haecke, uit Brugge).

[p. 65]

In 1920 verscheen dan Het Kwartet der Jacobijnen: van al de prozawerken van Sabbe wellicht het gaafste, het suggestiefste, het... eindelijk... mànnelijkste. Althans naar mijn smaak, schreef Toussaint van Boelaere. Aan Johan de Maegt vertelde Sabbe, dat hij in dat boek dr De Meyer uit Brugge had getekend: Hij voelde voor de Vlaamse Kunst, maar was gedrenkt door Fransen geest. Met mijn vader had hij vaak homerische gesprekken over de Vlaamse Beweging (1928). Wat Sabbe niet aan De Maegt zegde (hij vond het blijkbaar zo vanzelfsprekend dat hij het vergat te vermelden), is, dat hij er ook zijn eigen vader in uitbeeldde (natuurlijk, binnen de romanbeperkingen). Dit werk is ons het liefst en zouden we dus, onze voorkeur volgend, zijn meesterwerk kunnen noemen. Anderzijds, objektief gezien en rekening houdend met de voorkeur der lezende gemeenschap, zal op de breedst mogelijke basis een ieder moeten toegeven dat Een Mei van Vroomheid en De Filosoof van 't Sashuis Sabbe's meest geslaagde boeken zijn, binnen onze eigen taalgrenzen. Hopelijk zullen wij dit later eens omstandiger uiteen zetten; en moge dit opstel dan als een inleiding worden beschouwd.

Nog één verklaring van M.S. achten wij hier noodzakelijk. Hij deelde ze Lode Monteyne mede en we vinden ze in een K.N.S.-prospektus uit 1948: Ten slotte weten we, omdat hij het ons zelf mededeelde, dat M.S.'s romans misschien nooit geschreven zouden zijn, indien hij, onmiddellijk na het beeindigen van zijn universitaire studies, professor geworden was in een stad met een grote bibliotheek, waar hij zich dan geheel had kunnen wijden aan literair- en cultuur-historische opzoekingen.

Ik meen dat we zulks grotendeels mogen betwijfelen, d.w.z. dat Sabbe over eigen werk gedeeltelijk verkeerd oordeelde. Deze mening van de oude conservator wordt door het werk van de student Sabbe zélf al tegengesproken en werd hem misschien ingegeven op een ogenblik dat hij inzag als schrijver niets meer te zeggen te hebben, maar als geleerde nog héél vèèl. Wat er ook van zij, Sabbe's letterkundig werk bestààt: een onvervangbaar facet in de Vlaamse letterkunde van vóór 1914 (want de twee laatste boeken, ofschoon uitgegeven na 1918, behoren naar geest en stijl onloochenbaar tot de kunst van vóór 1914).

Zijn toneelwerk ontstond voor een groot deel uit zijn verteloeuvre: Bietje uit De Nood der Bariseele's, Pluk den Dag uit Het Kwartet der Jacobijnen... Men weet dat M.S. weinig Vlaams werk vond dat hij door zijn leerlingen van het Antwerpse Conservatorium kon laten voordragen. En M.S. wist ook, dat men altijd het beste uit eigen bron put. Hij plukte dus zichzelf, op trouwens zeer gelukkige wijze. Eenmaal heeft hij, naar zijn eigen verklaring, een roman opgeofferd voor een drama. Het was in 1913, toen de jubilerende toneelspeelster Marie Verstraete hem een stuk vroeg met een oude rol. Hij schreef dan, in zes weken tijds, het drama Hoogste Liefde, dat later van titel veranderde en Caritate werd. De successen van Bietje (waaraan gelukkig nooit een einde zal komen, dunkt me) konden bij M.S. niet het minder gunstige onthaal doen vergeten dat Caritate te beurt viel: dan kende zijn schuchtere natuur een aarzeling, die hem als toneelschrijver voor ons deed verloren gaan, vertelde zijn oud-leerling Modest Lauwerijs eens aan Frans Grootjans.

Laten we daarbij ook niet vergeten, dat een almaardoor ouder wordend mens (met een tenger gestel dan nog) die op zovele gebieden prachtig werk presteerde, niet op al die domeinen werk van prima gehalte kon blijven leveren. Zo greep het mij aan, over hem dit detail te vernemen: Door asthma geplaagd betekende het aanhoudend spreken voor hem een ware marteling en in het lokaal waar hij moest les geven droop het water van de muren (Lauwerijs).

Dat deze tengere man, in de vrede van zijn Plantin-museum, vooral een rustige geleerde wenste te zijn (en ook op dit gebied verrichtte hij reuzenwerk dat al zijn energie verbruikte), zal elkeen begrijpen die bevroedt waarom men de mensen op zestigjarige leeftijd nog wat zorgen en vrije tijd gunt.

Over zijn wetenschappelijk werk zullen wij het hier niet hebben. Voor de meesten van ons was en blijft M.S. het dierbaarst in zijn litterair werk: daarin steekt zijn ziel. Hij zelf trouwens zou dit niet hebben tegengesproken; want eens heeft deze geleerde gezegd: Het gevoel is eeuwig, de rede gaat voorbij.

jan schepens