West-Vlaanderen. Jaargang 4

[p. 17]

De toeschouwer medespeler

EEN terugblik op het toneelleven in Duitsland na de tweede wereldoorlog leidt ons tot het onweerlegbaar besluit, dat het toneel door de gebeurtenissen van de jongste jaren aanzienlijk werd beïnvloed en grondig veranderd. Die opmerking slaat niet zozeer op het toneelstuk, maar veeleer - en wellicht mede door het stuk - op de algemene structuur van het toneel zelf. De verhouding tussen toneel en toeschouwer is helemaal anders geworden. De toeschouwer heeft de grote stap gezet van het eenvoudig toekijken tot het medespelen. De verandering staat dus in het teken van een verinnerlijking, een feit dat ons met rechtmatige hoop mag vervullen.

Die wijziging heeft ongetwijfeld haar oorsprong in een nieuwe verhouding van de mens tot de wereld, van de mens tot zijn tijd, van de mens tot de mens. De gebeurtenissen van de jongste jaren hebben de oude vormen zowel in de gemeenschap als in het bestaan van de enkeling totaal dooreengeschud. Grote woorden ontpopten zich als phrasen. De vrijheid, die eenmaal de jeugd geestdriftig maakte, is in de Schillerse uitdrukking nog alleen een hol begrip, maar beleefde in totaal veranderde vorm een verrijzenis bij Schaper. Romantische tover rond een Romeo kan, met alle achting voor Shakespeare, de realiteitszin van een losgeslagen jeugd niet meer voeden; evenmin trouwens als barokke toneelpronk, golvende wanden, Wagnerrommel en Jobstpathos. Het gelaat van de wereld is veranderd. Grondelementen van het toneel werden overboord geworpen, het oude ‘kijktoneel’ wordt in zijn vesting belaagd en wacht op de dodelijke stoot, die wij het thans nog, op onbegrijpelijke wijze, weigeren toe te brengen. Waarom?

De nieuwe tijdgeest van onze generatie speelt hier zijn rol. Eindelijk hebben we begrepen dat de mens niets kan leren uit zijn fouten, en dat het verleden precies daarom bestaat uit min of meer waardeloze rommel. In het kijkveld van onze belangstelling staat het heden. Problemen van onze grootouders - waarmee de klassiekers en de romantiekers zich bezorgd maakten - hebben voor ons geen waarde meer, ze zijn belachelijk geworden. Ook in de betrekkingen van mens tot mens kwam er verinnerlijking, zelfbezinning, gewetensonderzoek. Medelijden nam de plaats in van bewondering. In het toneel evenwel bestaat er geen medelijden, want hier wordt alleen gespeeld. De maatstaven van Schiller moeten het afleggen, de eis wordt een toneel, dat medeleven, deelname, medelijden behelst. Onze levensproblemen gaan immers een andere richting uit. Wat wisten Goethe en Schiller over atoomvernietiging, ontworteling en ontmaskering van zelfgenoegzame schijnheiligheid?

De omkeer op toneelgebied bestaat allereerst in een verwerpen van vernis en schmink, van romantische camouflage, sentimentaliteit en wereldvreemde problematiek, conventie en verjaard stand- of rasbewustzijn. Wij willen niet meer kijken en gesticht worden, wij willen medeleven, mede-voltrekken, wij willen ons door het woord van de schrijver laten beroeren, laten vastgrijpen met gemzen handschoenen, of ook met bokshandschoenen, al naar gelang de noodwendigheid.

Weglaten van het doek, optreden van de regisseur, stemmen uit het publiek, weglaten van de ruimte tussen toneel en toeschouwer, waren de eerste weinig gelukkige experimenten, die de illusie niet konden voeden. Toneel en zaal bleven aan elkaar vreemd, bleven twee verschillende werelden. En ze moeten het ook altijd blijven, zolang uit de hoogte van een podium wordt gesproken of gepredikt. De gegevens van het oude toneel vallen weg. Er is maar één redding: wij hebben een nieuwe vorm nodig. Het theater met één plaats (Einraumtheater - théatre en rond) is in zekere mate een terugkeer naar de klassieke oudheid, die trouwens van het toneel hetzelfde eiste als wij nu; maar het is tevens een nieuwe schepping uit de geest van onze tijd. Het is een eerste oplossing, die men poogde in te voeren; en het lukte. Het toneel met één plaats

Toneeldirekteur Kurt Hoffmann als ‘eingebildete Kranke’ (Molière). Contta-Kreis, Bonn. - Foto Studio Stuckmann.

[p. 18]

Supervielle, ‘Der Kinderdieb’ in Contra-Kreis, Bonn. Foto Studio Stuckmann.

werd reeds voor dood uitgescholden, wanneer het nog geboren werd; maar dilettanten zijn altijd slechte profeten. Het spel binnenbrengen in de kring van de toeschouwers is een grondprincipe. Er is geen verhoogd toneel. Het spel wordt zeer nabij gespeeld, in het midden van het publiek, in een innige, private atmosfeer. Er kunnen beslist nog andere vormen voor het moderne toneel gevonden worden, het theater met één plaats is echter één goede vorm. De grote massa, die pathos verlangt, phrase en zenuwprikkeling, zal de weg naar deze vorm niet vinden, evenmin trouwens als de piëteitszieke grijsaard, de betweter en de verkalkte cultuurambtenaar.

De gewezen toneeldirecteur van Königsberg Kutt Hoffmann heeft in zijn Contra-Kreis te Bonn op dit gebied een sterk aangevochten oplossing gewaagd. Als vluchteling werd hij in het Duitse Westen geworpen. Maar met een onbeschrijfelijke energie en zonder de minste tegemoetkoming van officiële zijde wist hij te Bonn een Einraumtheater op te zetten, dat stellig onder de beste toneelgezelschappen van Duitsland moet geteld worden, en tevens als nagenoeg enige cultuurfactor, het culturele niveau van de Duitse bondshoofdstad optilt. In een harde strijd met de stedelijke schouwburg, die vanwege de stad Bonn met rijke subsidies werd geholpen, heeft hij op grond van zijn sterk persoonlijk kunnen en van zijn organisatietalent uit het niet een kuituurwerk opgebouwd, dat door mensen uit gans Duitsland en zelfs uit het buitenland wordt bezocht en bewonderd. Dit toneel ontstond in een oude half-vervallen kelder. Ook thans nog heeft deze schouwburg maar weinig van zijn oorspronkelijke aanblik verloren, hoewel er luchtverversingsinstallaties werden aangebracht, en rijen banken. In het midden van een groep toeschouwers, die nauwelijks tweehonderd bedraagt, wordt zesmaal per week gespeeld. Kassa, kleedkamers, decors, kortom alles wordt door de acteurs zelf opgeknapt. Zij hebben een hard leven, een leven dat zij alleen kunnen volhouden met veel geestdrift en onder de stuwing van hun directeur. Het moderne stuk staat in het middelpunt van hun belangstelling: Graham Greene, Mauriac, Sartre kwamen vorig jaar op het toneel, maar ook Molière en Hoffmansthal kregen hun plaats.

Hier wordt werkelijk een voorbeeldige, eigentijdse culturele arbeid gepresteerd, en tevens wordt het Duitse toneel hier zeer waardig vertegenwoordigd. De grote schouwburgen van Keulen en München zitten nog altijd vast in het oude vaarwater, en doen precies alsof er in de laatste jaren niets is gebeurd. De redding van de vermolmde kist staat jammer genoeg nog altijd op het programma van al te veel Duitse schouwburgen, die met Amerikaanse invloed en steeds toenemende kitsch, de op en neer deinende goestingen van het publiek trachten te sussen.

De belangstelling van de Duitse mens van 1954 voor het éénkamertoneel wordt het duidelijkst aangevoeld wanneer men een vergelijking maakt van het aantal bezoekers en van

Graham Greene, ‘Der letzte Raum’ in Contra-Kreis. Bonn. Foto Studio Stuckmann.

[p. 19]

de soorten bezoekers, - hoewel de massa nooit een maatstaf is. Dat een stuk meer dan zeventigmaal voor een uitverkochte zaal wordt opgevoerd en daarna nog lange tijd wekelijks wordt hernomen, is nu precies nog niet altijd een afdoende bewijs. Maar dat na elke voorstelling tot diep in de nacht onder de toeschouwers in de zaal zelf verder gediscuteerd wordt, en dat niet eenmaal maar weken- en maandenlang, met steeds groeiende geestdrift, dat bewijst duidelijk waarheen de belangstelling van de toeschouwers zich richt.

Natuurlijk stuit het nieuwe - in casu die discussies - steeds op weerstand. Het gaat toch niet op zich tegen iets te richten, omdat het nieuw is. Vooral wij christenen worden geroepen onze persoonlijke belangen achter uit te stellen. Wij hebben een plicht tegenover de cultuur van het avondland en niet tegenover de persoon van mijnheer X. En die cultuur is thans in volle wederopbloei. Dat lijdt geen twijfel. Greene, Claudel, Eliot, Schaper staan er borg voor. Hun werk staat op de speelrol van alle moderne theaters. De oude planken, met hun engelenkoren, hun heilige patriarchen, verteerde prelaten-figuren, en met al hun devotionele opsmuk hebben afgedaan. Gedaan met pronk en zijde, religieuze slagwoorden en christelijke phrase. Onze tijd heeft behoefte aan andere kost. Leven, menselijkheid, ingeschakeld-zijn-in-onze-tijd, dat zijn de eisen van dit ogenblik. En daar schenkt Graham Greene ons zijn priester James Brown, en Edzard Schaper zijn jonge luitenant, die christenen zijn van de daad, zoals wij het willen.

In de bioscoop zien wij wat het publiek wil op onze dagen: vergeten, zenuwgeprikkel, operette, lachen, nogmaals vergeten... dat wil het plebs sinds de tijd van Caesar. En waarachtig, ook in het tegenwoordige Duitsland fungeren er cultuurambtenaren en cultuurapostels, die liever de benen van Maria Rökk zien dan de ontmaskering van een schijnheilige wereld door Graham Greene. Zwijgen is hier doodgraverswerk. Ook de schrijvers begrijpen hun plicht, zij presteren waardevol werk, zoals het steeds werd gedaan. En als niettemin op het toneel in de steden en op het platteland nog steeds de ijverzucht van Othello wordt getoond, en de boogie-woogie wordt aangeleerd, zodat men geredelijk menen kan dat wij de ondergang nabij zijn; toch moet men hieraan niet danig veel betekenis hechten. Het staat immers vast, dat groot en waardevol werk wordt verricht, sinds wij beschikken over de studio-schouwburgen.

GEORG HERMANOWSKI