West-Vlaanderen. Jaargang 3

[p. 286]

Nederland

WIJ mogen erop bogen dat de oorsprong der beweging voor een vernieuwing van de architectuur, in ons land ontstaan is. Inderdaad, nog vóór Otto Wagner te Wenen zijn actie inzette, waren te Brussel Hankar en Horta, gevolgd door H. Vande Velde hun strijd begonnen tegen de verouderde pseudo-oude-stijl architectuur; bij gemis aan steun onder vorm van belangrijke opdrachten, en gezien de talentloze nabootsingen van de sinds dien genoemde vermicellistijl, stierf de beweging een roemloze dood. Duitsland had weten Vande Velde te overtuigen zich aldaar te vestigen en, zowel roem als uitingsmogelijkheden werden hem niet onthouden, terwijl in ons land het paar door Horta gebouwde warenhuizen, door andere architecten en in een andere geest dan de oorspronkelijke verbouwd werden. Wij moeten wachten tot enkele jaren vóór wereldoorlog I om in sommige bouwwerken van ons land enige invloed van Berlage aan te treffen, en het was eerst na deze oorlog dat het hier voor goed beginnen mocht.

Deze korte samenvatting om te doen aanvoelen welk groot verschil er geweest is tussen het verloop van het architecturaal gebeuren in ons land en in Noord-Nederland. Zijn wij de eersten geweest, wij zijn daarna gedurende lange jaren hopeloos stilgevallen.

In Nederland is er Berlage geweest met zijn volgelingen - waarvan nog verschillenden werkzaam zijn. Als reactie tegen zijn strenge architectuur is de zg. Amsterdamse school opgetreden die op haar beurt een reactie, nl. die van De Stijl-groep verwekte. Nieuwe reactie, hoofdzakelijk na wereldoorlog II: nu staan de zg. Delftse school van Prof. Granpré-Molière en de C.I.A.M.-groep tegenover elkaar.

Tussen deze hoofdmomenten zien wij nog enkele figuren als de alleenstaande Dudok en enige architecten die hun inspiratie in de Scandinavische architectuur zoeken.

Na deze korte samenvatting kunnen wij de verschillende bedrijven van dit boeiend spel van iets nader beschouwen.

Toen wij in 1917 Dr Cuypers bij zijn 90^ste verjaardag gingen interviewen, hield de krasse grijsaard o.m. een van die hem eigen zo pittige uitvallen, ditmaal tegen de moderne architectuur. Hij is het nochtans geweest die voor haar de weg gebaand heeft. Hij was in Holland de voorvechter van de gotiek, zoals Pugin in Engeland, Reichensperger in Duitsland, Bethune in België, Viollet le Duc in Frankrijk het waren; gelijk het toen gangbaar was, verdedigde hij met Viollet le Duc de gotiek als de logische stijl, gevolg van een zuivere redenering. Het was immers de tijd van de Wetenschap (met een hoofdletter), waaruit ook de psychologische roman zou voortspruiten, het divisionisme en pointillisme in de schilderkunst. De gotiek moest dan ook weer de nationale stijl worden voor een groot gedeelte van West-Europa. Cuypers streed dus voor een doelmatige architectuur in de gotische lijn en hij stelde het ambachtelijke weer in eer: hij leerde o.m. zijn mensen opnieuw schoon metselwerk maken met baksteen. Zijn eigen werk was echter geen copie, geen ontwerpen in de stijl van een of andere eeuw: het was telkens een vrije compositie met gotische vormen door hem op vrije, fantasievolle wijze geïnterpreteerd.

Tegenover hem stonden architecten die de Hollandse renaissance niet alleen hoogstelden, maar ook in die stijl ontwierpen.

Onder hen bevond zich H.P. Berlage. Toen hij omstreeks 1900 het ontwerpen van de Amsterdamse goederenbeurs in opdracht kreeg, maakte hij daarvoor verschillende ontwerpen in renaissancestijl, doch, kwam tot de overtuiging dat het zo niet meer kon in onze tijd. Hij meende, zo schreef hij, (hij schreef menige werken, doorspekt met aanhalingen van meestal Duitse filosofen), dat wij leven in een tijd van organiseren, van het instellen van een onderzoek omtrent de nutttigheid van nieuwe bouwstoffen aan te wenden. Het vraagstuk van heden is dit van altijd: op zakelijke wijze ruimten te scheppen met nieuwe zowel als met oudere bouwstoffen. Aanhoudend heeft hij de nadruk erop gelegd dat het in architectuur gaat om de ruimte, en niet in de eerste plaats om het buiten-aspect van de ruimten.

Met het gebouw voor de Diamantwerkersbond, de twee gebouwen voor een verzekeringsmaatschappij, vormt de Amsterdamse beurs wel de trits van Berlage's opmerkelijkste werk. Zij vertonen de moed, de eerlijkheid, de volharding en ook de sociale strekking van de ontwerper. (Bij de officiële inhuldiging van de Beurs bood hij zich aan, niet in rok met hoge hoed, doch blootshoofds en met een fluwelen jasje; eerst werd hij door de politie niet toegelaten!). Er zit echter ook een zeer duidelijke tragiek in, en onze afbeelding van de grote zaal der goederenbeurs demonstreert die zeer duidelijk. (Zie blz. 287). Zeker, wij bewonderen er de zuivere gaafheid van de bakstenen wanden, de schaal ervan, de borstweringen der gaanderijen in zuivere baksteenstijl opgelost; wij bewonderen dit nieuw soort opengewerkte wand en op welke harmonische wijze uit de pijlers de steunen groeien waarop de stalen binten van de kap komen te rusten, en, helaas, dan blijkt duidelijk de onmacht van de bouwmeester wanneer hij zich tegenover de nieuwe bouwstoffen bevindt, nl. staal en glas. De eenheid is verbroken de harmonie afwezig; de prachtig gesloten wanden (gesloten niettegenstaande de zich opvolgende openingen) vloeken tegen het open dak en andersom; de strijd tussen open-dicht is niet uitgevochten en zelfs heeft het bovenste van de wanden eronder te lijden: ziet de te grote schaal van de louter decoratieve vertandingen onder de muurplaat.

[p. 287]

[p. 288]

Raadhuis te Hilversum. Architect Widok.

Wanneer men het ganse oeuvre van Berlage overschouwt, nu het nieuwe, het strijdende ervan achter de rug ligt, dan ervaart men een zekere dorheid, een soberheid die weleens op armoede doet denken. Wij hebben ondervonden hoe lastig het kan zijn een gesprek te voeren met die man die geen woord, maar geen enkel woord méér zegt dan hij nodig acht! Hetzelfde zien wij in zijn architectuur: zij lijkt het werk te zijn van een zeer talentvol man die zijn best doet om al hetgene hij als zijn plicht beschouwt te vervullen. Ik schreef eens dat Berlage geen figuur is welke men graag volgt om te zien hoe hij over straat loopt, of hij wel eens kijkt naar een uitstalling van snuisterijen enz., neen, die kleine man met zijn grijs puntbaardje zal nooit eens uit de band springen; hij verafschuwt de accenten en de opvolgenlijke verbouwingen van zijn twee verzekeringsgebouwen zijn daar een treffend bewijs van: Berlage rust niet dan wanneer hij uit deze gebouwen alle accenten heeft laten verdwijnen, en zij een strakheid gekregen hebben die ons het calvinisme voor de geest roepen.

Benevens het scheppen van enkele opmerkelijke mooie brokstukken blijft de verdienste van Berlage bijzonder in het feit dat hij de Augiasstallen der architectuur in zijn land schoongeveegd heeft: daar bleef geen plaats meer over voor stijlnamaak.

(Indien wij ons in dit artikel niet hielden aan het topgebeuren, zouden wij hier K.P.C. De Bazel moeten noemen, de theosoof, die een sterk gemeten en zeer harmonische architectuur nastreefde, en W. Kromhout, de leuke geweldenaar die niet steeds zijn fantasie vermocht te breidelen).

Geen wonder dat een zo strenge kunst niet eenieders voorkeur bleef genieten, bijzonder niet die van enkele jeugdige Amsterdammers. Daar waren b.v.J.M. van der Mey, winnaar van de Rome-prijs, M. de Klerk, P.L. Kramer, waarbij zich Wijdeveld voegde, Lacroix en de jonge Dudok. De zakelijkheid wordt in de hoek gezet: architectuur moet een en al pittigheid zijn, een vuurwerk van verwachte en nog meer van onverwachte effecten, en dit zowel voor het geheel als voor het detail. Het maandblad waarin zij hun werk publiceren heet dan ook Wendingen.

Deze opvatting geeft aanleiding tot de meest schitterende

[p. 289]

en verbluffende improvisaties, waardoor ook veel aanvaarde waarden overhoop gegooid worden. Onder impuls van de Amsterdamse wethouder Wibaut breekt een gulden tijd aan voor de woningbouw; de bouwverenigingen weten tot welke architecten zij zich best wenden en de eigenbouwers, die grote panden in erfpacht krijgen, worden verplicht voor de buitenarchitectuur een architect aan te spreken. (Waar is de ruimtekunst van Berlage naartoe?) En deze geven hun fantasie de vrije teugel: hun architectuur staat maar al te vaak volkomen los van de binnenindeling, zodat men terecht kan spreken van schortjesarchitectuur. Voor de woonverenigingen kunnen zij zelf de hoofdvormen van de gebouwen bepalen: nu eens wordt het lange hoge front opgelost als een reeks afzonderlijke gevels, dan slingert zich langs de gevel een reeks balcons die per woning telkens een verdieping verspringen mits tussenplaatsing van een smalle erker welke de vorm krijgt van iets dat zowel op een tonnetje als op een korte sigaar gelijkt; het vergaarzaaltje voor het bestuur van een woonvereniging wordt het voorwendsel tot een wondere stenen droom: een lang laag gebouwtje gedrukt tussen de hoge panden, met erboven een dun slank torentje.

De muren worden vaak golvend gemetseld en gul versierd met een nieuwsoortig ornament dat zowel zijn oorsprong vindt in de obus (wereldoorlog I is volop aan gang) als in de fantastische mogelijkheid het metselwerk tintelend te maken door een nimmer geziene aanwending van de baksteen: hij wordt nu eens in-, dan uitspringend gemetseld, plat, recht, scheef, golvend. In plaats van het aan regen blootgesteld metselwerk met natuursteen af te dekken, geschiedt dit met lood, dat dan in alle vormen uitgesneden en uitgebekt wordt.

Vraag me niet, zegde Kramer, waarom ik dit zus of zo doe; ik zou er vandaag kunnen een andere verklaring voor geven dan gisteren.

Men staat verwonderd, verbluft, bewonderend voor dit steeds borrelend uitvindingsvermogen, voor die plastische kracht, die steeds vernieuwde verschijningen, tot men gaat beseffen dat dit alles ten slotte naast de bouwkunst staat. Het is een pittige mode geweest die niet enkel, zoals alle modes voorbij gegaan is, maar... voor een paar jaar zagen wij een groot deel van die pittigheid afbreken: die gevelarchitectuur vroeg veel te veel en te kostelijk onderhoud!

Alsof hij dit aangevoeld had, wist Dudok zich na zijn Leidse tijd van dit soort bouwen los te maken. Te Hilversum als gemeentearchitect aangesteld is het alsof de uitgestrekte hei van het Gooi hem de charme en de waarde veropenbaard heeft van de vlakke muur, van een rij aaneengeregen ramen. Het gemeentebestuur is een ideale opdrachtgever die hem laat werken, verklaart hij, en hij doet aan woningbouw, bouwt zijn vele scholen, zijn raadhuis, enz. enz. Zijn werk is zo innemend dat hij een internationale bekendheid krijgt en opdrachten tot in Klein-Azië.

Dudok ziet geen heil in de functionele architectuur; deze is voor hem louter constructief en materialistisch; wij konden er hem niet van overtuigen dat de geestelijke sfee, welke ieder gebouw noodzakelijk moet bezitten, wel degelijk een integrerend deel van de functie van het gebouw uitmaakt.

Die geestelijke sfeer drukt hij uit niet in en door zijn constructie, maar bij middel van een boven de constructie opgelegde plastiek. Reeds de plastische werking in de gevel van de ruimten bepaalt gedeeltelijk de plaatsing ervan; de wand springt in en uit, ramen schuiven tegeneen, verschillende kleuren van baksteen worden met superieure meesterschap samen

Amer-Centrale, Geertruidenberg. Ir J.A.G. Van der Steur, Arch.

[p. 290]

Woongebouw aan het Zuidplein te Rotterdam. Architecten: Van Tijen en Maaskant.

[p. 291]

verwerkt, het dak is nu eens plat, dan schuin met pannen, ja zelfs met riet bedekt; schoorstenen worden weleens kleine monumenten en bij verschillende van zijn scholen durft hij een nutteloze toren bouwen.

Dit alles geschiedt met een nimmer falende smaak. Is het daarom dat Dudok geen leerlingen heeft, geen school vormt?

Intussen zijn enkele architecten, waaronder Friedhof, in Scandinavië inspiratie gaan zoeken; ook zij hadden geen volgelingen.

Dudok was niet de enige om tegen de Amsterdammers te reageren; in 1915 werd De Stijl-groep gesticht die later vertakkingen had te Parijs, Weimar, Rome, Hannover, Brno, Wenen en Warschau.

Met verschillende leden van de groep hebben wij nu eens gesympatiseerd, dan weer gekibbeld; wij zouden daar veel kunnen over vertellen waarvoor hier echter geen ruimte toegestaan is. De tijd van De Stijl was er een van boeiende strijd en de verrassing was verblijdend toen na de wapenstilstand, de internationale betrekkingen hersteld zijnde, kon vastgesteld worden dat in andere landen soortgelijke bewegingen ontstaan waren.

Er bleek een algemene drang naar vernieuwing ontstaan te zijn; de oorlog had de mensen meer positieve gedachten en meer durf gegeven, ze meer realistisch gemaakt. Op gebied van het bouwen waren de gevolgen van een meer ontwikkelde en verfijnde techniek merkbaar: gewapend beton wordt als volwaardig materiaal aanvaard; normalisatie wordt niet meer als uit den boze beschouwd; de sociale zijde van de woningbouw treedt meer en meer op de voorgrond (met profetische blik schrijft L. Vanderswaelmen, dat woningbouw, meer en meer het uitzicht van de stad zal beïnvloeden, ja bepalen); hetgene Ir Boeken dwingende beknoptheid noemt, vindt bij velen ingang.

Dit alles lag in de lijn van De Stijl. De archtitecten van de groep (van 't Hoff, van Eesteren, Oud, Rietveld, Wils) stellen zich vóór het vraagstuk zoals het is; zij verdoezelen er gemakshalve niets van en bedoelen het universele tegenover het individuele te stellen. Zij trachten hun opdrachten op zakelijke wijze te verwezenlijken en wel in hetgene zij een nieuwe beelding noemen. De ruimte, hoofddoel van architectuur zijnde, trachten zij de verschillende ruimten van een gebouw ook al buiten zoveel mogelijk waarneembaar te maken. De ruimten krijgen dus vorm en plaats in de samenstelling zodat zij langs buiten een plastische en beeldende werking verwekken. Meetkunde en getal spelen daarbij een rol ten einde juiste verhoudingen te helpen bepalen. Kleur wordt als een positief onderdeel in de architectuur opgenomen.

Wils was de eerste die afviel; Oud heeft nog de liefde voor de Stijlkleuren behouden; de later toegetreden van Ravensteyn heeft zijn werk laten overwoekeren door een soort druk Lodewijk XV^de ornament; van 't Hoff beert in Engeland! Sic transit...

Na enkele jaren afzonderlijk werken, konden de Europese moderne architecten, dank zij Madame de Mandrot, in haar historisch kasteel te La Sarraz (Zwitserland) samengebracht worden en C.I.A.M. gesticht worden. (Congrès internationaux d'architecture moderne - Congressen voor het nieuwe bouwen). De Hollandse Ciamgroep houdt misschien wel het meest de princiepen hoog, die ze op de soepelste wijze aan de omstandigheden weet aan te passen, zodat van prinzipenreiterei geen sprake is.

Uit eerbied en erkentelijkheid was Berlage op de bijeenkomst te La Sarraz uitgenodigd geweest. Ik zie nog hoe de man er op zijn ongemak zat: hij kon niet mee met al die enthousiaste jeugd die meer dan hij het ooit gedaan had, alle overtolligheden over boord gooide!

Heeft de groep De 8, die het grootste aantal Ciamleden leverde niet o.m. de volgende stelling verkondigd: het is niet uitgesloten schoon te bouwen, maar het ware beter voorhands lelijk te bouwen en doelmatig, dan paradearchitectuur op te trekken voor slechte plattegronden.

Ook op andersdenkenden heeft C.I.A.M. heel wat invloed uitgeoefend. In de geregeld gehouden internationale congressen wordt het volledig vraagstuk architectuur en stedebouw zorgvuldig uitgediept, na in ieder land afzonderlijk bestudeerd geweest te zijn. En zo durft C.I.A.M. als doelstelling verkondigen: Het doel van C.I.A.M. is werken voor de vorming van een natuurlijke omgeving, die de emotionele en materiële behoeften van de mens bevredigt en zijn geestelijke groei stimuleert. Leden o.m. Duiker, Bijvoet, Brinkman, Vandervlugt, Vanden Broek, Bakema, Van Tijen, Maaskant, Merkelbach enz.

Doch vanaf 1916 was een aanvang gemaakt met de bouw ten Zuiden van Rotterdam van het tuindorp Vreewijk, onder architectuur van Granpré-Molière. Wij hebben Molière gekend als een ernstige, zeer geraffineerde man (hij is later Rooms geworden) en deze hoedanigheden komen duidelijk voor in zijn werk dat wars is van alle... leuzen. Molière is professor geworden aan de Technische Hogeschool te Delft en heeft het grootste deel van zijn privaat werk afgezegd om zich in hoofdzaak aan zijn didactische taak te wijden. En, terwijl wij vernemen dat in de jongste delen van Vreewijk sporen van... nieuwe zakelijkheid te zien zijn, is zijn onderwijs gekant tegen hetgene als modern doorgaat. Er moet in Molière's blik en houding iets overtuigends, ja dwingends gekomen zijn met als gevolg dat ook zijn niet-Roomse leerlingen zijn lessen getrouw blijven en in de naoorlogse wederopbouw in praktijk stellen. De princiepen der zg. Delftse School steunen op de vroegere architectuur van den lande; wat kerkenbouw betreft (zie de lessen van 's Hertogenbosch) wil men echter teruggaan tot aan de oud-christelijke basiliek. Vreemd!

In De Groene van 2 October waarschuwde Oud tegen verkeerde Heemschutopvattingen welke met grote toewijding een knus soort bouwen bevorderden, waarin de eenheid tussen de mens, zijn doen en zijn bouwen zoek was (...) Het is verheugend dat de ‘Stijl-principes’ en wat zich daaruit vóór de oorlog ontwikkeld had, weer vat op het bouwen weet te krijgen. Eenvoud, zuiverheid van verhouding, openheid, lucht, licht, kleur: het worden meer en meer kenmerken van ons bouwen.

ARCH. HUIB HOSTE, Lid van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van Belgié.