West-Vlaanderen. Jaargang 4

[p. 7]

Toneel

Het fronttoneel

OP het ogenblik dat ik een toneelvereniging had opgericht en met plannen rondliep om die in mijn legerafdeling uit te breiden, kwam dr Oscar de Gruyter mij te Oostvleteren opzoeken. Hij was vast besloten een toneelgroep voor het ganse leger tot stand te brengen. Tien dagen later ontving ik Warenar (van J. Hooft), netjes afgetypt met aanduiding van mijn rol. Een aanvraag werd tot het Groot Hoofdkwartier gericht, met beleefd verzoek de soldaten-acteurs van werkelijke dienst te ontslaan en ze samen te brengen om de studie van het op te voeren toneelwerk ernstig aan te vatten.

Het Groot Hoofdkwartier gaf niet onmiddellijk antwoord, doch nam ons plan over en stichtte een Franse toneelgroep. De grootste zorg werd er aan besteed. De soldaten die tot deze groep behoorden, werden niet enkel van krijgsdienst ontslagen; zij bekwamen bovendien zeer benijdenswaardige voordelen. De actrices werden in Parijs aangeworven. Behoudens hun hoge wedde kregen deze dames kost en inwoon in het meest bekende hotel van De Panne. Indien wij dit hier vermelden, dan is het niet omdat in de behandeling van de leden van deze Franstalige groep iets buitensporigs lag, doch om de ongelijkheid in de behandeling aan te tonen. Want die Vlaamse troep kwam er tenslotte toch. Juffrouw Marie Belpaire had zich de zaak aangetrokken met het gevolg dat Cyriel Verschaeve, het bezoek ontving van een officier van de Groene Jagers, die hem in naam van Koningin Elisabeth kwam mede delen, dat voor de Vlamingen (82% van het frontleger) net eenzelfde toneelgroep zou worden opgericht, als deze welke ten gunste van de officieren en van de Waalse soldaten in het door haar gepatroneerde Théatre du Front optrad. Hij vroeg Cyriel Verschaeve naar toneelspelers en verzocht hem een répertoire op te geven. Verschaeve had een goede inval; hij verwees de afgezant van de Koningin naar de Gruyter: Neem die en dan hebt ge alles ineens: hoofd, groep, répertoire. Het gevolg was, dat ik, die van dit alles niets afwist, op tweede Paasdag 1918 bevel kreeg mijn compagnie te verlaten en op te trekken naar de compagnie des travailleurs te Hoogstade. Tot mijn verbazing vond ik daar dr Oscar de Gruyter, en de eerste medewerkers: Joris Rouckhout, Hendrik en Omer Laloo, August Maes, M. van Daele en J. Walleyn. Het Vlaams toneel aan de IJzer begon te werken. Wij werden in voornoemde compagnie ingelijfd, zonder de minste vergoeding of tegemoetkoming, zoals de Franse toneelbroeders die hadden, en de toelating werd enkel gegeven voor één maand, dus voor één stuk.

Er was geen middel om in zulk een compagnie, onder al die brave landstormers, aan studie te denken. Daarom richtten wij ons tot de bevelhebber, en kregen de toelating zelf een onderkomen te gaan zoeken, en er zelfs te overnachten. Spoedig

Dr Osc. de Gruyter aan het IJzerfront. 1917.
Met een opdracht aan J. Platteau: ‘Zo gij mij behagen wilt, spant dan een regenboog van taal boven mijn hoofd’.

hadden wij een zolder gevonden bij de kleermaker van het dorp. Zo goed en zo kwaad als het ging richtten wij daar ons studio in: een paar planken in ruw hout, en bed en tafel waren klaar. Nog dezelfde avond - de Gruyter liet er geen gras over groeien - hielden wij de eerste lezing van het stuk. Vanaf dit eerste ogenblik merkte ieder van ons, dat de Gruyter iets meer was dan een gewoon régisseur, en wel een man van kunde, met buitengewone werklust, met ongekende energie, een bezieler met kennis van zaken, voor wie elkeen ontzag en bewondering moest hebben. Met gepaste woorden wist hij ons aan te wakkeren tot diepere studie en gaf hij ons een ruimer kijk op de schoonheid van het stuk en van onze taal. Nog herdenk ik met vreugde en grote bewondering die lange avonden, bij kaarslicht, die wij allen tesamen doorbrachten, genietende van zijn goed woord. Zelfs physisch zou hij ons ontwikkelen: wij moesten lenig blijven, dat was zijn eis, om een flink acteur te zijn, en daarom gaf hij ons elke dag van half zeven tot half acht, schermles.

Bij dr de Gruyter hebben we geleerd wat toneel was, hebben we leren acteren. Op korte tijd waren we klaar met Warenar. Maar er rees een andere moeilijkheid. Hoe zouden wij aan actrices geraken? Vriend August Maes kende het adres te Parijs van Mevrouw J. Van Middelem-Mathis; ik kende een gewezen leerling te Londen, juffrouw Mathilda Walraf. Schriftelijk vroegen wij hen of ze naar het front wilden komen, en of zij hun medewerking belangloos wilden verlenen. De Gruyter richtte zich tot juffrouw D'Heere, een vluchtelinge die te De Panne vertoefde. Die dames wilden ons wel helpen, doch toelating om over te komen bleef uit, het waren immers Vlaamse

[p. 8]

meisjes. Doch dank zij de doordrijvende geest van de Gruyter, werd ons geduld schitterend bekroond, want onze dames spanden zich in en droegen met een wonderbaar geduld al de miseries van het gure frontleven. Aan een toelage viel niet te denken, op onze eigen kosten werden de dames gelogeerd op de tweede verdieping bij de apotheker van De Panne. Daar Hoogstade vrij moeilijk te bereiken viel, en wij over geen enkel vervoermiddel beschikten, konden gezamenlijke herhalingen practisch geen plaats grijpen. Toen besloten wij een aanvraag in te dienen tot verplaatsing, en later werden we ingelijfd bij een compagnie d'artillerie, die te De Panne was gelegerd. Weldra was alles nu kant en klaar en de eerste opvoering van Warenar had plaats in de schouwburg van de Koningin te Hoogstade, een tweede in het gasthof Ocean te De Panne, een derde te Vinkem, en zo was de zaak aan het rollen. Elke opvoering was een echte triomf. Onze pogingen tot ontspanning en geestelijke ontwikkeling van de Vlaamse soldaten werden met succes bekroond. Onze Vlaamse jongens kwamen van drie, vier uur ver te voet om aanwezig te zijn. Meer dan één maand speelden wij ditzelfde werk, dag op dag, en wat wel het wonderlijkste was: onze jongens, zoveel honderden onontwikkelde piotten, smaakten dit werk uit vroeger eeuwen, voorgedragen in niet gemakkelijk, vreemd klinkend oud-Nederlands.

Het tweede werk was Freuleken van H.C. Roelvink, een gemoedelijk spel van liefde, dat zoveel tranen heeft doen vloeien bij onze stoere IJzerjongens, wanneer de zoete herinnering aan het huiselijk leven en aan moeder opdook, maar dat ook zoveel vreugde heeft verwekt. Freuleken werd het lievelingsstuk van het front, en het werd dagelijks gespeeld van 25 Juni tot einde Juli.

Toen kwam Starkadd van Alfred Hegenscheidt aan de beurt, een werk dat de Gruyter van de eerste tot de laatste letter uit het hoofd kende. Hij gebruikte trouwens bij de herhaling nooit een tekst. Om dit werk te kunnen opvoeren moesten wij beroep doen op nieuwe krachten: Jan Cammans, R. Longin. E. Verlinden en Honoré Verhaert. Met dit Vlaams werk had het fronttoneel zijn faam voor goed gevestigd, en hoe langer hoe meer kregen onze jongens belangstelling en verering voor het reuzenwerk dat tot stand gekomen was. Dag na dag speelden wij dat zelfde werk. Een der eerste opvoeringen werd te Hoogstade bijgewoond door dr Frans van Cauwelaert, die ons persoonlijk verklaarde, dat hij nooit zulk samenspel had gezien, en

Leden van het Fronttoneel. Hoogstade 1918. - V.l.n.r. O. Laloo, H. Laloo, Juliaan Platteau, Dr J. Osc. de Gruyter, Prof J. Rouckhout.

zulke eenheid van taal op de planken had waargenomen. Later nog hadden wij het genoegen ook Jeanne de Coen onder onze medewerkers te mogen tellen. Dr de Gruyter besloot nieuw werk ter studie te nemen, ditmaal een blijspel. De keuze viel op het stuk van Oscar Wilde: Het belang van Ernst. Doch dat werk bestond alleen in de oorspronkelijke taal, het Engels. Dat was echter geen bezwaar voor de Gruyter. Op één dag en één nacht was dit werk tot ieders verbazing vertaald; de rolverdeling was gedaan, voor elke medespeler was de rol afgeschreven, en tien dagen later volgde de eerste opvoering te Hoogstade.

De hoge omes zagen die uitbundige bijval eerder met lede ogen aan. Het Fronttoneel was de burcht geworden, verdedigd en geschraagd door al de Vlaamse soldaten van de IJzer, en het Groot Hoofdkwartier durfde het niet aan een verbod uit te vaardigen. Dit laatste werk speelden wij tot een paar dagen vóór het groot offensief. Toen kregen de dames bevel dadelijk het frontgebied te verlaten, en wij moesten onze regimenten vervoegen, om opnieuw, als gewoon soldaat, het offensief mee te maken.

Na de wapenstilstand werd een rondreis gemaakt in de grote steden van Vlaanderen met werken als Freuleken en Starkadd, ten voordele van caritatieve werken, onder meer Het kind van de soldaat. Zo traden wij op in de Nederlandse schouwburg te Brussel, de stadsschouwburg te Gent, te Brugge, te Veurne, Sint Niklaas enz. Overal dezelfde geestdrift: het fronttoneel of de schouwburg van de Koningin, was geworden het nieuw toneel van alle Vlamingen, die op onze avonden weer eens lucht konden geven aan hun gevoelens van liefde voor taal en volk. Hoe menigmaal werd, na de opvoeringen, dr de Gruyter, door het publiek nog gepraamd om ook Klokke Roeland voor te dragen. En steeds was hij bereid om Rodenbach's hartekreten door de geestdriftige zaal te donderen. Wij trokken ook naar Duitsland waar wij verschillende opvoeringen gaven, met de waardevolle medewerking ook van mevrouw Dolly de Gruyter. Doch kort daarop werd dr de Gruyter ontslagen, en werd de werking voortgezet onder mijn leiding.

Men moet de opvoeringen van het Fronttoneel hebben bijgewoond om te beseffen welke bezielende invloed van dit baanbrekende werk uitging. Het leek er naar of de droom van Berten Rodenbach in vervulling was gegaan: een eigen nationaal toneel als middel tot bewustmaking van het Vlaamse volk. Cyriel Verschaeve was de criticus die in een der kranten van het front Ons Vaderland verslag uitbracht over de voorstellingen. En als ik me niet vergis, dan was een der eerste opstellen van Dirk Vansina een kreet van bewondering voor de magistrale opvoeringen.

Dat het hoge gehalte van de opvoeringen het Vlaams prestige ten goede kwam hoeft wel geen betoog meer. Het Vlaamse Fronttoneel behoort evenzeer tot de geschiedenis van de Vlaamse beweging, als tot de geschiedenis van het toneel in ons land. In beide geschiedenissen heeft het recht op een schitterende bladzijde.

juliaan platteau