West-Vlaanderen. Jaargang 5

[p. 1]

[West-Vlaanderen 1956, Nummer 1]

Bob Nijhuis als De Rattenvanger van Hamelen.
(Foto Wikor. Tilburg)

HET TONEEL IS IN DE EERSTE PLAATS EEN DIENST VOOR DE GEMEENSCHAP. NET ZOALS GAS, WATER EN ELEKTRICITEIT. MEER NOG: ONTNEEM HET PUBLIEK - DIT PUBLIEK, DAT MEN ‘GROOT’ PLEEGT TE NOEMEN, OMDAT HET HET ENIGE IS DAT TELT - ONTNEEM HET MOLIÈRE, CORNEILLE, SHAKESPEARE: GEEN TWIJFEL EEN ZEKERE ZIELEGROOTHEID ZAL IN HEN TELOORGAAN. WANT ALS THEATER NIET ÉN VOLKS ÉN HARTSTOCHTELIJK KAN ZIJN, IS HET NIETS. ONZE AMBITIE IS DUS DUIDELIJK: EEN ZO GROOT MOGELIJK AANTAL LATEN DEELNEMEN IN WAT WIJ TOT HIERTOE SLECHTS VOOR EEN ELITE VOORBESCHIKTEN. UITEINDELIJK TREKT DE DRAMATISCHE CEREMONIE OOK HAAR VOORDEEL UIT HET AANTAL VAN HAAR DEELNEMERS.
JEAN VILAR

[p. 2]

Muziek

Perspectief op het koorwezen tot de XVI^de eeuw
uit het muzikaal leven van de kerk in onze gewesten

Onze vroegere zangerskapellen, aan vorstenhoven en aan kerken verbonden, die als voorlopers van onze huidige koren kunnen gelden, kregen in de xv^de en vooral in de xvi^de eeuw een buitengewone uitbreiding en kenden een ongeëvenaarde roem. Het ontwikkelingsproces daarheen is, in grote lijnen, vrij goed te volgen.

Dat het Kristendom, als erfgenaam van de cultuële gebruiken van de Synagoge, van het ogenblik af van zijn ontstaan, de zang aanwendde om zijn godsdienstige plechtigheden op te luisteren, hoeft wel geen bewijs en eenieder is het hierover eens dat, in de eerste eeuwen onzer tijdrekening, de kerken en abdijen vrijwel de enigbestaande centra voor muziekonderwijs en muziekcultuur waren. Lange tijd echter werd aan de lector van de Heilige Schrift alléén, de zorg overgelaten om zekere passages lichtjes te moduleren, terwijl de aanwezige gelovigen korte aanroepingen zoals Amen of Deo Gratias inlasten.

Toen in de iv^de eeuw de periode van de vervolgingen een einde had genomen, verkreeg het muzikaal aandeel in de kerkelijke officiën een grotere betekenis en men kwam tot een zekere organisatie. In bisschoppelijke kerken werden diaken en onderdiaken belast met de uitvoering van de voornaamste gezangen en met de leiding van de nieuwe antifonen - wisselzang - die door de lectors, in twee groepen verdeeld, bij het Introït, het Offertorium of het Communio werden uitgevoerd.

Bij de aanvang dus was geen onderscheid te bespeuren tussen de eigenlijke kerkbedienaars - de priesters - en de zangers. Pas in de loop van de vi^de eeuw wordt voor het eerst een verschil waargenomen tussen de Scola van de lectors en deze van de zangers, maar beider leden maken nog deel uit van de geestelijkheid. De stemmen van de zangers werden toen reeds met grote zorg uitgekozen, gevormd en onderhouden en een kleine groep zangers met ver-dragend orgaan - vociferati - was meer dan voldoende om een grote ruimte te vullen. Afbeeldingen en beschrijvingen van uitvoeringen uit die periode worden gegeven in miniaturen, ivoren en theorieboeken uit de ix^de en x^de eeuw. Men kan gissen dat de leiding van deze kleine groep geregeld wordt door een ingewikkeld en expressief handenspel, dat melodische beweging en accentuatie aanduidde.

Het definitief gebruik van de polifone zang, welke een groter aantal uitvoerders vereiste, veroorzaakte vanaf de xiii^de eeuw aanzienlijke wijzigingen in de ontwikkeling van de toenmalige scola's. Ook onze gewesten maakten de evolutie mee.

We zien dat alle zangers steeds met de geestelijkheid plaats nemen in het koor van de kerk waar ze zich rond het lectrinum of lutrijn scharen om de dienst in het in folio-zangboek te volgen. Stilaan echter groeit het aantal kinderen en er worden tevens leken-beroepszangers in de zangerskapellen opgenomen.

Soms wordt het opnemen van lekenzangers door bepaalde omstandigheden in de hand gewerkt. Het geval deed zich voor o.m. in de Sint Salvatorkerk te Harelbeke.

Het kapittel bestond er oorspronkelijk uit zevenentwintig leden - proost, kanunniken en kapellanen samengerekend - die niet alleen de wekelijkse missen van hun stichting moesten lezen, doch ook te zingen hadden in het officie en in de conventuele mis. Dat indrukwekkend koor werd geleidelijk minder talrijk door het feit dat menig kanunnik het voordeel kreeg om een of andere reden in een vreemde stad te resideren, en dat anderen dikwijls op reis gestuurd werden als afgevaardigden voor de zaken van het kapittel. In 1435 werd dan ook besloten het jaarlijks inkomen van de kapelanij van Sint Michiel toe te wijzen aan vier plaatsvervangende geestelijke of wereldlijke zangers.

De algemene leiding van de zangerskapellen berustte bij de Cantor of zangmeester, later bijgestaan door de Succentor. Cantor en succentor genoten het hoge voorrecht, ten titel van hun waardigheid, gedurende de goddelijke diensten een cantorstaf in handen te houden, zoals dit ook nu nog gebeurt bij kerkelijke plechtigheden.

De vorsten van de Nederlanden lieten niets ongedaan om de bloei van hun hofkapel te bevorderen. Speciale stichtingen werden in het leven geroepen om de instandhouding te verzekeren van de zangerskapellen die aan een kerk verbonden waren.

Vooral het werk van de koorknapen schijnt zeer vroeg reeds en dit in de verschillende kerken van ons bisdom, het voorwerp van een bijzondere belangstelling te zijn geweest. Deze kinderzangers komen in de kerkarchieven voor onder de benaming: Koraelen of choralen in vlaamstalige stukken, pueri chorales in latijnse. Soms noemt men ze eenvoudig de kinderen of de cnapen en in Harelbeke worden ze kraaiers geheten.

Meestal wonen de koorknapen in bij de zangmeester van wie ze muziekonderricht ontvangen en die vergoed wordt voor hun onderhoud. Aldus wordt in de rekenin-

[p. 3]

genboeken van de Sint Jakobskerk

Adriaen van Wesel, De musicerende Engelen. Rijksmuseum, Amsterdam.
(Foto Wikor, Tilburg)

te Brugge driemaal per jaar een storting gedaan aan de zangmeester ten onderhoudene van den choralen. Daarbij krijgt hij jaarlijks een zekere som voor zijn nieu jaer om hem te cleedene metten coralen. De kleur van het uniform verschilt met de tijd. Nu is eens spraak van een cleed van groen coleur, dan van een kleed in rode damast. Als de zangmeester afwezig is wonen de koralen in bij de schoolmeester.

Steeds stonden de koorkinderen de zangers trouw ter zijde in het uitoefenen van hun ambt. We lezen bvb. jaarlijks in de betalingen van de Onze Lieve Vrouwkerk te Brugge: betaelt den cantere vander kercke met zijn medeghezellen van tlof te zinghen met zijn kinderen alle onze vrauwen daghe, Sacramentsdaghe ende alle zondaghe.

Het is vanzelfsprekend dat het werk van de koorknapen aan kapittelkerken een groter betekenis verkreeg. Soms werden door rijke lui giften gedaan, speciale fondsen gesticht of huizen ter beschikking gesteld om leermeesters en koorknapen te herbergen. In een processionale van de Sint Salvatorkerk te Harelbeke, gedateerd 1331-40, zou reeds vermeld worden het bestaan van een zogenaamde Hogeschool door een kanunnik-scholasticus bestuurd. Deze school zou gestaan hebben op de erf van de Pareite, toevallig gelegen in de hof zelf van het huis waar Peter Benoit later als jonge knaap opgroeide.

Ook aan de Collegiale van Onze Lieve Vrouw te Kortrijk was in de xv^de en xvi^de eeuw een zeer vermaarde Sangschole verbonden, waar tal van latere beroemdheden hun opleiding kregen.

Ontegensprekelijk is de Kapittelschool van Sint Donaas te Brugge de meest vooraanstaande in zijn soort geweest. De geschiedenis van die school is tot in het begin van de xiii^de eeuw te achterhalen. Ze bereikte een zeer hoge bloei en was in de tweede helft van de xvi^de eeuw bezocht door een groot aantal kinderen, waarvan de meeste in dienst van het kapittel stonden.

De algemene leiding van de school berustte bij de Scolasticus. De meeste Scolastici waren kanunniken, prevendarissen van het kapittel van Sint Donaas. Het zijn zeer dikwijls wetenschappelijk geschoolde letterkundigen of rechtsgeleerden. Het onderwijzend personeel omvatte de rector scolarum en de succentor. De meeste rectores scolarum bezaten de titel van magister artium. Hun voornaamste functie bestond hierin de kinderen godsdienstige en litteraire vorming te geven. Hun benoeming moest door het kapittel goedgekeurd worden.

De succentor, ook phonascus geheten, had tot taak de kinderen in de muziek te onderwijzen, en, ofschoon de cantor de algemene inrichter van het muziekleven in de kerk was, bleek de succentor de daadwerkelijke leider van de koorgezangen.

Twee stichtingen, het officium choralium en het officium refectionalium, hadden tot doel de onkosten van de school te helpen dekken en o.m. de succentor voor zijn diensten te vergoeden.

De aard van de muziekcursussen wordt soms duidelijk in de teksten aangeduid: cantus gregorianus, simpel-

[p. 4]

zanck, discantus, mensura, contrapunctum, moteta. Vermoedelijk wordt door ‘Simpelzanck’ het eenstemmig zingen bedoeld, terwijl ‘discant’ of ‘contrapunt’ wijzen op het zingen van de tweede partij of partijen, welke aan een bestaande tenorpartij of cantus firmus wordt gevoegd om er een meerstemige zang van te maken.

Het gebeurt meermaals dat uitzonderlijk begaafde knapen, na verschillende jaren als kinderzanger dienst te hebben gedaan, in de gelegenheid gesteld worden om hun litteraire en muzikale scholing op kosten van het Kapittel voort te zetten. Soms worden ze later, indien ze op alle gebied voldoening schonken, opnieuw aan de school verbonden. Aldus verschijnt Wulfard Hellinck in de archiefstukken van 1506 tot 1511 als koorknaap. Van 1513 af wordt hij als ‘roedrager’ - stafdrager - vernoemd en in 1523 volgt hij Pieter de Raedt als succentor op. Hij zal zijn ambt glansrijk vervullen tot aan zijn dood in 1540.

Jacob van Deventer, Graduale Romanum 1512.

De koorknapen aan onze kapittelscholen kregen zonder twijfel een zeer degelijke muzikale vorming. Is het overigens niet bekend dat de leiding van deze scholen steeds in handen berustte van eerste-rangmusici, waarvan enkelen internationale faam verwierven? Talrijk zijn de kunstenaars die, als zanger of kapelmeester, onze gewesten verlaten om onze eigen prinsen op hun vele buitenlandse reizen te vergezellen. Andere worden aan vreemde vorstenhoven geroepen om er de hoogste functies te bekleden.

Aldus is zangmeester Benedictus - die in de rekeningenboeken van de Sint Jakobskerk te Brugge appelschelder genoemd wordt - niemand anders dan Appenzeller, de latere kapelmeester aan het hof van Maria van Hongarije te Brussel, van wie een reeks werken in 1542 in Antwerpen uitgegeven werden. Als bewijs van het vertrouwen en de gunst die hij genoot bij de vorstin willen we aanhalen het feit, dat hij persoonlijk door haar werd geraadpleegd o.m. in verband met de in 1549 bij Tielman Susato uit te geven muziekverzameling.

In 1585 aarzelt het kapittel van de Onze Lieve Vrouwkerk te Antwerpen niet als cantor aan te nemen, Andreas Pevernage, geboren in 1543, en vroegere zangmeester van de Sint Salvatorkerk te Harelbeke. Zijn functie aan de Antwerpse kathedraal behield hij tot aan zijn dood in 1591. Tijdgenoten schrijven met bewondering over de muziekaudities die hij in zijn privaatwoning in de metropool hield.

Pieter Massenus, die in 1540 het muziekleven aan de Onze Lieve Vrouwkerk te Kortrijk in handen krijgt, verwerft niet alleen een zekere roem als componist, doch op aanraden van Maria van Hongarije, wordt hij in 1543 succentor van de kapel van Ferdinand I, koning van Bohemen, die in 1558 keizer werd gekroond. Deze Ferdinand heeft, door bemiddeling van gezanten aldaar, op het Concilie van Trente, druk uitgeoefend om in de kerk de polifone kunst te doen bewaren, waarvan het voortbestaan in vraag werd gesteld. Van 1546 af is Massenus kapelmeester bij Ferdinand tot aan zijn dood in 1562.

Aleanus de Groote, zanger en sedert 1480 succentor van Sint Donaas te Brugge, is niet alleen priester, maar ook dichter en componist van geestelijke drama's.

Jeronimus de Clibano wordt in 1495 Meester vander kynderen. Einde 1501 vertrekt hij met Filips de Schone naar Spanje, als zanger in diens kapel.

Onder alle gewezen phonasci van Sint Donaas komt stellig een ereplaats toe aan Jakob Hobrecht die, op compositorisch gebied, samen met Jan Ockeghem (1430-1495) een waardige schakel legt tussen de Dufay-generatie en de tweede Nederlandse polifonistenschool. Geboren rond 1455, was deze musicus eerst werkzaam in Bergen-op-Zoom, van waar hij afkomstig blijkt te zijn. Rond de jaren 1470 zou hij aan de Leuvense Universiteit gestudeerd hebben en volgens geloofwaardige bronnen werd Erasmus door hem in de muziek ingewijd. Vóór

[p. 5]

zijn aanstelling als succentor van Sint Donaas te Brugge in 1485, werkte hij in Kamerijk. In 1499, wordt ‘Magister Jacobus Obrecht’ proost van de Sint Pieterscollegiale te Torhout. Verscheidene documenten vermelden hem rond dezelfde jaren als zangmeester van de kathedraal te Antwerpen. Onder zijn leiding zou het kerkkoor aldaar niet minder dan zeventig kinderzangers geteld hebben. Hobrechts' vele afwezigheden - carentiae - schijnen samen te vallen met bezoeken die hij bracht aan het hof van Hercules I, Hertog van Ferrara, die zijn werken kende en ten zeerste waardeerde. In 1505 kreeg hij aldaar de pest en bezweek eraan. Een epitaaf bestempelt hem als Musicus doctissimus. Samen met Josquin des Prés wordt hij insgelijks aan het hof van Lorenzo il Magnifico aangetroffen. Talrijke missen, waaronder een Missa Sancti Donatiani, prachtige mottetten, en opmerkenswaardige wereldlijke composities zijn van hem bewaard. Gombosi wijdde Hobrecht een diepgaande studie en J. Wolf zorgde voor de volledige uitgave van zijn oeuvre onder de auspiciën van de Vereniging voor Nederlandse Muziek-geschiedenis.

Dat onder dergelijke kundige leiding, zowel profane als geestelijke plechtigheden met bijzonder luisterrijke muzikale praal zullen gepaard gegaan zijn, lijdt geen twijfel. Wij denken hier in het bijzonder aan blijde intreden van prinsen, dramatische tornooien, kerkelijke feestdagen, die zovele aanleidingen tot intens musiceren waren.

Het Ceciliafeest schijnt overal en zeer vroeg gevierd te zijn geweest. Op deze dag kregen de ghesellen vander musycke in de verschillende kerken een extravergoeding om naar Aardenburg te reizen waar onder het impuls van Jan van Hulst, één onzer meest beroemde Rederijkers, zeer vermaarde dramatische en muzikale tornooien plaats grepen.

Andere feestdagen verschillen van streek tot streek. Aan de Lieve Vrouwkerk te Brugge wordt het feest van Onze Lieve Vrouw van de Sneeuw met bijzondere luister gevierd. Te dier gelegenheid wordt er beroep gedaan op den clinckers van de stede die betaald worden over tvercondighen den dach van onser vrouwen vander snee. De organist, zijn twee dienaren-orgelblazers, de zangmeester met zijn gezellen zangers en de kinderen, ontvangen op deze dag een extraloon en de speellieden of menestrelen van de stad worden uitgenodigd om twee vesperen ende een messe te speelene ter feeste van onser vrouwen vander Snee.

Dat het muzikaal leven aan onze kerken niet alleen op bijzondere hoogdagen maar ook steeds en zelfs in kleinere kerken het voorwerp uitmaakte van wakkere zorgen, blijkt uit talrijke gegevens.

Wanneer een koraal ontbreekt zorgt men aanstonds voor een plaatsvervanger. Soms gebeurt het dat de vader zijn zoon persoonlijk voorstelt. Pietre Isenbrant Van Erdenburch presenteert in 1521 zijn kind aan de prochiepape, kerckmeester ende dischmeesters van de Sint Jakobskerk te Brugge om koraal te zijne ende te laten dienen also langhe als dienen mach. In 1516 echter wordt de toenmalige zangmeester betaald van dat hij ghesonden was te Rousselare om te zouken een coraelke.

Bij aanwerving van nieuwe zangers worden noch moeite noch kosten gespaard. In 1506 wordt de Cantor van dezelfde kerk betaald van dat hij hute was om eenen tenoriste ende bracht Johannes coster van Halle. In 1528 wordt zangmeester Antheunis Barbe naar Aardenburg gezonden om een basconter te horen en te vernemen of hij hadde willen comen. Hetzelfde jaar gaat hij naar Antwerpen, Mechelen en Gent om een basconter en een hooghconter aan te werven.

Al deze gegevens wijzen er eens te meer op dat de polifone zang bij ons druk werd beoefend. Dat verklaart insgelijks het zorgvuldig onderhouden van de partituren. In 1519 wordt Benedictus Appelschelder, zangmeester van Sint Jakobs, vergoed over tvereghen ende vernieuwen diversche zangboucken groot ende cleene. - Mag men hierdoor verstaan: koorboek en afzonderlijke kleinere stemboekjes? -

In 1520 wordt een zekere Maertin, één van den Sanghers betaald omme gherepareert thebbene vijf clein handbouckskins in discante. In 1541 krijgt Heer Niclaes, basconter, een zekere som over tscriven van een nieue Sancbouc in groot papier daer inne ghescreven diversche loven, messen ende mottetten. Dit boek wordt later door een zekere Simon boucbinder ingebonden en van sloten beslaghen.

Hiermee is ons onderwerp ver van uitgeput. Wat wij er van zegden kan evenwel volstaan om te helpen bevestigen dat Guicciardini's uitspraak over het bloeiend muzikaal leven in de Nederlanden óók voor wat ons gewest betreft, geen ijdel woord zal geweest zijn. Dat een gevierd musicus zoals o.m. Pieter de la Rue, geboren in 1460, het huidige Westvlaandern als laatste verblijfplaats en eeuwig rustoord verkoos kan o.i. niet enkel en alléén verklaard worden door het feit dat hij op het einde van zijn leven naar zijn geboorteplaats terug wilde. Vooral het bloeiend muziekleven aan de Lieve Vrouwkerk zal deze trouwe dienaar van de Burgondische Hertogen van wie in 1503 reeds vijf missen in Venetië uitgegeven werden, aangetrokken hebben. De la Rue stierf namelijk te Kortrijk in 1518 na in de kapel van Keizer Karel en vanaf 1512 in deze van Margareta van Oostenrijk werkzaam te zijn geweest.

anny helewaut