West-Vlaanderen. Jaargang 3

[p. 297]

Westvlaamse Kunstschatten

De nieuwe St Jozefskerk van 't Molendorp te Bredene-Oostende

DE tijd van kerken te bouwen volgens archeologisch systeem, zoals dat bij ons nog gebeurde na de eerste wereldoorlog, schijnt wel definitief verstreken te zijn. Dat gebeurt nog in uitzonderlijke en verantwoorde gevallen. Zoals onlangs te Oostkerke-bij-Brugge, waar overigens de heropbouw getuigt van een zeer fijn archeologisch aanvoelen, wat in onze dagen een zeldzame gave wordt; en tegelijk van een soort artistieke visie, die, jammer genoeg, nog zeldzamer voorkomt. Op dit interessant geval hoop ik eens terug te komen, wanneer mij de gelegenheid daartoe geboden wordt. Maar, zoals ik zei, dat zijn uitzonderingen, en l'exception confirme la règle. De algemeen geldende regel is: dat we thans moderne kerken bouwen. Het is wel best zo: want blijven teren op oude formules, is verstarren en doodgaan. Daar waar kunst zegt: ontwikkelen en leven.

We bouwen dus moderne kerken. Wat nog niet zegt dat we altijd goed bouwen. Was dat maar waar! Er is machtig veel kaf onder ons koren, en het etiket modern wordt veel misbruikt om de grofste

Architect Jos. Lantsoght, Brugge. Foto Sergysels en Dietens, Brussel.

gebreken te verdoezelen. Daarop wijzen blijft altijd een ondankbare taak; daar de kritiek, ook wanneer ze zakelijk blijft en een hoffelijke toon aanslaat, gemakkelijk begrepen wordt als een belediging. Of gezeid wordt ingegeven te zijn door motieven die met de kunst geen uitstaans hebben.

Aan de andere kant, met zich gunstig uit te laten over een of ander nieuw bouwwerk, kan men ook mensen kittelorig maken. Ik verwijs naar de fabel van ‘de pad en de glimworm’. Wat me toch niet kan afhouden van hier een oprecht woordje lof uit te brengen op de nieuwe Sint Jozefskerk van 't Motendorp te Bredene-Oostende. Ik meen niet te overdrijven als ik zeg, dat we hier de meest interessante kerkbouw hebben, die, sedert de laatste twintig, dertig jaar, in onze provincie tot stand kwam.

Het ging er hier om een tamelijk grote kerk te bouwen voor een parochie van 4000 zielen, en met tamelijk beperkte middelen. Het hele gebouw, met zijn volledige uitrusting - drie altaren, preekstoel, biechtstoelen, communiebank en decoratieve afwerking, kostte negen millioen. Er is ruimte voor negen honderd kerkgangers. In vergelijking met wat elders juist in onze dagen tot stand kwam, mag men hierom alleen, reeds spreken van een record.

De kerk bestaat uit een heel ruime beuk, waar al de plaatsen uitzicht geven op het hoogaltaar. Zijgangen zijn uitgespaard in de ingebouwde schoormuren. Het koor, dat rechtlijnig afgesloten is, ligt veel hoger dan de overige kerkruimte, zodat het uitzicht op het altaar gemakkelijk verkregen wordt. Links van het koor liggen de sacristieën, met daarboven het doksaal. Rechts is een ruime kapel met een honderd plaatsen, die volledig door verglaasde wanden kan afgesloten worden. Daarmee bekomt men een ideale winterkapel, die geen verhoging van bouwkosten meebrengt; daar de ruimte, waar het nodig blijkt, ook in de grote kerk kan betrokken worden. Het koor, dat smaller valt dan de beuk, is feitelijk de onderbouw van een imposante klokkentoren.

Een van de gunstige zijden van deze moderne kerk is, dat ze niet, zoals veel zogezeide moderne kerken, een soort zolderbouw is, met bogen waarvan de aanzet tegen de begane grond komt. Zodat er haast geen opgaande muren zijn, en dienvolgens ook geen mogelijkheid is om de binnenruimte een flinke belichting te geven. Dit geheel vinden we in tal van Hollandse kerken, die bij ons als het nec plus ultra van de moderne kerkbouw worden geprezen, en dus veel navolging vinden. En was dat navolgen nu maar altijd zo gebeurd, dat we de copie naast het voorbeeld mogen plaatsen! Maar we moeten geen Hollandse kerken bouwen, wel Vlaamse; laat me zelfs zeggen Westvlaamse. Het is mijn innige overtuiging dat ook de meest moderne bouw, gezonde bouw natuurlijk, altijd de locale kleur zal eerbiedigen. Overigens die Hollanders, ik spreek van de Roomsen, zitten nog altijd geplaagd met de traditie van hun Schuurkerken; ze kunnen zich gemakkelijk wennen aan die moderne kerkbouw, die feitelijk een veredeling is van de traditionele Schuurkerk. Wij, Vlamingen, verlangen wat anders. We hebben liefst klare en blijde kerkruimten, entwat feestelijks. En dat feestelijke voelen we te Molendorp.

Het uitwendige is heel sober. Het kan geen kwaad dat we eens de nuchtere zakelijkheid van een constructie aan 't woord laten, nu men te dikwijls de goe gemeente om de tuin leidt door 't gebruik - of misbruik - van niet verantwoorde simili bouwkundige elementen en tierlantijntjes. Opvallend is de strenge eenvoud van de machtige kerkgevel - een bijzonder-

[p. 298]

heid die ik reeds hoorde becritiseren. Gans ten onrechte meen ik. Een groot muurvlak kan heel goed staan. Dat is hier wel het geval. En het vlak-gehouden decoratief beeldwerk is er juist op afgewogen. Laat me toch opmerken dat de algemene aanblik nog gunstiger ware geweest, hadden de buitenmuren hun Verputzung gekregen die voorzien was, maar uiteindelijk niet kon doorgaan.

Imposant zijn de langsmuren met het forsig rhythme van de monumentale ramen. De twee uitbouwen, winterkapel en sacristie, tekenen aan de buitenzijde een soort transept, dat met de hoofdbeuk, de gewenste soliede voet vormt voor de massale toren. Ook op de achterkant waar de torenmuur tot op de grond zichtbaar blijft, is deze zware massa voldoende gedragen door het schuin aflopend dakenspel en mede opgaande metselwerk. Een gelukkige vondst, want die machtige toren moest solied geplant worden.

En nu die toren op zichzelf beschouwd. Een echte stoere Vlaamse toren, monumentaal van silhouet. Hier heeft de architect, die blijkbaar naar het streng-nuchtere overhelt, toch een ietwat speelse noot getroffen, zonder in de fantaisie te vallen. De verticale muurverzwaringen tussen de galmgaten zijn, meen ik, een vondst. Ik ken toch geen enkel locaal voorbeeld dat naar deze formule verwijst. Renaissance en Barok kenden wel het systeem, op den vreemde althans, maar hebben het niet, meen ik, zo doorgaande durven uitwerken. Die brede torenflanken, waar telkens een dubbele rij van vier galmgaten de

Foto Sergysels en Dietens, Brussel.

Foto Sergysels en Dietens, Brussel.

massa openwerken, krijgt een haast miraculeuze stevigheid door de vijf verticale verzwaringen. En krijgen hiermede een wondere speling van licht en schaduw, van massiviteit en doorzichtbaarheid, die er iets enigs van maken.

Keren we een ogenblik terug naar dat klaar-blije interieur, waar het daglicht in volle gulpen binnenstroomt; en toch niet hinderend werkt, daar de lichtbronnen door de ingebouwde schcormuren aan 't gezicht worden onttrokken. De kerk heeft het strikt nodige mobilair gekregen. Een geluk is het, wanneer de pastoor-opdrachtgever ook voor die dingen zijn architect aan 't woord laat. Hoe dikwijls zien we niet nieuwe kerken, die een mooie brok architectuur vormen, totaal bedorven door een onooglijk mobilier de fortune. Onlangs nog zag ik in de in aanbouw zijnde kerk van de Karmelieten te Kortrijk - een gebouw dat buitengewoon grote kwaliteiten bezit - de stukken liggen van een onbeduidende preekstoel, die men cadeau kreeg en van plan is te monteren. Daarmee zal heel het stemmig interieur bedorven zijn. Zoiets is werkelijk ontmoedigend voor een architect. Ik weet nog, dat met een kerk te bouwen, heel dikwijls de beschikbare fondsen opgebruikt zijn, en de pastoor aan de rand van 't failliet staat. Maar dan liever voortdoen met een noodmobilair - armoe is geen schande - dan met die prutserige dingen, die druipen van lelijkheid en een atmosfeer scheppen van onrust. We kunnen ons nog afvragen, of wat op deze volksparochie te Molendorp mogelijk was, ook elders niet kan gebeuren. Het

[p. 299]

mobilair is eenvoudig maar smaakvol. Een echte luxe-uitgave heeft men wel aangedurfd - de schittering van het eenvoudig ringetje wordt verhoogd met er een parel op te zetten - met in het grote muurvlak boven 't altaar een kleurraam te steken van de bekende glazenier Joep Nicolas. Dat mocht wel. 't Is als de retabel van het hoogaltaar. 't Is een heel mooi raam. De rest van het mobilair is zeer eenvoudig maar van goede smaak. Cyriel Maertens van Sint-Andries-bij-Brugge zorgde voor sober maar geslaagd beeldhouwwerk aan de altaren, het orgel en de preekstoel. Dat kruisje op de wand boven de preekstoel, dat zuiver decoratief werd opgevat, en van de Evangelisten-symbolen is vergezeld, is een fijn meesterstukje.

Daar zal natuurlijk nog een en ander moeten bijkomen. De lijn is echter zo goed aangeduid dat we mogen verhopen dat men in de goede richting zal blijven doorgaan. Noblesse oblige.

Harelbeke 1841

De heropbouw van de monumentale toren te Harelbeke

NU ik toch aan 't kroniekschrijven ben, wil ik op een ander recent werk wijzen: de heropbouw van de monumentale toren te Harelbeke. Hij werd opgeblazen in de dagen van de laatste oorlog. Hij was een overblijfsel van de romaanse kerk, die op het transept en de vieringstoren na, werd afgebroken, wanneer, in 1769 de Wez de somptueuze collegiale kerk bouwde, die nog de glorie is van Harelbeke. Omstreeks het midden van de verleden eeuw werden de toren en het oude transept zeer gebrekkig hersteld: aan de vensteromramingen, aan de galmgaten, en elders nog kwam er metselwerk van Boomse baksteen! Ook de torenhelm werd gewijzigd. Bij Sanderus, en nog bij Vande Putte (Notice sur les antiquités d'Harelbeke, 1841) is het een eenvoudige spits, met vier torentjes, die geen hoektorentjes zijn, maar boven het midden van de torenbouw uit de afdekking oprijzen. Ook dat werd gewijzigd. De kleine torentjes verdwenen, en de bekroning was gevormd door een afgeknotte spits, met erboven een vierkante teerling die het uurwerk droeg; en nog hoger een campanile voor de beiaardklokken. Dat alles in de droge, gebrekkige archeologische trant, die destijds opgeld deed.

De herbouw van de romaanse toren en transept is thans voltrokken. Al het baksteen, dat zo 'n gek figuur maakte in die authentieke romaanse romp, is verdwenen en de vormgeving van de architectonische elementen is veel zuiverder geworden. Het is wel jammer dat de gedeeltelijke herstelling van het romaanse langschip - twee travees van de middenbeuk - niet doorging, zoals oorspronkelijk voorzien was. Daarmede had de zware vieringstoren veel solieder gezeten geweest.

Het meest interessante punt van ons geval is wel de nieuwe torenhelm. Zich hier laten leiden door de pseudo-romaanse voorganger, - droog, arm en onsierlijk - ware zeker verkeerd geweest. Men kon er een authentieke romaanse spits op zetten; al kon er een gevaar zijn dat zo 'n strenge en nederige bekroning niet gunstig zou werken met het machtig silhouet van de Wez' reuzenbouw. Men kon er een moderne helm op zetten. Op zichzelf is er niets tegen zo 'n opvatting:

[p. 300]

onze middeleeuwers hebben gotieke spitsen gebouwd op romaanse torens, en de Barok stelde - met succes - zijn grillige, triomfante bekroningen op oude torenrompen. Sint-Maarten te Kortrijk is zo 'n succes. Zelfs de meer sobere, ietwat povere bekroning van Sint-Michiels te Roeselare staat zeer goed, en zouden we niet willen verwisselen voor een archeologische gotieke afwerking. Torhout heeft veel verloren sedert de plezierige, hoog-opschietende barokke helm moet verdwijnen voor wat men dacht te zijn een scrupuleuze archeologische herstelling. Maar een moderne torenbekroning ontwerpen is zeker nog een waagstuk, en vergt een meer dan gewoon talent. We zitten, wat goede moderne bouwkunst betreft, nog op de lagere school, en 'k zou liefst onze architecten eerst enkele geslaagde moderne formules van torenbouw zien vinden - gaan we niet dood aan dit bloedarm campanile-schema? - eer ze het systeem toepassen voor de bekroning van onze historische monumenten.

De architect te Harelbeke heeft een gemakkelijker solutie voorgekozen, maar ik durf het wel te zeggen dat hij ze meesterlijk wist uit te werken. De oude romaanse toren kreeg een van die exuberante barokke bekroningen, waarvan de glooiende dakingen, de speling van rijk-versierde standvensters, de

Harelbeke 1940

Architect M. Allaert, Kortrijk.
Harelbeke 1954.

opengewerkte geledingen met balustraden en arcaden, op de vele verdiepingen worden herhaald. Schematisch herinnert dat nog wel aan de voorgaande bekroning; maar daar was het nog een droge devoir d'architecte; hier is alles op muziek gezet. Spreek me niet van plagiaat. We mogen gerust naar de goede voorbeelden uit het verleden opzien; zoiets vormt de smaak. Maar een knoeier zal met behulp van de beste voorbeelden, het nooit verder brengen dan tot een karikatuur. Terwijl een normaal begaafd architect boven het model zal uitgroeien, en er de persoonlijke noot in leggen. En dat wordt kunstwerk.

Harelbeke bezit nu een toren waarop het prat mag gaan. Laat er nu de beiaard in ophangen; dan bezit de stad van Peter Benoit een van de schoonste zingende torens in Vlaanderen.

M. ENGLISH