West-Vlaanderen. Jaargang 4

[p. 168]

Folklore

De Fransvlaamse reuzen

EEN der eerste deskundigen, die speurde naar de oorsprong van onze goede vrienden uit linnen en gepapt bordpapier was Van de Haer. Reeds meer dan een eeuw geleden beweerde hij, dat de oorsprong van onze logge processiegangers te vinden was in het tijdvak, toen Julius Cesar, onder zijn meest geduchte tegenstrevers uit het kustgebied, reuzen vond.

M. Van Gennep veronderstelt echter dat ze van meer recente datum zijn en hun ontstaan te danken hebben aan andere kunstmatige figuren als draken en monsters.

De Zweedse geleerde Almgren verwees voor het eerst naar de tekeningen uit het bronzen tijdperk, gevonden in de grotten van Zuid-Skandinavië. Deze tonen aan, hoe toen reeds boten op sleden in optochten werden gebruikt naast grote figuren. J.B. Quillet, neemt aan dat alleen in de Nederlanden het gunstige klimaat te vinden was en wel door de dichte bevolking welke toeliet de aloude gebruiken te bewaren.

Frans De Potter veronderstelt dat de reuzenstoeten uit de godsdienstige processies zijn ontstaan. F.G. Frazer, ziet in de reuzenoptochten slechts overblijfselen van een oude Keltische godsdienstplechtigheid. De Vlaamse folklorist Victor De Meyer meent dan ook dat in de reuzenommegangen der Nederlanden, een ritus voortleeft van de Kelten uit Oud-Gallië, de overlevering van een heidens akkerfeest, dat om de vijf jaar op de dag van de zomerzonnestilstand plaats greep. Bij deze gelegenheid werden te gelijker tijd met allerhande dieren, menselijke wezens verbrand, die in een uit wijmen gevlochten reuzenpop zaten opgesloten. Men wilde derwijze een groots

De twee reuzen van Kassel. - Cliché De Sikkel, Antwerpen.

offer brengen aan de zon, de godheid van de vruchtbaarheid.

René Darré rekent grondig af met de alom verspreide mening alsof in het duistere verleden mensen hadden geleefd van reusachtige gestalte. Te Engis, Néanderthal of Cro-Magnon, hebben de opgravingen der geraamten bewezen dat deze voorhistorische mensen inzake grootte, weinig verschilden van hun hedendaagse soortgenoten. In uitzonderlijke gevallen werd in de oudheid door mensen 3 meter bereikt, zoals Goliath (3,25 m) en de arabier Babarra (2,90 m).

Voor Claude Malbrancke evenals voor M. Van Gennep bestaat er geen twijfel omtrent de godsdienstige oorsprong der reuzen; ze werden geboren in eeuwen van diep geloof, toen de Bijbel nog het leven van iedere dag beheerste, tevens liet zich de invloed gelden der toenmalige mysteriespelen.

De Vlaamse specialist Dr C. De Baere schrijft omtrent de oorsprong van dit volks gebruik: Het is niet onmogelijk dat de engelse reuzen, die eigenlijk niet zoals de onze processiereuzen zijn, met heidense gebruiken in verband kunnen worden gebracht, of dat er te onzent wel hier of daar iemand werd gevonden, die aan de reuzenfiguren, een symbolische betekenis heeft toegeschreven. Dat het gebruik samenhangt ‘mer de overlevering dat wij van reuzen afstammen’ en wortelt in het volksgeloof aan het bestaan van reuzen, lijdt geen twijfel. Wat de oorsprong ervan aangaat, hoeven we te denken, noch aan Scandinavische overleveringen of Druïdische gebruiken, want dan zou het gebruik veel ouder moeten zijn, noch aan pest of hongersnood of oorlog, noch aan vijandschap tegenover de feodale heren... Het omvoeren of omdragen van de reuzen is een overblijfsel of herinnering aan de groepen en beelden, waarmede de gildebroeders en ambachtsgezellen in de bloeitijd der gemeentelijke macht de processiën en ommegangen opluisterden.

Slechts vanaf het einde der xiv^de eeuw kan men met zekerheid de eerste sporen aantreffen van ommegangen en reuzen, vervat in degelijke en betrouwbare dokumenten. Volgens R. Darré is de oudste reus ‘Jean de Nivelles’ die verdween op het einde der xiii^de eeuw; vóór 1276 trof men in die stad reeds een ommegang aan en een Goliath vóór 1367.

M. Van Gennep beschouwde onderstaande reuzen als de oudste in de Nederlanden: 1320 Kamerijk, 1371 Poperinge, 1447 Aalst, 1456 Oudenaarde, 1460 Ath, 1463 Leuven, 1468 Dendermonde, 1469 Lier, 1470 Tienen, evenals Antwerpen, 1480 Dowaai, 1486 Troyes, 1490 Mechelen, Hasselt, 1492 Venlo...

Cl. Malbrancke die de figuur van de reus St Christoffel naspeurde doorheen de eeuwen, vond deze reeds in 1401 te Leuven, 62 jaar voor Herkules; in 1461 drie jaar na Goliath te Namen en in 1477 te Brussel samen met de H. Barbara.

[p. 169]

Een tweede twistpunt

De reus van Duinkerke. - Cliché De Sikkel, Antwerpen.

is vooral: Zijn wij schatplichtig aan de gigantes van Spanje, of hebben de Spanjaarden hun reuzen aan ons ontleend?

Fernand Créteur houdt zijn studie voorzichtig buiten deze weg: D'aucuns estimentque l'idée fondamentale de ces jouets immenses, énormes nous vient d'Espagne où cette coutume aurait été implantée lors de l'occupation arabe. A vrai dire, cette délicate question est encore à l'étude...

Ook hier liet Dr C. De Baere niets onverlet om de eer van onze reuzen te verdedigen: Onder de veelvuldige uitingen van het bontgeschakeerde, bruisende volksleven, bekleden de ommegangen en processiën, vooral in het verleden een bijzondere plaats. Zij dateren van de xiv^de eeuw; de Brusselse wordt voor het eerst in 1359 vermeld, de Lierse in 1377, de Antwerpse van 1398. Van de gewone processiën verschilden de eigenlijke ommegangen in zo verre dat het H. Sacrament er nooit werd in omgedragen, maar wel de reliquiën van de heilige die ter plaats werd vereerd, of ook wel het beeld van O.L. Vrouw...

Niet zonder rechtmatige fierheid willen wij er allereerst op wijzen dat ons Vlaamse land zeer waarschijnlijk als het vaderland van dal reuzengeslacht mag worden beschouwd... Er werd wel eens beweerd dat dit gebruik tijdens de Spaanse bezetting van de Spanjaarden werd overgenomen, dat de Spaanse soldaten het onder Karel V of Filips II in onze gewesten zouden hebben ingevoerd. Maar gebeurde het niet anders om? De Spaanse soldaten hebben misschien wel het gebruik van onze voorouders afgekeken. Ze hadden gezien, wat voor plezier ons volk beleefde aan het uitgaan van die beelden. En toen ze naar hun land terugkeerden, hebben ze die plant uit de Vlaamse folklore naar eigen bodem overgebracht. Zo zouden de Spaanse reuskens veeleer de afstammelingen zijn van onze Vlaamse. Het gebruik bestond bij ons zeker in de eerste helft der xv^de eeuw. Zij die het in Keizer Karel's tijd situeren zijn dus stellig op een dwaalspoor en de theorie dergenen die het in het Boergondisch tijdperk zoeken, komt de waarheid zeker het dichtsbij.

Louis Everard valt deze stelling bij: C'est de Flandre que les Espagnoles emportèrent en leur péninsule cette architecture des villes à pignon, de même qu'ils travestirent en Gigantes les Reuzen commémoratifs des Kerels de Flandre...

Van alle ommegangsdieren is de Draak de oudste, hij blijkt zelfs ouder te zijn dan de reus. De oudste is deze van Antwerpen 1394, Leuven 1401, Lier 1417, Aalst 1418, Veurne 1429...

Frankrijk bezit enkele zeer bekende drakenfiguren als Amiens: La Papoise, Rouen: la Gargouille, Reims: la Kraula, Poitiers: la Grand' Gueule, Troyes: la Chair Sallée, Metz: Kraully, Parijs: Dragon de St Michel, Vendôme: Le Dragon de St Bienheuré, Tarascon: La Tarasque, de beroemdste draak uit het land.

Vóór de Revolutie van 1789, hadden de Frans-Vlaamse reuzen hun plaats in iedere godsdienstige processie; vaak verwekten zij echter verwarring en schandaal, zodat het Episcopaat af en toe diende in te grijpen.

Gayant, de reus van Dowaai, stapte vanaf 1531 mede op in de processie ter ere van St Maurand, deze ontaardde echter spoedig tot een weinig verheven vertoon. Zo verbood Mgr Guy de Sève de Rochechouart, bisschop van Atrecht: le superstitieux, le ridicule, ce qui sent le fable et le théatre; les figures et reconstitutions de géants, de diables etc. Achteraf bekwam de bevolking nochtans de toelating, dat hun geliefde reus de processie vergezellen mocht, wanneer deze reeds de eerste statie had bereikt.

De draak van Reims, werd in 1671 uit de processie geweerd, deze van Troyes in 1727. Te Ieper brak in 1783 een grote beroering uit toen de bisschop Mgr de Wavrans, een onderzoek liet openen naar de oorzaak der wanordelijkheden, die plaats hadden gegrepen bij de ommegang van de Thuindag; er werd vooral gewag gemaakt van de onbetamelijke gedrochten die er werden in mede gedragen. De koster-keizer, schafte echter op 10 mei 1786 alle ommegangen af. Te Venlo in Nederland werden de reuzen Valuas en Gertrude in 1719 de toegang tot de processie ontzegd. Te Rijsel werd de optocht in 1655, 1688 en 1730 verdeeld in een godsdienstige en een profane groep, die afzonderlijk door de straten trokken.

Gedurende de Franse Revolutie werden de reuzen uit het openbare leven verbannen; zelfs getooid met een carmagnole en een rode muts konden zij de nieuwe heersers niet vermurwen.

Te Duinkerke besloot men op 20 juli 1792 de reuzen te verkopen. Reeds op 5 juni van datzelfde jaar werd Gayant samen met zijn familie te koop gesteld en vervangen door een levende en jonge Godin der Vrijheid, die naakt als Venus op een praalwagen plaats nam. Te Ath werden de vijf reuzen op 28 augustus 1794 op de markt verbrand, alleen Samson ontsnapte. Te Ieper verkleinde men Goliath, in naam van de Gelijkheid en Broederlijkheid. Later werd zijn hoofd verkocht aan een tuinier die dit voorwerp gebruikte als vogelschrik in zijn fruitbomen. In 1848 bevond dit hoofd zich nog trouw in de boomgaard. Toen Napoleon in 1810 op doortocht was te Wetteren en de burgers hem kwamen begroeten in gezelschap van hun reuzen, vaardigde hij onmiddellijk het bevel uit deze ter plaatse te vernietigen ten einde de keizerin niet te laten schrikken, die naar hij meende zwanger was.

Frans-Vlaanderen is een vruchtbaar gebied, 't allenkante noteert men de geboorte van nieuwe reuzen; deze die door het oorlogsgeweld werden weggemaaid verrezen in volle glorie, een korte lijst van de voornaamste geeft een beeld van hun

[p. 170]

De reuzen Lyderic en Phinaert van Rijsel. Cliché: Les amis de Lille.

getalsterkte, van de kracht waarmede dit oude vlaamse gebruik wortelt in de sappige bodem der zeden en gewoonten van de Franse Nederlanden.

Belle: Gargantua Galaffre 1853. In 1893 plaatste men hem op een kar. Het liedje dat ter gelegenheid van de optocht gezongen wordt luidt:

Carnaval n'est pas mort. - Car il vit encor -.

En geeft maar ene waffel - Aan Mijnhere Galaffre.

Voilà, voilà, voilà Gargantue...

En hij komt toe met enen hals gelijk een dikke koe.

Op de wijken Vulderij en Kortenker werd onlangs ‘Jan de Wever’ geboren.

Malo-Baden: Titus uit 1896. Op 8 augustus 1954 werd alhier de nieuwe reus Gaspard plechtig bij de burgerlijke stand ingeschreven, getuigen waren de reuzen van Duinkerke, Broekburg, Hazebroek en St Omaars. De naam Gaspard werd ontleend aan de stichter dezer badplaats Gaspard Male.

Hazebroek: Roland, geboren in 1930, gemaakt door de zorgen van het huis Pelletier uit Malakoff bij Parijs, gebeeldhouwd door Georges Reynaud; het is een herinnering aan een plaatselijke kruisvaarder die in Palestina met lauweren werd gekroond. In 1946 trad de reus Tisje-Tasje voor het eerst op straat, de bekende leurder uit Noordpene, vervaardigd door Maurice Deschodt. Verder kent men nog in de stad Chat'je Meuryce.

Rijsel: Lyderic en Phinaert uit het jaar 1825. Reeds in 1665 bezat deze stad een reuzenechtpaar, in 1560 zelfs werd er van een reus gewag gemaakt. De reuzenfamilie groeide aan met Jeanne Maillotte, Tambour-Major des Hurlus en Gambrinus.

Dowaai: De beroemdste reuzenfamilie uit het Franse Noorden verblijft in deze stad. Op 15 juni 1531, ter gelegenheid van het te Kamerijk afgesloten vredesverdrag, genoemd Paix des Dames, tussen Louise de Savoie in naam van François I en Margareta van Oostenrijk, werd alhier opdracht gegeven een Gayant te vervaardigen, waardig van opgenomen te worden in de traditionele ommegang. In 1654 huwde de reus Madame Gayant, de kinderen noemde men Jacquet, Fillion en Bibin. Men zag aldaar nog een St Michiel en zijn duivel en in 1801 kwam Le Sot des Cannoniers de groep vervoegen. Reeds in 1480 zou er gewag zijn gemaakt van de beroemde reus Gayant.

Ardres-en-Calaisis: Belle Roze, die 4,50 m hoog is werd in 1954 geschapen door M. Deschodt. Het echtpaar Deschodt-Pattein uit Hazebroek vervaardigt en restaureert de reuzen uit Frans-Vlaanderen. De eerste schepping van deze kunstenaar was Tisje-Tasje, daarna kwam Gédéon en Alphonsine uit Broekburg aan de beurt, vervolgens Jan de Houthakker uit Steenvoorde, Gargantua uit Belle en het Grauwtje (Baudet) uit Steger. Belle-Roze is de 14^de reus door dhr Deschodt beëindigd in 1954. Hij schiep ook de Reuze-Papa van Duinkerke, Baptistin uit St Omaars en een reusachtige koe voor een handelsfirma.

In 1913 greep te St Winoksbergen een Reuzenkongres plaats op de markt. Kassel kwam daarna aan de beurt op 8 juli 1928, waar een dertigtal reuzen uit België en Frankrijk te gast waren. Rijsel mocht zich in éénzelfde feit verheugen op 25 mei 1931, toen er 37 Reuzen waren opgekomen, om niet te gewagen van het kongres te Malo-Baden. In 1954 grepen te Dowaai grote feestelijkheden plaats toen de nieuwe reuzen voor het eerst aan de bevolking werden getoond, na hun algehele vernieling in 1940. Ter dezer gelegenheid werden er studiedagen gehouden gewijd aan dit volks gebruik; tevens greep er een kongres plaats van beiaardiers en werd een prachtig en nieuw klokkenspel ingewijd door dhr Staf Nees. Ook te St Amands aan de Scarpl traden de beiaardiers op de voorgrond; op 24 juli 1954 was het Adriaan de Groot uit Bergen op Zoom; op 21 augustus: Ferdinand Timmermans uit Rotterdam; op 4 september: Staf Nees uit Mechelen en op 20 oktober: Maurice Lannoy uit St Amands aan de Scarpl; 's zondags bespeelde P. Lecocq uit Dowaai het klavier.

De reuzen worden gewoonlijk begeleid door het Reuzenlied, dat volgens E. de Coussemaker, aansluit bij de melodie van de hymne Creator alme siderum. De varianten op het reuzenlied zijn ontelbaar: 48 keren per dag zong de Duinkerkse beiaard: Als de groote klokke luyd, de klokke luyd, de Reuze komt uyt. Keere u 'es om, de Reuze, de Reuze, keere u 's om Reuze kom.

De versie van J.F. Willems is de volgende:

Die zeit: wij zijn van reuzen gekomen - Zij liegen daarom - Keert u eens om-Reusken, Reusken-Keert u eens om Reuzeblom.

Vanaf 1929 herstelde de beiaard van St Winoksbergen dit oude lied in eer, tot het belfort in 1940 vernield werd.

Deze mooie, kleurrijke tak uit onze gemeenschappelijke folklore, zal alvast niet verzinken in de vergetelheid, noch verdrongen worden door het moderne, vaak stijlloze ontspanningsleven.

BERT BIJNENS