West-Vlaanderen. Jaargang 5

[p. 6]

Lekenmuziek in Vlaanderen
Een nieuw begrip en een nieuw geluid

Wanneer men over de muziek in Vlaanderen wil spreken, staat men telkens voor een toestand vol tegenstrijdigheden. Het is inderdaad een gelukkig feit dat er bij ons volk de laatste decennia aan muziek gedaan wordt, overigens in velerlei vormen. Bovendien hebben wij ook een hele, eerbiedwaardige rij Vlaamse toondichters, vanaf de traditie-gebondenen tot de vernieuwende jongeren, die dan door de massa ook minder gekend zijn. Wij hebben ook onze muziekscholen en onze ontelbare muziek-maatschappijen, die allen eveneens op zeer uiteenlopende wijze de muzikale én eigen-volkse belangen dienen...

Daartegenover moeten we echter constateren dat heel dat muzikaal leven alles behalve geordend is, dat vele woorden - zelfs binnen dezelfde stad of groepering - lang niet steeds dezelfde betekenis hebben. Dat het werk van onze Vlaamse toondichters door de officiële instellingen doorgaans niet gespeeld wordt, behalve dan door ons Radio-instituut. En dat in onderwijs- én jeugdbewegings-milieu's in vele richtingen gezocht wordt naar nieuwe, levensvatbare vormen van muzikaal leven, zowel in het vocale als in het instrumentale genre.

Beroepsmuzikant en dilettant

In heel deze sympathieke chaos speelt, bijna onmerkbaar, één groot misverstand dat voortspruit uit een voortdurend doorelkaar-lopen van de muzikale beroeps- en liefhebberswereld. Vele mensen die hun kinderen de vreugde van het actief musiceren willen meegeven op soliede geschoolde basis, sturen hun jongens en meisjes naar stedelijke en gemeentelijke muziekscholen, die een conservatorium in zakformaat zijn en - afgezien van de doorgaans verouderde methodes - een vervormd of aangepast beroepsonderwijs geven, dat de normale jonge mensen afschrikt en de practische mogelijkheid tot musiceervreugde tot nà eindeloze jaren van ongezellig zwoegen uitstelt. De eeuwige dril en té instrumentaal-gedachte solfège geeft op de duur aan een groot deel dezer jongelui zulk een afkeer, dat de muziekles stilaan tot de karwei-momenten van de kinderjaren gaat behoren en dus geenzins beantwoordt aan het doel: goede muziekliefhebbers te vormen.

Tegenover deze onbegrijpelijke verouderde beroepswereld - die overigens merkwaardigerwijze ook op stijlgebied niet met haar tijd meegaat - vegeteert nog hier en daar een of andere vereniging, die in koorzang of samenspel halve wonderen verricht, met als enige aanmoediging de steun van een dikwijls a-muzikaal bestuur en de supporterij van vrienden en familieleden, mitsgaders enkele sympathieke dwepers, die kost wat kost de edele conste in leven willen houden. Volledigheidshalve moeten we hier echter ook wijzen op de werkdadige aanmoediging en bestaansmogelijkheid die de uitzendingen van het N.I.R. en de provinciale muziektornooien ter zake bieden. Deze laatsten redden eigenlijk deze traditioneel geworden uitingen van een volks en in de grond zeer gezond dilettantisme.

Tot welke wonderen deze verenigingen inderdaad nog in staat zijn, konden we zeer onlangs nog ervaren in een pretentieloze provinciestad, waar zowel een koor-gilde tot een vrij hoog peil een Barok-kerkconcert gewijd aan Schütz, Buxtehude, Purcell en Vivaldi wist op te voeren, als een liefhebbers-orkest, door een gewone onderwijzer gedirigeerd, dat met werken van Haydn, Mozart en Borodin - plus het vioolconcert van Vieuxtemps door Cl. Quatacker gespeeld - optrad, het artistiek peil van de plaatselijke stedelijke muziekschool-concerten feitelijk voorbijstreefde... Het bestaan en de verdiende faam van koren als Singhet ende weset vro te Kortrijk, het Gregoriusgild te St. Niklaas, St Norbertuskoor te Antwerpen en het St Lutgardiskoor te Brugge bevestigen schitterend de levensvatbaarheid van deze instellingen, die in de grond liefhebbersgroeperingen zijn. Terwijl onze grote en kleine stedelijke zgn. orkesten, begiftigd met het muzikaal beroepsetiket van schoolse en syndikale allure, toch eigenlijk niet de gezonde en lévendige basis vormen, die zij voor onze muzikale volkskultuur eigenlijk zouden moeten zijn!

Dilettantisme contra snobisme

Dat er uit zulk een scheefgegroeide toestand een zekere moeheid moet voortkomen, is vanzelfsprekend. Zowel bij publiek als bij muzikanten. De meerbegoeden leren dan ook vlug de weg naar de hoofdstad of naar de kieskeurig bijgehouden discotheek, waar de muzikale uitvoeringen dan dikwijls de perfectie benaderen en de luisteraars feitelijk verwend worden en zo verschrikkelijk veeleisend, dat zij het vertikken om het plaatselijk geknoei nog verder met hun tegenwoordigheid te vereren. Waaruit dan de gevaarlijkste en meest onvolkse

[p. 7]

Foto De Mulder, Sint Amandsberg.

[p. 8]

vorm van snobisme ontstaat en de eigen lust tot actief musiceren totaal afsterft. Treedt dan in de plaats een soort heldenverering voor bepaalde, gelukkig meestal échte artisten, die echter vlug tot een soort muzikale supporterij ontaardt, die de aandacht van het kunstwerk en zijn geniale maker afwendt om ze op overdreven wijze op de vergoddelijkte vertolker te richten, met de smaaksnufjes en levensvreemde, oppervlakkige woordspielerei, die we daarbij kennen.

Is het overigens ook niet uit deze valse instelling tegenover de muziek dat de verkeerde muziekliefhebberij ontstaat, van de verstandige luisteraar, die bij elke vertolking kan optellen hoeveel haperingen de solist en de dirigent hebben gemaakt?

Hoeveel dichter bij de waarheid en bij het echte kunstbeleven staat dan niet de tegengestelde opvatting, die de musiceervreugde vooral vindt in de liefdevolle zelfbeoefening van de muziek, onder welke bescheiden vormen ook. Die onschuldige en diepmenselijke - want kinderlijke - hogere speelvreugde van de Homo Ludens die te beleven is bij de muziek die men zelf maakt... niettegenstaande het paar onnauwkeurigheden die men op technisch gebied misschien maken zal. Dit dilettantisme, dat niets anders is dan levensverbonden muziekbeleving, verdient ruim onze aandacht, omdat het de enige vorm is die op muzikale waarheid gesteund gaat.

De beweging voor Huismuziek

Dat dit volks-muzikaal dilettantisme, wil het niet verstarren, ook nog andere vormen dan de bestaande zal moeten aannemen, is voor iedere aandachtige waarnemer ter zake vrij duidelijk. Het min of meer gelukt nadoen van de beroepsmusiceerwijze, zoals het bij vele koren en vooral instrumentale groepen gebruikelijk is, bergt

Blokfluiten-duet
Foto A. De Belder, Hoboken

steeds een werkelijk gevaar. De muzikale leek, de niet beroepsmens, bezit niet de technische vaardigheid en geschooldheid die er nodig zijn om sommige - helaas de meeste! - compositie's met de nodige eerbied en gaafheid te vertolken. Indien hij zich nu uitsluitend, of zelf maar hoofdzakelijk op deze vormen van beroepsmuziek toelegt, dreigt ofwel het gevaar van ontmoediging, ofwel het gevaar van steeds onder peil te blijven. Het mooiste en sympathiekste idealisme van een allermoedigste dilettant, rechtvaardigt nog niet een activiteit die als geknoei zou kunnen bestempeld worden. De mogelijke toelaatbaarheid van sommige tekorten, die we hoger begrijpelijkerwijze bij een dilettant aanvaardbaar noemden, mag geen alibi zijn voor schuldige nonchalance of gemis aan eerbied voor een kunstwerk als dusdanig. Daaruit volgt dat een bloeiende lekenmuziek stilaan een eigen apart repertoire zal moeten opbouwen, bestaande uit muziek, die volwaardige kunst én lichte speelbaarheid weet te verenigen. Zodat de waarachtige speelvreugde inderdaad eruit opbloeien kan.

Naar het voorbeeld van naburige landen, vooral van de Duitssprekende gebieden, ontstond te onzent in de dertiger jaren heel schuchter - samen met de ontluikende volkskunstbeweging - een nieuwe richting voor dilettanten, die zich op de eigenlijke huismuziek concentreerde. In georganizeerd verband kwam deze richting het duidelijkst in de vóóroorlogse VIVO-beweging en in enkele Katholieke Studentengroepen tot uiting. Algemeen is deze vernieuwende geest bij ons niet breed genoeg doorgedrongen om tegen de oorlogs- en na-oorlogse jaren stand te kunnen houden. Deze terugkeer tot het eigen, oude volkslied en tot de eenvoudige volkse instrumenten is in de officiële muziekkringen nooit au sérieux genomen geworden en heeft vanzelfsprekend onder de verdwazing der eerste bevrijdingsjaren schipbreuk geleden. In sommige goedmenende milieu's werd deze beweging bovendien nog verkeerd begrepen, zodat men bv. in oorlogstijd - wellicht ook om financiële redenen - de meest bizarre jeugdorkesten zag ontstaan waar straatinstrumenten zoals banjo's en mondharmonica's broederlijk samenspeelden met halfgestemde blokfluiten en onhandig bespeelde gitaren. Hier is het schokschouderend scepticisme van de musici natuurlijk begrijpelijk; de oppervlakkigheid van sommige verantwoordelijke jeugdleidingen is het daarom des te minder.

Nieuwe geest en nieuw geluid

Meegaande met de vernieuwende stromingen op gebied van volkszang en muziekonderwijs, is de nieuwe inhoud van het begrip Lekenmuziek de laatste jaren in Vlaanderen tot een duidelijke en frisse werkelijkheid uitgegroeid. Centra van uitstraling voor deze nieuwe muziekbeleving zijn de cursussen voor muziekpedagogie van Professor M. Andries te Mechelen en te Antwerpen en

[p. 9]

vooral de veroverende en bloeiende

Orff-instrumentarium.
Foto A. De Belder, Hoboken

werking van de Antwerpse Halewijn-Stichting, die nu reeds vier jaren onder de leiding van Hans Dirken in talloze week-ends en studiedagen de nieuwe principes en practijk propageert, hoofdzakelijk in school- en jeugdbewegingsmiddens.

De grondelementen van de nieuwe lekenmuziek trancheren op bijna revolutionnaire wijze met de verouderde, Biedermeier-stijl waarop nog vele maatschappijen en scholen zo ongelukkig teren. Juist de bekommernis om een gans andere, aparte houding en een volledig eigen repertoire voor gezonde lekenmuziek heeft nadrukkelijk de accenten op gans andere waarden verlegd. We kunnen ze onder vijf grondprincipes samenvatten.

1. Het eigen volkslied (het oude), gezongen in de eigen onvervalste, onbegeleide éénstemmige gedaante, is de basis dezer muzikale activiteit. En dit in de eigen verinnerlijkte stijl, verwijderd van alle opzettelijke pronk- of belijdeniszucht. Verinnerlijkte stijl die de zangwijze natuurlijk op de adem en in ongeforceerde stemligging laat bloeien en als gevoelsweergave alleen de onsentimentele, quasi-objectieve maar zinvolle groei mét de natuurlijke melodielijn mee huldigt. Alles tenslotte gesteund op de oprechte eerbied voor het lied zelf als een stuk volkskultuur.

2. Tweede grondelement is het herontdekken van onze echte, oude polyfonie, in dezelfde geest en sfeer gezongen als het volkslied (waaruit zij gedeeltelijk gegroeid is) en in niet geschoolde milieu's aangevat langs de veelvuldige practijk van de canon-zang, vorm bij uitstek van volkse meerstemmigheid.

3. Derde karakteristiek is het beoefenen van de echte huis- en speelmuziek, met duidelijke voorkeur voor déze instrumenten van verinnerlijkte muzikaliteit, zoals de blokfluiten, de vedels, de luiten en gitaren en de bescheiden gehouden strijkers. Ook hier wordt alle vorm van lawaaierige of té indrukwekkende bezetting vrijwillig vermeden, om juist de spelers te vormen in het spelend naar elkander luisteren, dat onvervangbaar en onschuldig kenmerk der huismuziek.

4. Meegaande met de nieuwe verrijkingen door de Duitse toondichter-pedagoog Carl Orff in zijn Schulwerk en Musik für die Jugend wordt ook gepoogd op eenvoudige slaginstrumenten van gemakkelijke speelbaarheid zelfgevonden begeleidingen te weven rond ons eigen Nederlands volkslied-repertoire. Deze improvisatie op het zgn. Orff-instrumentarium wordt door deze nieuwe klankkleuren en ongecompliceerde techniek als vanzelf dé school bij uitstek - vooral bij kinderen en jeugd - tot creatieve activiteit en weet op uitstekende wijze de natuurlijke drang naar ritmische beleving op te vangen in een eigen-frisse en muzikaal verantwoorde sfeer.

5. Het Gregoriaans tenslotte, het alpha en omega van alle muziek, krijgt ook hier een kans, daar het volledig thuishoort in deze nieuwe sfeer, om zijn beheerst-objectieve sereniteit en zijn rijke kerktonenreeks.

Een taak voor onze toondichters

Dat deze nieuwe geest én deze nieuwe klank niet uitsluitend op de oude muziek kan gedragen worden, ligt voor de hand. Volkslied en polyfonie worden liefdevol beoefend om hun blijvende waarde. Mogen ze echter ook als exemplum dienen voor de nieuwe muziek van eigen bodem en eigen tijd, in dezelfde objectievere sfeer en met dezelfde volkse speelbaarheid of zingbaarheid die we deze nieuwere muziek ook toewensen. Mét de verrijking van de nieuwe klankwereld en ritmische mogelijkheden welke het Orff-instrumentarium biedt, moet het onze jonge toondichters toch mogelijk zijn eindelijk eens een eigentijdse Vlaamse Speelmuziek te stichten. Wat Benjamin Britten in Engeland, wat Hindemith, Werdin, Bresgen en Orff in de Duitse landen niet beneden hun waardigheid hebben geacht, moeten ook volksverbonden componisten voor den volke bereid zijn te scheppen. Dat dit van onze oprecht begaafde toondichters veel begrip en kinderlijke overgave zal vragen, is overduidelijk. Zij zullen er echter honderdvoudig voor beloond worden door de dankbare ontmoeting met het beste deel van hun volk: dàt deel juist dat nog onbekommerd en zonder bijbedoelingen zijn ziel uitzingt en de moed bezit het hoge lied van roemvoller dagen fier en blij te verbinden aan de nieuwe zang van een volk, dat zijn eigenste, zingende hart hervonden heeft.

ignace de sutter