West-Vlaanderen. Jaargang 4

[p. 171]

Volkse devoties in Zuidvlaanderen

IN Zuidvlaanderen treffen wij vier merkwaardige Mariale vereringen aan, met een betrekkelijke verspreide devotie, nl. Onze Lieve Vrouw ter Duinen, te Duinkerke, Onze Lieve Vrouw van Tranen, te Wormhout, Onze Lieve Vrouw van Genade, te Kaster (niet te verwarren met het Westvlaamse Kaster, nabij Tiegem), en Onze Lieve Vrouw van Bezoeking, te Bollezele.

Het hoogtepunt van de devotie tot de Lieve Vrouw ter Duinen te Duinkerke valt op 11 september. Elke dag komen vier tot zes parochies in beevaart; de meest verwijderde zijn enerzijds Grevelingen, anderzijds Wormhout, beide circa vijftien kilometer afgelegen.

Het geklede beeld, versierd met gouden oplegsels en fijne kanten en gesteld onder een gotiek baldakijn wordt in de jaarlijkse processie van halfoogst door vier bazinnen gedragen. Andere bazinnen vergezellen het beeld en dragen elk een bloemenruiker. Deze bazinnen zijn de vrouwen van de vissersbazen van Duinkerke en behoren tot de vooraanstaande ingezetenen van de havenstad. Zij zijn gedost in een sierlijk en kleurvol kostuum naar de volkse dracht van hun grootmoeders..it de tweede helft van de jaren 1700. Een eigenaardig gebruik: telkens een keizer, koning of prins de stad Duinkerke aandoet offert het gild van de bazinnen aan de voorname bezoeker een zilveren vis. De traditie klimt op tot het jaar 1520, toen de jonge keizer Karel V de havenstad aandeed. Toen in 1853 de jeugdige keizerin Eugénie, vergezeld van keizer Napoleon III Duinkerke bezocht, offerden de bazinnen andermaal een zilveren vis. Lachend vroeg alsdan de keizerin: En pêchezvous souvent de ces poissons là? De dekenin, ietwat onthutst, antwoordde al monkelend zeer gevat: Chaque fois que tu viendras, mon empereuse.

Op 1 juni 1936 werd plechtig de verjaring herdacht van de kroning van het genadebeeld; toen hebben de bazinnen aan de Lieve Vrouw, keizerin boven alle keizerinnen een zilveren vis geschonken, die 38 cm meet en anderhalf pond weegt.

Te Bollezele wordt de heilige Maagd aangeroepen onder de benaming Onze Lieve Vrouw van Bezoeking. De legende vertelt dat aan de boorden van de IJzer een stenen Lieve Vrouwbeeld gevonden werd; aan de voeten van het beeld borrelde een fontein. Tot tweemaal toe werd het beeld, maar zonder énige plechtigheid, naar de parochiale kerk gebracht, telkens vond men het terug aan de boord van de waterloop. De weg door het beeld afgelegd was afgebakend door een rode draad. Een derde maal gebeurde de overplaatsing met een plechtige processie; toen is Maria in de kerk gebleven. In de Mariale legendenwereld een eerder zeldzaam thema. Het mirakuleus beeld staat uitgesteld midden een monumentaal retabel van het altaar der linker zijbeuk. Talloos en oneindig gevarieerd zijn de voorwerpen, die uit dank aan de Lieve Vrouw geofferd werden en een eigenaardig geheel vormen: wassen kindjes en tanden, marmeren platen, congregatielinten, kinderslabbetjes, plechtige kommuniekantenstrekken, hartjes in koper, een stel decoraties, een officierensabel, enz...

De Moedermaagd wordt er aangeroepen voor alle menselijke kwalen, inzonder - naar aanleiding van de juiste titulatuur, nl. Onze Lieve Vrouw Bezoeking - door de moeders in verwachting, voor een goede bevalling. De noveen zet in op 24 juni en eindigt dus op 2 juli, feest van Onze Lieve Vrouw Bezoeking. De noveen gaat hier het hoogfeest vooraf. Tijdens de negendaagse komen elke dag twee tot vier parochies van de dekenij, groepsgewijze naar Bollezele en offeren er de parochiekeerse. Alsdan worden iedere dag circa vijftien missen gelezen; in 1954 was het record zeventien missen op een dag, in totaal 106. Ook de Bollezelenaren schenken hun kaarspenning; zo kon in gezegd jaar een kaars van dertien kilo gegoten worden.

Het mirakelbeeld van de Lieve Vrouw van Bezoeking, vereerd te Bollezele.

[p. 172]

Een eigenaardigheid, misschien wel énig onder de mariale gebruiken in Vlaanderen: het beeld der Lieve Vrouw van Bollezele wordt gedragen in de processie door heren, in redingote, met als herkenningsteken een blauwe strik op de linker mouw; zij worden genoemd de dienende ridders; als voorwaarde wordt gesteld dat zij in hun familie een priester hebben of gehad hebben.

Van Bollezele pelgrimeren wij naar Wormhout, waar de Lieve Vrouw van Tranen vereerd wordt.

De wonderbare gebeurtenis, die de naam aan het beeld schonk, staat in oud-vlaams geschilderd op het voetstuk van het beeld: H. Maria van Tranen, b.v.o. Den 25 April 1406 hei aangezicht van het beeld van Onze Lieve Vrouw // dezer kerke is verandert inde gedaante van eene vrouwe die weende // en uit haere gebenedyde oogen stroomden gelyk tranen;dit heeft gebeurt // van 's morgens vroeg tot 's naarmiddags ten aansien van de pastoren van Wormhout, Ledringhem, Ekelsbeke en hunne parochianen.

In de loop van de tijden heeft de godsvrucht tot het wonderdadig beeld hoogte- en laagtepunten gekend; na de Franse omwenteling is het beeld een tijdje uit de kerk verwijderd geworden. Het werd pas in 1879 terug in de kerk gesteld. Thans is de devotie bloeiend. De negen laatste dagen van de meimaand vormen het volkse hoogtepunt met, op de laatste zondag van deze maand, om 11 uur een solemnele hoogmis, gevolgd van de processie.

De vierde mariale devotie in Zuidvlaanderen localiseert zich te Kaster in een kapel. Daar worden Onze Lieve Vrouw van Genade en de drie Angelsaksische Maagden vereerd.

Een zeer vrome legende, van elke geschiedkundige ondergrond ontbloot, vertelt van drie angelsaksische jonkvrouwen, die pelgrimeerden naar Rome. In de streek van Kaster gekomen werden zij in een bosje, wijl zij hun eetmaal namen, door schurken overvallen en gedood. Hun bebloede lijken bleven ter plaats liggen. De blinde heer van het nabije Strazele werd door een bovennatuurlijke verschijning op de hoogte gesteld van het wanbedrijf en aangemaand zich ter plaatse te begeven, zijn blinde ogen met wat bloed te bestrijken, om zo het zicht terug te krijgen. Een vlucht vogels zou hem ter plaats begeleiden. Alles geschiedde naar het droombeeld voorspeld had. Uit dank liet de ridder, boven de lijken, die ter plaatse ter aarde werden besteld, de kapel bouwen.

Naast de verering tot de drie maagden, ontstond een godsvrucht tot Maria, onder de naam van Onze Lieve Vrouw van Genade. In de loop van de tijden, wellicht onder stuwing van de parochiale geestelijkheid kreeg de devotie tot Onze Lieve Vrouw van Genade de bovenhand. Op het prentje, thans door de pastoor uitgedeeld staat de vermelding: C'est l'une des plus antiques Madonnes des Flandres Francaises en het jaartal 819. Toen wij er de pastoor op wezen, dat het jaartal zeker een paar eeuwen te ver was doorgedreven, moest hij ons gelijk geven, hij zou, bij een gebeurlijke herdruk het gewraakte jaartal weglaten, dit is wellicht de beste oplossing.

In de kapel, waarvan de bouw de vijftiende eeuw verraadt, hangen zes schilderijen, zonder énige kunstwaarde, die op een volkse manier het relaas van de drie maagden weergeven. De onderschriften zijn in oud vlaams. Hier een typisch staaltje.

Dwalend in een vremd land en grootelijks verlegen

Een werkman in den bosch aanwees aan hun de wegen

Zij voorderden hun weg voorzigtig en benouwd,

Dry moorders volgden hun te midden in het woud.

Op de zoldering van het kleine koor van deze kapel geschilderd in een neo-gotieke trant, die bij ons volop in gebruik was omstreeks de jongste eeuwwisseling zijn meerdere aanroepingen uit de litanie der Lieve Vrouw aangebracht, alle in het vlaams.

Een processie, met zinnebeeldige groepen trekt door de straten van Kaster, de zondag die volgt op het naamfeest van Sint Jan de Doper (24 juni); deze drie maagden en de blinde ridder uit Strazele, worden in deze processie uitgebeeld.

Na ons bezoek aan de Lieve Vrouwoorden nemen wij een vluchtig kijkje op enkele volkse vereringen van een sint. Zo belanden wij te Arneke waar in de parochiekerk een gevolgde beevaart bestaat ter ere van de Heilige Goewaard, benediktijner monnik, hervormer van de orde, bisschop van Hildesheim, naar wiens naam en onder wiens bescherming de gekende

Prachtige koperplaat, gedateerd 1643, gesneden door de gekende Ieperse graveur Guillaume du Tielt. Als hoofd-figuur bisschop Folkwinus, in volle ornaat; hij zegent drie knielende personnages, die zijn de heer en de vrouw, alsmede de pastoor van Ekelsbeke. In de bovenhoek het door de plaatsnijder veronderstelde wapen van de sint, die volgens de overlevering een neef zou geweest zijn van Karel de Grote; nml. gedeeld, rechts een halve tweekoppige arend, links een veld bezaaid met lelies. Nevens de sint, het gevierendeelde wapen van Hubert de Guernonval: 1 en 4, een keper, vergezeld van drie torens, 2 en 3, een tweekoppige arend; het schild getooid met een baronsmuts. In de scherpe hoek een fraai zicht op het dorp Ekelsbeke met de kerk en het dorpsplein met zijn pelderijn, meerdere pelgrims stappen op naar het bedehuis; gans in de punt het feodaal kasteel met torens en tinnen; in een stuk omheiningsmuur steekt het wapen van Ekelsbeke: een keper beladen met hermelijn, vergezeld van drie zespuntige sterren. Onder de basis de aanroeping: Helpt doch He Folquin die in noot des barings sijjn & ghedient tot Eekelsbeke; volgen de naamtekening van de snijder en het jaartal: du tielt fe, ypris, 1643.

[p. 173]

col de Saint Gothard in de Alpen wordt genoemd en waarvan de naam op zeer uiteenlopende wijze geschreven wordt en als familienaam voorkomt: Gowart, Goewaert, Goevaert, Gohart, Gohardt. Hij stierf in het jaar 1038 en werd circa een eeuw later, in 1131 heilig verklaard.

De noveen vangt aan op 1 mei en trekt jaarlijks zeker nog ruim tienduizend pelgrims, ook uit West-Vlaanderen.

Te Eke - het dorp waar de Vlaamse rederijkerskamer het langst in stand bleef - wordt, in de parochiekerk de heilige Dorotea aangeroepen tegen de huiduitslag, puisten, distel, de roze en de hoofdpijn. Deze sinte is bij ons de patrones van de hoveniers alsmede van de vruchten der aarde, dit als herinnering aan de appels en de rozen, die het wonderbaar kindje bracht, enkele ogenblikken vóór zij de marteldood zou sterven, door onthoofding, omstreeks het einde van de derde eeuw, op bevel van de despoot Maximiliaan.

De noveen gaat van 6 tot 14 februari en wordt steeds druk gevolgd. De pastoor wijdt zeep, waarmede de puisten en de zweren moeten gewassen en ontsmet worden, alsook suiker om in de pap van de kleine kinderen te doen. In een pelgrimsboekje, dat het jaartal 1929 draagt, wordt de litanie van de sinte in het Nederlands afgedrukt, alsmede een lofzang van strofen, met als refrein:

Vlaanderen is aan uwe voeten,

O Maagd van Heyligheyd

Wy komen 't Eecke U groeten,

Met vreugd en dankbaerheyd.

Aan de kerkdeur is, als eigenaardigheid een exemplaar gespijkerd van de plakbrief, die gedrukt is geworden door toedoen van Carolus Rousseel, pastoor te Eke, aldaar op 27 maart 1753, overleden in de leeftijd van 83 jaar (grafzerk in de kerk). Novene ofte negen-daeghsche devotie der eeren vande heylighe maget en de martelaeresse Dorothea, tot Eecke...

Gedruckt tot DUYNKERCKE, bij Joannes Octavius Laurenz woonende neffens het Gouvernement in Sinte Ursula.

Midden velden en landouwen, enkel te bereiken langs een karreslag, ligt op het uiterste punt van het dorp Millam, nabij de grens van Merkegem, de kapel van de heilige Mildreda van Tanet, in de volksmond de Mulderskapelle. De sinte wordt er aangeroepen tegen de koorts en allerhande kinderkwalen, alsmede door de toekomstige moeders voor een goede bevalling, gans het jaar door, maar inzonder op haar naamfeest 13 juli en de acht volgende dagen.

De Mulderskapelle is op de voorgevel gedateerd 1720. Maar dit jaartal wijst naar een vergroting, want de bidstede bevat zeker veel oudere delen. Het vereerde beeld, uit steen gehouwen, zou in de dertiende eeuw gevonden zijn, drijvende op de nabije beek. Men stelde het beeld ter verering uit in de parochiekerk, maar tot tweemaal toe werd het teruggevonden nabij de beek. Toen bouwde men aldaar een kapel waarin het beeld werd geplaatst. De pelgrims hangen op en rond het beeld allerhande doeken en repen linnen, die de zieken hebben aangeraakt, zo doende hopen zij van de koorts verlost te worden.

In de kapel hangen zes ongekunstelde taferelen in 1780 geschilderd, door de toenmalige 22-jarige B. Pieters.

St Dorothea, vereerd te Eke.

De onderschriften zijn in een naïf Vlaams opgesteld. Inzonder de ineenwerking van de zinsbouw is eigenaardig. Zo b.v. tafereel 1: Mildreda wiert gewezen van haere moeder, suster ende broeder naer de abdie selle in Vrankerick toonen haer het schip.

We hebben verder nog aantekenigen geoogst in verband met een eigenaardige devotie tot de heilige Idisberga (in het Frans Isbergue) die samen met de heilige Apollonia vereerd wordt aan het altaar in de linkerkruisbeuk van de St Vaastkerk, te Hondschote; wij zijn er op de toren geklommen, die naar men beweert, de hoogste zou zijn van de streek, nl. 51 m, van op de gaanderij geniet men inderdaad van een heerlijk zicht op het omliggende landschap.

In een kapel, gezegd, la chapelle de la Cloche, te Zegerskapelle wordt de heilige Bonaventura vereerd en aangeroepen tegen de blauwe ziekte, de pest en andere besmettelijke ziekten. Te Bambeke worden St Apollonia en St Brigitta van Ierland vereerd, te Kwaadieper is het Sr Corneluus en te Ekelsbeke St Folkwinus.

Zo zou deze opsomming kunnen uitgroeien tot een lange litanie, maar uit deze bijdrage zal reeds duidelijk blijken dat, wat de volkse devoties betreft, de streek te zuiden van de schreve nauw aansluit bij de Westvlaamse gouw.

MAURITS VAN COPPENOLLE