West-Vlaanderen. Jaargang 4

[p. 217]

Is moderne gewijde kunst mogelijk of niet?
of... het probleem der vervorming

Binnen het vrij complexe gebied van de moderne kunst komt onvermijdelijk en onontkoombaar de vraag los: is gewijde kunst mogelijk?

De voorstanders van de moderne kunst antwoorden onmiddellijk dat gewijde kunst mogelijk is; de aanhangers van meer traditionele richtingen beweren dat ze onmogelijk is.

Wij kunnen moeilijk genoegen nemen met dergelijke haastige, spontane en als het ware partijdige antwoorden. Dit vraagstuk moet beschouwd en onderzocht worden in een sfeer van maximale sereniteit, in de vrede.

De voorstanders van de moderne kunst schijnen a priori gelijk te hebben.

De plastische evolutie der laatste jaren heeft ons inderdaad - als een der merkwaardigste toevallen in de kunstgeschiedenis - meegeleid tot op wegen, die evenwijdig lopen aan diegene die eertijds, en ook thans nog, bewandeld werden door de primitieve kunsten van alle tijden en plaatsen. Ons ‘musée imaginaire’ is tijdens de laatste zestig jaar ongetwijfeld aanzienlijk aangegroeid. De klassieke wereld werd stilaan verrijkt met de verworvenheden van altijd en van overal. Precies vijftig jaar geleden, niet vroeger, kwam de kunst der ‘primitieven’ weer in ere. Met dit woord bestempelde men toen de schilderkunst van de XIV^de en XV^de eeuw. Thans bestempelen wij met het woord ‘primitief’ zowel het beeldhouwwerk uit het pre-Columbiaanse Amerika als de voorhistorische meester van Lascaux, als de megalytische van Gavr'inis.

Een tweede vaststelling mag met even weinig twijfel vooruitgezet worden: namelijk dat - in tegenstelling tot de klassieke kunst, waar het profane zijn rechten heeft, die bovendien niet klein zijn - de primitieve kunsten essentieel een gewijd althans een magisch karakter dragen, dat zij een bepaalde wereld van ‘tekens’ vooropstellen en van min of meer werkdadige middelen om de spirituele wereld der geesten of van de Geest te vatten.

Enigszins verrassend is deze ontmoeting. Het loont de moeite er even dieper op in te gaan. Aan het einde van een zuiver plastische ontwikkeling bereikt en vervoegt de moderne kunst door haar vormen de primitieve, die in tijd en plaats de meest universele is, en in de geest en de wil van haar auteurs steeds een religieus of magisch middel is geweest.

André Malraux, op dit terrein een der scherpzinnigste geesten van onze tijd, heeft die wondere ontmoeting uitstekend genoteerd: ‘De diverse vormen van het gewijde hebben, waar of in welke periode ook, steeds geweigerd het leven na te bootsen. Het moest omvormd of verbovennatuurlijkt worden. Alwat ze voorstellen subordoneren ze aan een legendarische en onoverwinnelijke kosmos. Zij zijn voor de latere kunsten zoveel als de Profeten voor de romanciers. Zij willen de vormverhoudingen in hun werken duidelijk anders dan in het leven, en anders niet alleen in de subtiliteit van zuiver religieuze werken of in het gelaten mistige van de Boeddhistische, maar ook in de strenge autonomie van Sumer, van Byzantium, soms van Mexico. Want, wanneer die werken ophouden een sacraal karakter te dragen, dan krijgen zij een gemeenschappelijk karakter dat aan hun wezen zelf vastzit: zij zijn anders dan het “werkelijke”. De stijl van gewijde kunst wordt o.m. bepaald door de middelen die gebruikt worden om figuren te scheppen, die ten dele aan het menselijke ontsnappen. Gewijde kunst, die slaaf is van een illusie, kan niet tot bestaan gewekt worden. Onze kunst is aan de gewijde kunst verbonden, niet omdat zij, als de gewijde kunst, gewijd is, maar omdat zij, ook evenals de gewijde kunst, als enig gangbaar en waardevol erkent vormen die anders zijn dan het waargenomene’. (Les voix du silence, NRF, p. 593-594).

Deze tekst heeft de verdienste meteen aan te wijzen waar de moderne kunst met de primitieve verbonden is, en ook waarin beide van elkaar verwijderd worden. Want het zou werkelijk té simplistisch zijn om nu reeds uit een analogie van vormen - dus een uitwendige analogie, te besluiten tot een analogie van inhoud, een inwendige analogie. De verleiding was helaas te groot, de stap was werkelijk té kort! Herlezen wij maar even wat deze jongste jaren over de primitieve kunst werd geschreven, om te begrijpen hoe men dit verband heeft willen uitleggen, en hoe men de feiten heeft verdraaid. Men begon de primitieve ambachtsman-kunstenaar te vervormen, toen men hem bij de moderne kunstenaar binnenleidde. Omdat beiden werk voortbrachten dat min of meer gelijkend was, dacht men te mogen besluiten dat hun werkmethode, hun opvattingen zelfs over de kunst, eveneens identiek waren. Daar heeft men zich lelijk vergaloppeerd.

Toen de primitieve kunst eenmaal van alle welbepaalde zin was ontdaan, van alle gewild terugwijzen naar een hogere godsdienstige of magische orde, was het inderdaad gemakkelijk aan de moderne kunstenaar toe te

[p. 218]

kennen wat aan de primitieven was. Dat de moderne schilder in de kerk werd binnengelaten leek normaal, natuurlijk en onbediscuteerbaar, aangezien de primitieve ambachtelijke artist er wel binnen mocht...

Er werd daarenboven aangevoerd dat dit slechts een voortzetting was van de grote klassieke traditie. De Pausen van de Renaissance hadden immers ook beroep gedaan op de grote schilders van hun tijd zonder zich te bekommeren om hun godsdienstige ‘bagage’, noch zelfs eenvoudig om hun morele kwaliteiten.

Men merkt dadelijk dat dergelijke argumenten geen steek houden. Op het eerste antwoorden we met Malraux: dat men zich ervoor moet hoeden de uitwendige resultaten te vergelijken zonder het grondig uiteenlopen van de mentaliteiten te zien, die het moderne van het primitieve scheiden. Op het tweede luidt het antwoord dat een anti-klassieke kunst toch niet volgens de klassieke gedachte zou kunnen geleid worden. De basis van de klassieke religieuze kunst was het onderwerp. Maar in de moderne kunst is dit onderwerp nu juist het betwistbare element; hetzij het helemaal wegblijft, hetzij het vervormd wordt en zich ongunstige beoordelingen op de hals haalt vanwege diegenen die het bekijken van uit de gezichtshoek van de klassieke kunst.

De ‘kwestie’ van de gewijde kunst waarrond reeds zoveel gerucht werd gemaakt, is geboren uit de overhaasting waarmede men op een oneindige delicate en subtiele vraag wilde antwoorden. Nogmaals was het Malraux die de knoop van het probleem blootlegde, toen hij in ‘Les Voix du silence’ schreef: ‘Onze stijl berust op de overtuiging dat alleen waarde heeft en geldig is een wereld die onderscheiden is van het waargenomene, en waarmee haar verhouding eerder corresponderen is dan uitdrukken’ (op. cit. p. 596).

In feite is de moderne kunst een soort nadoen van de gewijde kunst, en in feite geen gewijde kunst; maar dat maakt haar taak heel wat moeilijker.

De klassieke schilder stelde zich inderdaad zulke problemen niet. Maar de moderne schilder wekt ze op, en licht ze en lost ze op door zijn plastisch werk zelf. Toen ons tijdschrift, ‘Zodiaque’, een grote enquête ingesteld had over de zin van de moderne kunst onder enkel voorname artisten van deze tijd konden we vaststellen hoe ongemeen scherp, bij de verstandigsten onder hen, het probleem van de gewijde kunst leeft. Een Lapicque bepaald hief de moeilijkheid, met verrassende kracht, op toen hij besloot: ‘Niets belet dat een hedendaags kunstwerk, niet dank zij de moderne notie van de kunst, maar ondanks haar, diep religieus kan zijn, en aldus kan worden aangevoeld’. (Zodiaque, nr 18-19, p. 96) Beter kon het niet gezegd.

De moderne kunst heeft de grote verdienste dat wij gedwongen worden het probleem van de gewijde kunst onder zijn scherpste hoek te zien. Zij bevrijdt ons van de ‘religieuze kunst’ zij doet ons de exacte afmetingen terugvinden van een gewijde, liturgische kunst.

Maar zij moet niet doen alsof. Het gewijde dat zij soms angstig zoekt, heeft zij nog niet helemaal gevonden, zelfs als op zoek zijn reeds zou betekenen dat men gevonden heeft. (‘Gij zoudt mij niet zoeken, moest gij mij niet reeds gevonden hebben’). Het is niet alleen een kwestie van tijd, maar ook en veel meer, een kwestie van een evolutie in de gemeenschap. Malraux alweer verklaarde: ‘Het gewijde sluit niet alleen iets absoluuts in, het sluit ook in dat het leven van de gemeenschap waarin het gewijde verschijnt, op dat absolute gericht staat’. (op. cit. p. 596)

Wij wilden het vraagstuk van de gewijde kunst even iets uitvoeriger behandelen, want te dikwijls lijkt men zich met té eenvoudige oplossingen tevreden te stellen, die omdat ze té eenvoudig zijn, aan de vrij complexe werkelijkheid, voorbijschieten. Wij hebben niet de plaats om de besluiten te trekken die zich opdringen; wij wijzen alleen op ons tijdschrift ‘Zodiaque’ dat nagenoeg volledig aan dit probleem wordt gewijd; een probleem trouwens dat in ons atelier in dagelijks werk wordt onderzocht.

Zodiaque.

La Revue des Arts Ancien et Moderne, Atelier du Coeur - Meurtry, Abbaye de la Pierre qui Vire, Yonne.