West-Vlaanderen. Jaargang 4

[p. 14]

D^R Constant Godelaine

De Vereniging van Limburgse Schrijvers liet zopas een Gedenkboek Dr C. Godelaine verschijnen, tot hulde aan de nagedachtenis van haar stichter, die in de toneelherleving van Vlaanderen een belangrijke rol heeft gespeeld. Wij meenden hieruit volgend artikel te moeten overnemen ten behoeve van onze lezers.

DR GODELAINE en zijn werk zijn het zoveelste slachtoffer van wat elders Vlaams minderwaardigheidscomplex wordt genoemd, doch evenzeer gemis is aan Vlaamse zelffierheid, gemis aan discipline, aan vertrouwen en betrouwen bij diezelfde Vlamingen t.o.v. wat ze dan toch leider en leiding heten.

Onze schouwburgen spelen nog altijd veel te weinig toneel van eigen bodem, zonder dat het ‘uitheemse’ doorlopend zoveel beter zou zijn. Succes is niet een ontegenzeggelijk bewijs van degelijkheid. Toneel mislukt meer door gemis aan overgave bij spelers en leiding dan door te weinig ontvankelijkheid van de kant van het publiek. Doch schouwburgleven betekent ook scholing en opleiding.

Onze ‘intelligentsia’ gaat niet naar eigen schouwburg of toneel: ze verkiest veelal een dubieuze operette, een vaudeville of een variété boven een eerlijke inspanning van laten we zeggen een Brusselse K.V.S. Hoorden we niet nog pas een burgemeester van de eerste Vlaamse stad in het openbaar de zgn. ontoereikendheid van autochtone toneelproductie vooropzetten en dat voor stukken die de laatste decennia tientallen, ja honderd en meer keren werden vertoond. Of liep er dan toch iets mis bij de ‘organisatie’?

Liefhebbers lopen de schouwburgen achterna in zijn succesnummers of dromen diezelfde schouwburg de loef af te steken in overmoed, zonder te beseffen dat zij niet over de middelen beschikken, noch geestelijk, noch materieel, om een routinesucces af te dwingen en al evenmin een klankbord vinden (als ze voor zichzelf op de nodige geestelijke potentie zouden menen bercep te kunnen doen) om ‘problemen’ op te werpen.

Gevolg van dergelijke opvattingen dat het Landjuweel (?!) in 1953 amper één stuk van eigen bodem op het programma vertoont en dat de naoorlog heel wat stukken tot vervelens toe en ondanks het vernisje van vreemd succes, ziet kapot maken, stukken die twintig jaar geleden in eigen midden te vergeefs werden aanbevolen.

Ook Dr Godelaine is hier de verongelijkte. Zonder P.E.N.-club, zonder Academielidmaatschap, zonder het approbaat van officiële instanties heeft hij in zijn toneelstudie en onderzoek door accuratesse en duidelijkheid zodanig gezag afgedwongen dat het buitenland wat graag naar hem had geluisterd, had het ministerie van O.O. en Buitenlandse zaken ook maar in de kiem begrepen dat buitenlandse zaken ‘onze’ zaken zijn in en door het buitenland, en niet de zaken van de vreemde te onzen koste.

Dr Godelaine had iets te zeggen in zake toneel, waar iedere toneelliefhebber, iedere toneelvorser tot eigen groot profijt kon naar luisteren. Hij heeft het ons gegeven nà rijp overleg, nà wikken en wegen, toetsen en ontleden, in een fijne en klare taal, in eenvoudige en duidelijke synthese, met een bezonkenheid en de zekerheid van verworvenheden die hem tegen de scherpste critiek veilig stelden.

Quantitatief - we beperken ons overigens tot het toneelwerk - is Godelaine's oeuvre niet zo verbazend omvangrijk, tenminste als men de vele recensies, besprekingen, analyses en dgl. niet meetelt (In Toneelgids - Bijvoegsel niet meegerekend telt zijn bibliographie 202 nummers). We verwijzen alleen naar zijn zelfstandige uitgaven: Het toneel der laatste vijf en zeventig jaren, Modern en modernistisch toneel, 1935, Een onderzoek naar het worden en wezen der theaterkunst, 1934, Het Vlaamse Volkstoneel, 1939, Dr Oscar de Gruyter, 1940, Wat is theaterkunst, 1942. Hoop en al drie-vierhonderd bladzijden, doch zwaar geladen aan ondervinding, overweging en klare verduidelijking.

Vooraf moet opgemerkt worden, dat noch het jaartal (tenzij voor materiële gegevens) noch de verschijningschronologie gewicht in de schaal leggen: waarneming en onderzoek, analyse en overweging, opsporen en synthese liggen naasteen in ononderbroken wisselwerking. Toch kan een drievoudig aspect worden onderkend. Vooreerst het bundelend historiographisch aandeel. Enerzijds staat ‘het Fries toneel’, een ‘Sondernummer’ van het Toneelgidsbijvoegsel dat overigens moet aangevuld worden met de vele recensies van Friese toneelstukken naderhand nog in Toneelgids verschenen. Deze verhandeling, die wellicht in Friesland zelf haars gelijke nog niet heeft gevonden, heeft als documentatie een absolute en blijvende betekenis voor Friesland en voor de algemene toneelgeschiedenis. Bovendien getuigen de scherpte van ontleding naast de onbevangen ontvankelijkheid die er over liggen, voor de eerlijkheid en de opbouwende drang van de opsteller. Vooralsnog ligt deze bijdrage - naast die, op een lager plan, over ‘Het Waals theater’ bedolven in de jaargangen van Toneelgids.

Daarnaast komen, hoofdzakelijk ook historiographisch Het toneel der laatste vijf en zeventig jaren (Blauwvoet, 1925); Modern en modernistisch toneel in Nederland (K.V.H.U. 1926); Mijn persoonlijke ervaringen omtrent de jongste toneelbeweging (K.V.H.U. 1935); Het Vlaamse Volkstoneel (Davidsfonds, 1939); Dr Oscar de Gruyter, de toneelmens en de

[p. 15]

flamingant (1940). Vooral de eerste drie moeten aangevuld worden met wat de auteur rond die jaren nog in Toneelgids, soms ook elders, over het onderwerp schreef.

Meer dan de gebundelde kronieken uit die perioden - hoe verdienstelijk ook - geeft Godelaine een overzicht van de algemene toneelproductie, een klinisch onderzoek gesteund op een diep inzicht, op een vurig geloof, op een door groeiende ervaring steeds vaster wordend synthetisch oordeel. Het is de documentatie voor wat straks de bezonkenheid zal geven in en voor het theoretisch opbouwen in Een onderzoek naar het worden en wezen van de theaterkunst (Antwerpen 1934). Het is de voorbereidende materiaalschifting, het onontbeerlijke detailonderzoek, schijnbaar beperkt, want van Vlaanderen uit beschreven, echter zo ruim en onbevangen dat zulks de algemeenheid van de conclusies niet hindert en een geldende waarde verzekert voor alle toneel. Het Vlaamse Volkstoneel en Dr Osc. de Gruyter moeten hierbij niet als een slippertje worden aangezien. Wel integendeel wordt dat een proef op de som. Nadat de ervaringen van de eerste brochures tot een sterk bewustzijn hadden gevoerd, zou hij zijn verworven opvattingen en inzichten toetsen aan wat de exponent kon heten van het toneelmodernisme in Vlaanderen: het Volkstoneel; meer zelfs zou hij ook de tegenproef bijbrengen door te onderzoeken wat het Volkstoneel, qua toneel, had kunnen worden, had de ontwikkeling gelopen langs de lijnen en de directieven door Dr De Gruyter uitgestippeld. Misschien heeft Dr Godelaine de diepere betekenis van De Gruyter gedeeltelijk voorbijgezien. Dat doet echter niets af aan de scherpte van inzicht of analyse, al zo min als het aan de synthese zou knagen, want al schijnt het huidige toneel dichter bij Dr De Gruyter te staan dan bij het toenmalige toneelmodernisme, dan geldt zulks toch alleen voor het avant-garde-karakter van de destijdse vertoningen en blijft als een verworvenheid wat Dr Godelaine schitterend en consequent, psychisch en psychologisch heeft vastgelegd: de primauteit van het spel als veraanschouwelijkheid van het gebeuren boven de literatuur van het woord en de louter schoonzeggingskunst, het levende woord boven het mooi gezegde woord.

Want ook hier is de arbeid van Dr Godelaine nog altijd analyserend in het onderzoek van het verschijnsel ‘het wezen en het worden van de theaterkunst’. Hij stelt de prioriteit vast vooraleer tot de primauteit te besluiten. Geen wonder dat zijn belangstelling - tengevolge daarvan - ook uitging naar dans en muziek. Het weinige dat hij daarover geschreven heeft is voldoende om te doen aanvoelen hoe al zijn besprekingen en verhandelingen tussen de lijnen door daarnaar verwijzen en als met een onmisbare achtergrond daarmede rekening houden. Na zijn bijdrage Het geheim van Wagner's succes zou zulks voor iedereen duidelijk worden.

Onder en door het schiften van de bouwmaterialen had Dr Godelaine ook de synthese voorbereid. De volledige afwerking daarvan heeft hij echter, spijtig genoeg, niet kunnen beleven. Wat wij op dat punt bezitten moet enigszins posthuum heten en zelfs in dat posthume zal wel veel achterwege blijven.

Intussen zou hij ook in dat laatste stadium nog zeer methodisch,



nl. inductief te werk gaan. Zuid-Nederlandse theaterkunst en Wat is theaterkunst staan weer tegenover elkaar als materiaalaanvoer en constructieve toelichting. De eerste brochure is een bloemlezing die boven het genre uitstijgt èn vooral door de puntige karakteristieken waarmee ieder uittreksel, ogenschijnlijk vluchtig, in werkelijkheid in volle bewustzijn belicht wordt. Het is illustratiemateriaal bij een eenmaal verworven stelling, voor ieder voorbeeld verantwoord en niettemin voor het geheel een uit-gelegd substratum voor wat naderhand weer synthetisch wordt vastgelegd in Wat is theaterkunst.

Uit zijn briefwisseling weten we dat Godelaine nog volop werkte aan wat in zijn opvatting als een definitieve neerslag moest worden van alle voorgaande onderzoek en ervaren, van alle tot dan toe gepoogde synthese. Hij wou analytisch nagejaagd en synthetisch opgebouwd antwoord trachten te geven op de steeds hangende vraag ‘wat is toneel’. Een antwoord wetenschappelijk verantwoord op grond van ervaring, van psychisch en psychologisch onderzoek, van logische gebondenheid en historische ontwikkeling; doch ook een antwoord dat tevens iets van het mysterie van het leven, van het gebalde dynamisme dat in alle toneelverschijnsel schuil gaat, zou trachten te benaderen. De primauteit van het spel op het woord

[p. 16]

was voor Godelaine een echo op de primauteit van het leven op de literatuur, zodat voor hem eerst dan over toneel gesproken werd naarmate het leven zelf benaderd werd.

We weten niet wat Godelaine hierover reeds terecht bracht en of in zijn nagelaten geschriften een voldoende kern aanwezig is om er een omlijnde gestalte aan te geven. Het verlies is voor ons omdat we daardoor zijn eenvoudig-klare kijk, zijn duidelijke verwoording, zijn methodisch concrete voorstelling missen. Doch de doordringendheid van zijn onderzoek, de scherpte van zijn analyse, de stevigheid van zijn kloek gegroeide synthese bezitten we in zijn schijnbaar bescheiden oeuvre. We weten de resultaten van zijn arbeid daarin samengebald besloten te liggen. De betekenis van die verworvenheden kon nu op Vlaamse en Nederlandse bodem doordringen. Vlaanderen vergrijpt zich erger aan zichzelf door het veronachtzamen van Godelaine's werk, dan dat het daardoor alleen verstcken zou blijven van enkele nieuwe waarden. Doch ook tegenover het buitenland zijn de beschouwingen van Godelaine van ongemeen belang, omdat de ervaringen die er in verwerkt zijn, zelden zo duidelijk, zo afdoende werden gesteld en toegelicht; de gevolgen zo levensecht en logisch werden getrokken, als men er ook al toe gekomen was. Een beperkt taalgebied, en veel meer een beperkte en kleingeestige politiek van de te dezer beroepen instanties, hebben belet dat Dr Godelaine een ruimer aanzien genoot. De buitenlandse toneelwetenschappelijke arbeid - vooral van die periode - was hier niet zo onbekend dat we voor de draagwijdte van dat oordeel zouden moeten terugschrikken. We betreuren slechts daarbij dat Vlaanderen, het intellectuele Vlaanderen, nog altijd niet begrepen heeft wat binnen zijn grenzen al die tijd aan toneelwetenschappelijke arbeid en zelfs aan artistieke realisaties is gepresteerd geworden. We betreuren dat het woord ‘te hoog voor de doorsneelezer’ - zoals het eens tot afwijzing van toneelwerk werd gegeven - nog altijd zijn negerende invloed heeft behouden, zo dat ook nooit de ontzaggelijke inspanning tot degelijke vulgarisatie, dat is tot zakelijk doordringen tot de gewone man, werd vermoed die met niet te berekenen offer (offer ook in de meest materiële zin, en dat buiten of zonder welkdanig voordeel) werd gedaan door mensen als Godelaine en naast hem een Bekaert, een Kröjer, een Poupeye, een De Ronde, een Van de Velde, een Van Vlaenderen en voor een goed deel in de onvergelijke Toneelgids van rector Bernaerts.

In de jongste tijd werd reeds herhaaldelijk gewag gemaakt van het oprichten van een academische leerstoel over toneel en toneelaangelegenheden. Misschien nog voorbarig, als we mogen steunen op gemis aan geestelijke belangstelling voor wat des toneels is: zijn geschiedenis en zijn verwezenlijkingen; als we terugdenken aan het antiquarisch opbergen van een toneelschat als de Algemene Toneelboekerij, een bezit dat - alle verhouding in acht genomen - ieder land ons kon benijden; als we... Och kom, Vlaanderen en toneelbeweging, toneeltraditie, belangstelling en studie?! Om te schreien! Of is het om te lachen?

Een laatste punt dat we nog even willen memoreren in Godelaine's werk is zijn krantenartikel Het gevoelsmotief in Esmoreit, in De Standaard van 13 mei 1939. De vlijmscherpe ontleding die hij van het middeleeuwse spel gaf en die hem tot de overtuiging bracht dat het in Esmoreit vooral om een standenprobleem gaat, tegen de traditionele voorstelling van het liefdemotief, heeft toentertijd de wetenschappelijke wereld beroerd. Uit Zuid en Noord ontving Godelaine sympathiebetuigingen en geestdriftige reacties. Het artikel stond echter niet alleen. Het leunde tegen de achtergrond van een vertaling in archaïsch Frans, van een vertoning, van een door Dr Godelaine bezorgde Franse verhandeling over het onderwerp. Mogelijk was het eerste enthousiasme meer te wijten aan de gloedvolle verdediging die Godelaine van zijn opvattingen gaf. Toch zou alle later onderzoek van het spel met zijn beschouwingen moeten rekening houden. Een drukke briefwisseling die we destijds over het onderwerp hielden, liet vermoeden dat hij zijn bevinding meer als een aanwinst zag, dan wel als een afwijzen of een voorbij streven van vroegere stellingen.

Want ook dit moet worden gezegd, dat we de hele Godelaine niet vinden in zijn gedrukte publicaties. Ook zijn briefwisseling zou moeten worden onderzocht. Geen bijdrage ging onder zijn pen uit, die niet in onmiddellijk bereik van zijn hand bleef tot nieuw onderzoek, verdiepen en verscherpen van de eens ontworpen synthese, de eerste poging tot vastleggen. Voor alles immers streeft Dr Godelaine naar synthese. Het detail had slechts belang als het een vooruitgang betekende, niet om zijn verrassende nieuwigheid als ontdekking. Vandaar geen overtolligheid, noch overlading in zijn uiteenzettingen. Niets dat reeds gezegd was, tenzij om tot verder doorredeneren aanloop te geven. Geen verbluffende mededeling als ze niet de grondslag vormde voor een nieuw uitzicht dat door analyse tot een nieuwe verworvenheid zou leiden. Het detail, als detail, bleef in nota en op fiche tot het bevruchtend doorwerkt was en in de synthese kon opgenomen worden. Meer dan het ‘feit’ was de ‘idee’ - uit en door het feit - hem boven alles lief.

In de eenvoud van zijn schone menselijkheid zocht Dr Godelaine niet naar luidruchtig vertoon op een breed-open plan, maar gaf hij het beste van zijn kunnen en de vrucht van zijn zoeken in die middens waar hij verhopen mocht dat het een eerste echo zou hebben verwekt. Hij leefde en werkte om de waarheid, de schoonheid en de goedheid, ongeacht de straat en het succes.

Zijn verdienste blijft onaangetast, ook als de straat hem vergeet.

ALOIS DE MAEYER