West-Vlaanderen. Jaargang 4

Moderne kunst in en uit Frans-Vlaanderen

OP gebied van kunst, wetenschap, financiën, handel en vakmanschap is het Franse Noorden in de loop der eeuwen een der rijkste streken van de wereld geweest. Dit tevens op landbouwgebied terecht bekend land is thans, meer dan ooit, de haard van een grote industriële en commerciële bedrijvigheid. Laat ons maar even denken aan het machtig textielcomplex Rijsel-Roubaix-Tourcoing alsook aan de haven van Duinkerke, die ondanks verschrikkelijke verwoestingen tijdens de laatste twee oorlogen, thans uit het puin herrijst.

Moet het ons verwonderen dat diezelfde streek vandaar ook een centrum werd van belangrijke artistieke cultuur? Want, van het Noorden zijn, is Vlaming zijn - in de betekenis dan van inwoner van Vlaanderen - d.w.z. zoon van dat wondere land dat artisten bij honderden heeft geteeld. Dit Vlaanderen zag eeuwenlang ontelbare talenten ontluiken, en ons Noorden weet zich, ook en vooral op het gebied van de schilderkunst, verbonden met de traditie die bij de Vlaamse primitieven begon.

Voor een jonge kunstenaar is het vrij moeilijk zich niet klein te wanen als hij zich die nobele voorvaders herinnert. En nochtans heeft het Noorden, ook in de jongste eeuw, verschillende geniale artisten gekend, en ook kunstenaars die van Vlaamse afkomst zijn hebben zich tot grote talenten ontpopt. Als voorbeeld stellen wij de fauvist Maurice Vlaminck, wiens vader, die eveneens schilder was, een herberg uitbaatte nabij de Belgische grens te Wambrechies. Vlaminck werd niet in het Noorden geboren, maar in zijn werk vinden wij, op buitengewone wijze, zijn Vlaamse afkomst weerspiegeld. Ja, soms is zijn werk Vlaamser dan dat van rasechte Vlamingen. Zijn portret reeds verraadt die affiniteit. Men kan zich die zware, vierkante, vrijbuiterachtige man gemakkelijk inbeelden in het decor van een Vlaams estaminet - de herberg waar hij had

[p. 157]

kunnen geboren worden - midden een groep achter hun pinten zittende, kloeke, gespierde mannen, die in een walm van bier en jenever, gespannen luisteren naar een of ander sappig verhaal. Is het een smokkelhistorie, het relaas van een achtervolging, een afrekening, een goedberaamde list?

Francis Carco stelt zich Vlaminck voor in grauwe pullover, als een soldaat met een sterke maag, een wilde kegelaar, een grote mond met een gouden hart; die lak heeft aan getheoretiseer, aan esthetiek, en andere bla-bla. Heel sappig trouwens legt hij het zelf uit: Je te peins une robe bleue, un rideau jaune, un rideau bleu, encore bravo! J'orne mon nez de lunettes d'ot et je t'explique ça doctement... Moi, je n'ai jamais travaillé, j'ai peint. J'ai tenté ‘tout’ ce que j'ai pu faire rendce à un don naturel ‘tout’ ce qu'il pouvait donner. J'ai voulu qu'on me connaisse tout entier avec mes qualités et mes défauts; je nai rien dissimulé sous des formules, rien camouflé sous des emprunts, rien mendié, rien dérobé... Si l'une de mes toiles est mauvaise, c'est un Vlaminck, même si j'ai sué dessus des semaines. Si elle est bonne c'est encore un Vlaminck, même si je l'ai peinte en deux heures. Maintenant salut! un point c'est tout!

Henri Matisse. Twee jonge meisjes bij het raam. - Foto Durand-Ruel

Maurice Vlaminck, Landschap.

De schilderkunst van Vlaminck is gekenmerkt door de sterke persoonlijkheid van de artist. Elk werk draagt zijn stempel en men kan de herkomst heel gemakkelijk herkennen. In landschap als bloemenstuk, in stilleven of compositie legt hij steeds zijn eigen visie op de dingen, in woestheid en hevigheid weliswaar, maar waaruit gratie en poëzie nooit zijn gebannen. En dit alles geeft hij weer in een vette, weldoende verfmaterie, met brede en vaste vegen. Instinctief weet hij onmiddellijk de essentiële trek van het geobserveerde onderwerp te onderscheiden. In zijn doeken, landschappen en stillevens vooral, figuren en portretten veel minder, verschijnt de mens slechts van ver, vluchtig en zeldzaam en toch heeft men de indruk dat hij er aanwezig is en dat zijn zorgen en bekommernissen erin spoken. Duhamel stond voor enkele van Vlaminck's werken en zei: cette pipe est encore chaude... on s'est battu dans cette cour de ferme, sous l'arbre mort.

De ongebreidelde Vlaminck bekijkt de natuur als met een vlammend oog: schitterende vermiljoenen die knetteren tussen de groenen. Maar in tegenstelling met andere fauvisten is zijn constructie vast. Wanneer hij een bepaalde kleur tot een uiterste intensiteit, een trilling, wil doordrijven dan bereikt hij dit door zijn rijke materie en door het licht dat hij er weet in te leggen. Zijn hele oeuvre wordt bezield door een enthousiasme, door een echt-Vlaamse zin voor vreugde en levenslust, als op een kermis waar alles lacht.

De onbetwiste meester van het fauvisme, Henri Matisse werd geboren te Catteau, een stadje in het arrondissement Cambrai. Het Franse Noorden mag hem stellig als een ereinwoner beschouwen.

Derrière toute oeuvre, se profile toujours le visage de celui qui lui a donné naissance, quand nous ne le connaissons pas,

[p. 158]

nous l'imaginons, nous le reconstituons; c'est une présence qui nous semble aujourd'hui indispensable pour nous permettre de pénétrer plus avant dans les secrets de la création (Gaston Diehl).

Deze uitspraak lijkt ons hier volledig gewettigd. De geest van deze artist komt volledig, zonder enig masker, in zijn werk tot uitdrukking. De kennis van de mens was de directe aanleiding van zijn werk. Zeldzaam zijn de artisten die als Matisse zo open, zo eerlijk, zo zeker en scherpzinnig voor hun werk hebben gestaan. Een van zijn grote bewonderaars, Gaston Diehl, schetst als volgt een indruk die hij opdeed bij een bezoek aan de schilder: le magicien est là, souriant et tranquille, travaillant dans sa chambre, assis bien droit dans ce lit où la maladie le cloue souvent, hélas! tandis que sur le pupitre aménagé, ses mains, avec une extraordinaire aisance inscrivent en souples et sûres arabesques, la silhouette du modèle installé non loin dans un fauteuil. Quelle rapide décision dans ces gestes, quelle vivacité dans ces yeux qui pétillent d'intelligence derrière les lunettes. Sur ce visage, plein, régulier, énergique, encadré par une petite barbe blanche, les ans n'ont fait qu'ac-centuer l'air de majesté et de sérénité qui en émane, l'impression de naturelle autorité et d'instinctive méditation qui s'y affirme, et tempérer davantage encore cet aspect austère et concentré par le sourire de bienveillance qui marque la commissure des lèvres. Imposant, souverain, rayonnant d'intelligence et cependant simple, affable, acceuillant, tel apparaît le grand artiste qu'un gloire mondiale a depuis longtemps couronné sans le rendre plus orgueilleux.

In dit portret van de mens, komt ook de zin van het werk duidelijk tot ons; schoonheid van de gekozen objecten, kennis van uitkiezing, zinvolle en subtiele akkoorden. In het kleinste van zijn schilderijen of tekeningen zingt de zang van het intense leven; alles schijnt uitgedrukt en uitgegroeid in bloemtuilen. Matisse was tevens een der zeldzame schilders die zo vlug en zo volledig bewust werd van de ontwikkeling van zijn oeuvre. Vanaf 1908 - als het ware zijn vertrekpunt - stelt hij

Marcel Gromaire, De witte Boom. - Foto Georges Allié, Parijs.

het doel vast dat hij wil bereiken en de middelen die hij zal gebruiken. In dit jaar publiceerde hij in de Grande revue een theorie waaraan hij tot aan zijn dood toe getrouw bleef zonder dat zijn gestadige ontplooiing erdoor werd gestuit. Op die basis gaf hij aan zijn kunst een merkwaardige geest van vernieuwing, en dàt is een kenmerk van grote artisten.

Niettemin kan men het werk van Matisse indelen in vier perioden: expressie (1900-1908); beknoptheid; harmonie (1917-1926) en sereniteit, evenwicht en zuiverheid (1927). Deze tijdperken sluiten volledig aan bij zijn artistieke ideeën. Hieruit blijkt weeral een zekerheid, een zuiver inzicht en een geloof, die inderdaad meer dan alledaags zijn. Terwijl zijn ervaring stelselmatig groeit, geeft hij in zijn werk een steeds grotere plaats aan evenwicht, weliswaar niet zonder ook steeds te streven naar een maximum van zuiverheid. In zijn levensavond hebben de jaren en het lijden zijn scheppingskracht niet gehinderd, integendeel: in zijn laatste werken stelt men een warmte vast, een enthousiasme en een élan, die haast aan een nieuwe bloei doen geloven. Nog iets dat men tenslotte slechts

Marcel Gromaire, De fruitverkoopster. - Foto Georges Allié, Parijs.

bij hele grote artisten aantreft, als een Tintoretto, een Renoir.

Marcel Gromaire werd op 24 juli 1892 geboren te Noyelles aan de Samber. Hij is een vrije artist, een geraffineerd denker die zich met zijn noords geboorteland innig verbonden voelt. Gromaire is een ruwe kunstenaar. Hij kent de straat en het dagelijks slameur van arbeiders en boeren. In zijn smokkelaars, zijn maaiers, zijn kaartspelers, zijn bierdrinkers, zijn houtvesters, zijn vissers en zijn boerenvrouwen tekent hij de vertrouwde figuren van de Vlaamse folklore. Hij verheft afgeleefde en plechtige individuën tot een waardigheid van typen wier majesteit haast het monumentale raken... des spécimens d'un art à grand dévéloppement décoratif... qui confère à la réalité précaire une authentique réalité. Deze bedenking die Felix Fénéon in 1886 neerschreef over het werk van Seurat kan perfect toegepast worden op het architecturaal karakter van Gomaire's composities. Te zelden nochtans kreeg hij gelegenheid om te tonen dat hij de grote animator kon zijn van ruime decoratieve ensembles.

[p. 159]

Marcel Gromaire. De Schelde te Antwerpen. - Foto Georges Allié, Parijs.

In 1937 neemt hij deel aan de omwenteling die aan de tapijtweefkunst de zuiverheid van vroeger terugschonk. In die periode werd zijn carton La Terre uitgevoerd. Sinds 1939 ontmoette hij Lurçat en Dubreuil herhaaldelijk te Aubusson.

Gromaire is en zal steeds een schilder blijven die buiten elke school, elk kapelletje en mode-gezelschap staat. Men catalogeert zijn werk niet bij een bepaald -isme. Maar als men weet dat zijn voorkeur uitgaat naar de Franse en Vlaamse primitieven, naar Bruegel, Cézanne, Seurat, Bonnard onder vele anderen, en naar Matisse ook, dan zal men gauw begrijpen dat men hier staat voor een kunst die intellect veronderstelt en bestendige verwondering over het leven. Hij schrijft trouwens zelf: L'art est un miroir de ce qui dure... un témoignage que rien ne peut remplacer.

Ook onder de jongeren zijn er in het Noorden authentieke voorlopig nog niet gegalonneerde kunstenaars. Zonder enig verband of vooroordeel citeren wij er hier enkele, die beloftevol werk scheppen:

De oudste onder hen, Eugène Leroy, heeft vijftien jaar lang zijn weg gezocht. Stilaan en na veel innerlijke pijn breekt zijn persoonlijkheid door. Het merendeel van zijn doeken zijn reeds enkele jaren oud, want hij is een kieskeurig werker en verschillende malen zal hij een detail dat hem niet bevredigt, hernemen. Nooit heeft Leroy geloochend dat Rembrandt hem passioneert, zoniet beïnvloedt. Een jaar lang verbleef hij, in niet bijster gunstige materiële omstandigheden, in het land van deze meester. Tal van zijn doeken schijnen door de herinnering aan dit Hollandse jaar geïnspireerd. In eenvoudige en diepe eerlijkheid slaagt Leroy erin, aan de hand van vaak sobere middelen, precies zijn bedoeling weer te geven, in een hemel boven de zee, in een golfkop, in het wiegen van een schuit op het water, in het onontbeerlijk karakteristiek van een gelaat. Hij suggereert veel meer dan hij beschrijft. Heel onlangs nog exposeerde hij te Gent, nadat hij ook te Rijsel in de Galerie Evrard de ontmoeting met het publiek had gewaagd.

Beeldhouwer Eugène Dodeigne werd in 1925 te Mouveaux nabij Roubaix geboren. Zijn vader was steenkapper en maakte hem reeds heel vroeg vertrouwd met het beeldhouwersgereedschap. Daarop studeerde hij enkele jaren in de School voor Schone kunsten te Parijs, waar hij een technische vaardigheid opdeed, en vestigde zich toen te Bondues. Zijn beeldhouwwerk is plastisch schoon, sober en sierlijk, vaak met een haast onvatbaar verheffend gebaar. Hij is een beloftevol talent. Dodeigne, die thans ook tekenleraar is te Roubaix, weet ook in zijn tekeningen een rijk rhythme en een volmaakte beweging te leggen. Een van zijn beeldhouwwerken staat momenteel geëxposeerd in het Middelheimpark te Antwerpen: De Mens 1954, een verguld bronzen beeld van 2.30 hoog. Verschillende andere werken van deze kunstenaar staan geëxposeerd in de Galerie Evrard te Rijsel.

Verder kunnen wij nog citeren:

De 23 jarige Jacques Dodin uit Roubaix, die ondanks zijn leeftijd, in zijn schilderwerk reeds een ongewone rijpheid heeft bereikt. De stijl van dit werk is een vaste abstractie die hij vooral in bepaalde tekeningen hoog weet op te drijven. Een andere abstracte kunstschilder is Droulers die zijn doeken krachtig en solied vestigt op sterk rhythme en hoge kleur. In sommige van zijn doeken vinden wij een tragische geheimzinnige atmosfeer terug. Arthur van Eyck tenslotte, die geboren werd te Roubaix, maar in zijn jeugd te Brugge verbleef, bouwt zijn gans oeuvre op de kleur. Het leeft, maar schreeuwt nooit. Want in zijn werk treft ons vooral een naieveteit, vol gevoel en tederheid. Vooral in het portret heeft hij reeds een zekere vaardigheid verworven. Enkele van die portretten, naast talrijke landschappen, zijn tentoongesteld in de Galerie Dujardin te Roubaix.

marcel evrard