West-Vlaanderen. Jaargang 4

[p. 152]

Plastiek

Het museum voor schone kunsten van Rijsel

HET museum voor Schone Kunsten van Rijsel is niet zoals elke Fransman getuigt van het Louvremuseum le plus varié et le plus riche qui soit au monde.

Te Rijsel hebben wij niet de vedetten - Mona Lisa - de Venus van Milo - de Nikè van Samothrake, die bijkomende oorzaak zijn voor zoveel mensen om een ticket te nemen Parijs heen en terug.

Er zijn mij inderdaad meer lieden uit de omgeving bekend die het Louvremuseum hebben bezocht en niet dikwijls de reis Parijs ondernamen en het museum van Rijsel nog niet hebben bezocht en nochtans meermalen te Rijsel hebben vertoefd.

Veel streekgenoten die de wisselkoers volgen hebben te Rijsel in Frans-Vlaanderen liever het o welig huis opgezocht om er te zitten aan een voordelige prijs aan rijke taeflen, en wie denkt in zó een voldaanheid aan een museum, dat nochtans naar het geschreven woord van Marinetti, zo ik me niet vergis, de geschikte openbare slaapzaal is. - Zo men het museum van schilderijen van Rijsel beschouwt als een stedelijk museum, met een uitsluitend lokaal karakter, dan heeft men het verkeerd voor, want Rijsel bezit een der mooiste provinciale musea van Frankrijk, (ongeveer 1500 nummers) en alle scholen zijn er vertegenwoordigd, dikwijls op een zeer treffende wijze.

Vooraleer een kort bezoek te brengen aan de zalen, om hier en daar op een werk te kunnen

Museum voor Schone Kunsten te Rijsel.

wijzen, roepen wij onmiddellijk de Rijselse vedetten op, en deze zijn bij de primitieve Nederlanden: de symbolische fontein van Dirk Bouts - Van Rubens: een afdoening van het kruis - van Frans Hals: een Hille Bobbe - uit de Spaanse school: de Jonge vroumen en de Oude vrouwen van Goya, van Gustave Courbet: Fin d'après-midi à Ornans. Daarmee moge al blijken dat om werken, die behoren tot veler musée imaginaire thuis te vinden een bezoek aan het Rijsels museum aangewezen is.

Het Paleis des Beaux Arts, aan de Place de la République, waar sinds 1892, de verzamelingen van het museum zijn ondergebracht, is een neoclassicistische constructie met zuilen-frontons - lucarnes - een variëteit van bekamde dakruggen en koepels, bekroond met een lantaarn, in een woord met alle elementen, die wij, met de ogen toe, zien gebruiken door de architecten uit de eclectische xix^de eeuw om een officieel monument op te timmeren.

Vooraleer daar te zijn gehuisvest vond de kern van het Rijsels bezit, achtereenvolgens plaats in de kapel der Recoletten en in het Hôtel de Ville.

Vóór 1789 bestonden er buiten Parijs geen musea. Wanneer de revolutie losbrak, werd het bezit van de kerk en van de emigré's in beslag genomen en voorlopig verzameld in dépot's daartoe ingericht in de hoofdplaatsen der districten. Commissie's werden gevormd, om zo goed en zo kwaad als het ging deze goederen te beheren. Af en toe was er wel eens een fuite. Door de Fransen wordt toegegeven, dat zeer veel werken door hun zegevierende legers werden gewonnen in Vlaanderen, Holland, Duitsland en Italië, zodat zij voor deze werken, geen behoorlijke factuur kunnen voorleggen. In 1801, ingevolge het Concordaat van Napoleon met Paus Pius VII, werden goederen teruggegeven en in hetzelfde jaar een besluit ondertekend waardoor de Provinciale musea werden gesticht. Eerst werden 15, nadien nog 5 steden aangeduid, en daartoe behoorden o.m. Brussel en ook Rijsel. Werken die in het Louvre en te Versailles geen plaats meer vonden, verdeelde men tussen die twintig aangeduide centra en deze vormden de eerste kernen voor de musea.

Te Rijsel werd die eerste kern voornamelijk verrijkt met giften van twee Rijsesle ingezetenen, de heren Leleux en Brasseur. De voormalige conservator, wijlen de heer Emile Theodore, een enthousiast vriend der Vlamingen, die na de beschieting van 1914 veel zorgen heeft besteed om het beschadigde gebouw en de geborgen verzamelingen te herstellen en opnieuw te ordenen was zó fier over de verzameling kunstwerken waarover hij conserveerde, dat hij het niet altijd over het hart kreeg de bezoeker bij middel van de onderschriften nauwkeurig in te lichten over de al dan niet 100 procent authenticiteit van schilderijen, die aldus gemakkelijk het vaderschap toegekend kregen van een té zwaar auteur. Sinds Mr Pierre Maurois hem heeft opgevolgd, is een kopie naar Bruegel niet meer authentiek - en een Bosch is nu geworden, sincèrement een repliek van een verdwenen schilderij van Hiëronimus Bosch Le Concert dans l'Oeuf, een overigens zeer typisch motief.

In het museum zijn de schilderwerken gegroepeerd én chronologisch én per school. Zo is er een galerij der Primitieven met Italiaans werk van vóór de xvi^de eeuw en Vlaams en Frans

[p. 153]

werk van vóór de xvii^de eeuw. Daarop hebben wij een zaal waar werken van Italiaanse en Spaanse meesters bij elkaar hangen. Drie zalen zijn voorbehouden aan de Vlaamse, één zaal aan de Hollandse en eindelijk een drietal zalen aan de Franse meesters. Sinds 1945 werd door tussenkomst van La societé des amis du musée, plaats ingeruimd voor de hedendaagse schilderkunst en de bezoeker krijgt aldus als nagerecht, het laatste snufje, bij de sortie.

In de galerij der Primitieven is er noch Van Eyck noch Memling, de bekendste naam is Dirk Bouts met een hoogst belangwekkend paneel: La Fontaine Symbolique (747). De betekenis van het werk is niet volledig duidelijk en ook de benaming ervan, juist om deze reden, varieert. Men noemt het de Levensbron en ook nog De weg naar de Hemel, (langs de levensbron). Het zou de linkervleugel zijn van een drieluik voorstellend het mystisch bad in het bloed van het Lam - de samenkomst der verkorenen op de Heilige Berg, en de tocht naar de Hemel. Een andere hypothese, verdedigd o.a. door de heer Leo Van Puyvelde, stelt dit stuk voor als de Hemel, tegenhanger van het paneel uit het Louvre waarop de Hel staat afgebeeld en welke beide panelen de zijluiken zouden zijn van een triptiek, met als middenpaneel het verdwenen Laatste Oordeel dat Bouts schilderde rond 1470 voor het stadhuis van Leuven. In dezelfde galerij wijzen wij nog op een Prediking van St Jan de Doper (594), vroeger toegeschreven aan J. Patinir, thans aan Pieter Coecke van Aalst, de veelzijdige en bedrijvige schoonvader van Pieter Bruegel. Pieter Bruegel zelf moet het stellen met een mooie kopie van de beroemde Volksoptelling te Bethlehem uit het museum van Brussel, terwijl een drietal werken uit de sfeer van deze meester nu niet meer tout court op Bruegel's rekening worden geschoven.

Eén naam vermelden wij uit het Italiaanse quatrocento: Dom. Ghirlandajo, van wie een paneeltje de Heilige Maagd met de wilde roos (337) voorstelt. In de zaal voorbehouden aan de Italiaanse en de Spaanse kunst vanaf de xvi^de eeuw, zijn er werken van Paolo Veronese, Guido Reni, Carravaggio, Tiepolo, Guardi, maar het meest markante in deze zaal zijn de Spaanse werken, nl. een tweetal schilderijen van El Greco, o.m. een Jezus in de hot van Oliveten, met die karakteristieke gerokken figuren en dit uitgebleekte grijs-blauw-rozig koloriet. Verder is er nog werk van Murillo, van Ribera maar bovenal merkwaardig zijn de twee verrassende schilderijen van de te Bordeaux gestorven Spaanse schilder Goya; het zijn: De jonge Vrouwen en als tegenhanger De oude Vrouwen (349 en 350). Grootheid en verval van de courtisane. Symbolisch contrasterend:

Rubens (1577-1640), Afdoening van het [...]

enerzijds frisse eenvoudige jeugd in een zonnig landschap, anderzijds de potsierlijke opgedirktheid van verlepte oude dames, die in de spiegel Que tal! (zie ik er zo uit!) verschrikt zichzelf ontdekken, wijl achter hen, vadertje Tijd, dank zij Goya, voor ons althans, hun spoor tevergeefs zal pogen weg te bezemen. Twee schitterende werken van deze fantastische en scherp persoonlijke grootmeester uit de xviii^de eeuw, die benevens aan zijn sarcasme, zijn leedvermaak, zijn medelijden, uiting wist te geven door een wondere en vloeiende spreiding van kleuren aan zijn zeer innige liefde voor het schone leven.

De Vlaamse school uit de xvii^de eeuw wordt in volle weelde vertegenwoordigd door het driemanschap Rubens, Van Dyck en Jordaens! Van Rubens is er o.m. een bijzonder mooie Afdoening van het Kruis (671) uitgevoerd voor de kapel der paters Capucijnen te Rijsel. Daar hing het in de vóórrevolutionaire periode, boven het hoogaltaar. Het werk is van latere datum dan de gelijknamige schilderij uit de O.L. Vrouw kerk te Antwerpen en het Ermitagemuseum te Leningrad. De schets van het schilderij is eveneens bewaard in het museum. Vergeleken bij de Afdoening uit Antwerpen zien wij o.m. de omwisseling van de diagonaalrichting der lijkwade, maar daarbij een veel bewogener gevoelsontleding en plastischer uitdieping. Links op de voorgrond is het hoofd van het oude moedertje (de moeder van Rubens wordt beweerd) de aanzet van de kruisende

F. Goya (1746-1828), De oude Vrouwen

F. Goya (1746-1828), De jonge Vrouwen

[p. 154]

diagonaal naar het hoofd met tulband van de man op de ladder. In het schilderij (564) Jezus bij Martha en Maria zon Jordaens (de man van De Koning drinkt) zichzelf, alsmede zijn heer en vriend Van Noort, en diens dochters, bij het bijbels gezelschap hebben ingeschoven.

Zoals de mensen, zo gaan de kunstwerken uit de musea nu ook meer dan vroeger op reis. De kunstwerken gaan hun bezoekers tegemoet. Aldus werd op de Van Dyck-tentoonstelling in 1949 een werk van deze kunstenaar geleend uit het Rijsels museum nl. Het wonder van de H. Antonius van Padua (287), werk uitgevoerd voor de recollettenkerk te Rijsel. Het Hoofd van de neergeknielde oude man op dit schilderij is terug te herkennen op de Kruisrechting van Van Dyck in de O.L. Vr. kerk te Kortrijk. In het Rijsels museum is er van de hand van Van Dyck nog een grote Kalvarie, maar geen enkel portret!

Ontbreekt bij de Hollandse Meesters (en laten wij toegeven: het is een lacune die telt) de Prins der Nederlandse schilderkunst: Rembrandt, daar verrast gelukkig elk bezoeker de guitige momentopname van de vermaarde Hille Bobbe, de heks van Haarlem (390), van Frans Hals. Hier heeft de Hille Bobbe geen uil op de schouder zoals in het Kaiser Friedrichmuseum te Berlijn. Eveneens boeit hier in deze afdeling een in delicate harmonieën geschilderd genrestukje van Pieter Codde, de Amsterdamse schilder van genrestukjes. Het is het werkje bekend onder de lagereschooldeclamatietitel De eerste Pijp (172). Dit werkje bewijst althans, vermits Pieter Codde niet aangeschreven staat bij de grootmeesters van het Hollandse genrestuk, dat aldaar de dii minores, zeer verfijnd hun kleurtjes wisten te leggen a.h.w. instinctief de kneep hadden om een compositie in grootse eenvoud uit te bouwen. Er zijn verder, om met nog enkele klinkende namen aan te treden, nog werken van o.m. Pieter de Hoogh, Adriaan Van Ostade, Dirk Hals, de broeder en leerling van Frans, en ook nog een paar witjes van de kerkinterieurschilder Emmanuel De Witte. Met landschappen van Jakob Ruysdael, van Van Goyen en anderen en mits inachtname nogmaals van de afwezigheid van Rembrandt moge het toch

F. Hals (1530-1666), Hille Bobbe, de heks van Haarlem

blijken dat hier quasi een totaalbeeld van de Hollandse schilderkunst uit de Gouden Eeuw geboden wordt.

De overige zalen zijn voorbehouden aan werken van Franse schilders sinds de xvii^de eeuw. Uit de xvii^de eeuw is er een werk van de realist avant la lettre, Le Nain. Uit de xviii^de eeuw pikken wij een werkje toegeschreven aan Chardin: Een oude vrouw bij het vuur (972) en een classicistisch werk van L. David: Belisarius (226). De ontslagen Romeinse veldheer is blind geworden, aanleunend tegen trotse klassieke zuilen, steekt hij in armoe gedompeld (wij trachten de juiste termen te kiezen om dit geval uiteen te zetten, vandaar dit dompelen) de armen bedelend uit en (tableau!) wordt herkend door een zijner oud soldaten, die de dierbare pompiershelm op het hoofd draagt, op het ogenblik dat hij een aalmoes krijgt van een Romeinse matrone. Tiptop declamatorisch academisme.

Wie het museum bezoekt schenke ook aandacht aan de vele raak geschilderde kleine studie's voor de personen die L. Boilly afbeeldde op het tableau Bezoek aan het atelier van Isabey dat in het Louvre hangt. Van Boilly is er overigens een uitgewerkt (pikturaal minder - historisch meer interessant) stuk, een eigentijds onderwerp De Triomf van Marat (67). De figuur van Charlotte Corday staat erop afgebeeld, die teruggeduwd wordt door een garde en Boilly heeft er zichzelf ook op afgebeeld, geestdriftig zwaaiend met de hoed. De Romantiek zit reeds verscholen in de heftige gesticulaties van deze classicisten, maar de uitgesproken romantiek ontmoeten wij in het werk van Delacroix waar in De vergramde Medeia (232). de kleur, bij voorkeur het ophefmakende, het tragische moet beklemtonen. Een zware schaduw overdonkert de bovenhelit van het hoofd van Medeia; een dolk wordt in zijn schaduw achtervolgd. Regieknepen van de romantische artist om een moeder uit te beelden op het punt haar kinderen te vermoorden. Specimens van romantische bewogen landschappen met bij voorkeur dreigende onweerswolken zijn er van Th. Rousseau, een der eerste die zijn schildersezel plantte te Barbizon, van diens kunstbroeder Const. Troyon en daar is ook nog een werkje van Millet! Een moeder die haar kinderen, die braafjes op een rijtje op de dorpel van het huis neerzitten, te eten geeft. Millet heeft het zelf geschreven, je voudrais qu'on imagine une nichée d'oiseaux à qui leur mère donne la becquée. Het bedoelde werk (514) heet La Becquée. Maar daar is uit de xix^de eeuw een werk dat veel representatiever is nl. (200) Fin d'après midi à Ornans van Gustave Courbet. Een donker en qua techniek zeer nagedonkerd werk, zodanig dat het voor de ijverige leraar in het kunstschilderen een geliefkoosd voorbeeld is, om er zijn adepten op te wijzen tot welk een treurig lot, een verwaarlozen van de louter technische vereisten kan leiden. In de woonkamer van het ouderlijke huis, rond de nog niet afgedekte tafel zitten de vader van Courbet die indut, Courbet zelf luisterend naar de vioolspeler Promavet en dan nog een vriend, de rug gekeerd naar de toeschouwer, die een pijp ontsteekt. Voor die tijd (1849) een nog altijd aanstootgevend onderwerp, omdat het geen onderwerp leek te zijn. Dit schilderij was niettemin voor de schilder een eerste successtuk vermits het werd aangekocht door de staat voor het Luxembourg te Parijs. Maar omdat het werk wellicht toch stoorde in het aristocratisch ensemble, werd het losgelaten, en present gegeven aan een musée de la province.

Vermits het onze bedoeling is, te bewijzen dat het museum van Rijsel een ensemble bezit waarin exponenten vertegen-

[p. 155]

woordigd zijn, die een tamelijk cohaerent beeld geven van de geschiedenis der schilderkunst, willen wij hier ook nog twee namen citeren van kunstenaars uit het contrarealisme der xix^de eeuw: de vereerde meester van Rouault, Gustave Moreau en de vernieuwer van het inzicht in het componeren van muurschilderingen, Puvis de Chavannes.

Om dit overzicht te besluiten: van de grote Impressionisten is er niet veel te ontdekken: één Claude Monet. Maar er is werk van Dufy, Léger, Le Fauconnier, Matisse (uit 1928), Braque, Utrillo, Gromaire en zelfs allerjongst erkende grootheden, zoals Alfred Manessier, Felix Labisse, Bernard Buffet kregen een plaatsje. Van Van Gogh is er een studie naar koeien, geschilderd door Jordaens!

Vermelden wij nu nog dat het museum een zeer rijke verzameling tekeningen bewaart (verzameling Wicar), waaruit o.m. voor de expositie Keizer Karel en zijn tijd, dit jaar gehouden te Gent, het portret is geleend van Lukas van Leyden getekend door Dürer, die hem in 1521 ontmoette, toen hij de reis ondernam naar Vlaanderen om van de Keizer bevestiging te verkrijgen van het jaargeld dat hem voorheen door Maximiliaan van Oostenrijk werd toegekend. Vermelden wij eveneens nog dat archeologen en heemkundigen in de oudheidkundige afdeling voor verrassingen kunnen gebracht worden. De visu zullen ze er het xiii^de eeuws wereldvermaarde koperen wierookvat, met zijn met figuurtjes bekroond deksel, kunnen bewonderen.

Wij hopen zonder opdringerigheid te hebben aangetoond, dat in het Rijsels museum kunstwerken bewaard worden, die voldoende belangrijk zijn, om bij gelegenheid van een bezoek aan deze grootstad, ook eens twintig Franse francs ter beschikking te houden om een entrée te bekostigen voor dit museum.

In volle glorie ontmoeten de Vlamingen er opnieuw zoals in

Gustave Courbet (1819-1877), Fin d'après-midi à Ornans.

zoveel Europese musea voor schilderkunst, de eigen grootmeesters uit de xvii^de eeuw; het valt echter wel te betreuren dat, door het absenteïsme van werk van Vlaamse grootmeesters van na de xvii^de eeuw (er is werk noch van Ensor, noch van Permeke, noch van Brusselmans...) geen glansrijk bewijs geleverd wordt van de autochtone picturale continuiteit bij ons, in dit museum van deze grootstad van Frans-Vlaanderen.

HILAIRE GELLYNCK

Het Rijselse museum is ook actief door het inrichten van tentoonstellingen. Zo werd in 1953, door tussenkomst van Les Amis du Musée de Lille een expositie ingericht van Les maîtres de l'expressionisme flamand. - Dit jaar wordt er van 25 juni tot 30 september, naar aanleiding van het 200-jarig bestaan van de Fondation des beaux-arts de Lille en het 50-jarig bestaan van de Fondation de l'Ecole d'architecture een overzichtelijke tentoonstelling van Schilder- en beeldhouwwerk van 1755 tot op heden ingericht.