West-Vlaanderen. Jaargang 3

[p. 273]

Italië

De Italiaanse architectuur in het begin van de XX^ste eeuw

IN het begin van de xx^ste eeuw vervulden de Italiaanse schilder- en beeldhouwkunst een onbeduidende rol in de grote stromingen van de West-Europese figuratieve kunsten. De Italiaanse ruimtekunst nochtans, uit dezelfde periode kenmerkt zich door een intense heropbloei. De structurele en vormelijke procédés wezen op een doorslaggevende hervorming.

Toen in 1914, het academisme in Italië nog hoogtij vierde, creërden enkele architecten nl. Antonelli en Brunco, sommige werken die voornamelijk onder de invloed van Art Nouveau¹⁾ getuigden van de nieuwe geest der tijden en bijgevolg van de nieuwe mogelijkheden van expressie. Nochtans is het Sant' Elia die moet beschouwd worden als de eerste die het evoluerende kunstpodium beklom. De jonge architect publiceerde in 1914 het Manifest der Futuristen. Een honderdtal overweldigende en utopische tekeningen die het mechanisme van de toekomstige steden veropenbaarden, illustreerden het profetisch manifest. Sant'Elia schrijft: la rue ne s'étendra plus comme un sous-pied au niveau des portes cochères, mais on descendra en profondeur sur plusieurs plans où se déroulera le traffic métropolitain. Ces niveaux seront réunis entre eux pour assurer les circulations en tous sens, par des passerelles métalliques et de rapides tapis roulants.

Dit manifest, zoals alle latere kunstevolutie werd argwanend door het publiek onthaald. De argumenten op sociaal en historisch gebied die onontbeerlijk waren om een dergelijke renovatie tot stand te brengen, werden niet in het manifest behandeld. Sant'Elia beperkte zich veel eerder tot een intuïtief doorzicht, hij creëerde zeker een nieuwe wereld, maar onderstreepte enkel de geestesgesteldheid van de toekomstige mens in de voor hem aangepaste omgeving. Zoals Siegfried Giedion²⁾ het opmerkt, had de Futuristische architectuur zeker niet alles gezegd maar voorspelde zij zeer juist de toekomst.

1) Art Nouveau was een kunstrichting die samen met Les XX van 1889 tot 1893 nieuwe gedachten de wereld inzond. De hoofdfiguur was Henry van de Velde die meer en meer aangezien wordt als de ware stichter van de moderne architectuur en de moderne vormgeving in Europa. Woont nu in Zwitserland waar hij zijn mémoires schrijft. Hij is 91 jaar.

2) Siegfried Giedion is een der voornaamste theoretici van de actuele kunstexpressie.

De algemene polemiek in de moderne architectonische beweging

Het ware overdreven te beweren dat gedurende de laatste decennia de grootste bouwexperimentn in Italië plaatsgrepen; de toestanden zouden het trouwens niet hebben toegelaten. Nochtans trekt Italië ontegensprekelijk de aandacht op architectonisch gebied. Op het huidige ogenblik, is er in de schoot van de moderne beweging een splitsing ontstaan die moeilijk in enkele woorden te preciseren valt. Denkelijk zal de uitweg gevonden worden tussen de diagrammatische stijl van Le Corbusier en de landelijke expressie die men in Scandinavië en inzonderheid in Zweden aantreft. Dat betekent de tegenstelling tussen een formalistische cellen-architectuur en een gezellige

Statione Termini, Rome Cliché: Architecture d'Aujourd'hui.

[p. 274]

Statione termini, Roma, af in 1951. Architecten: Montuori, M. Castelazzi, V. Fadigati, A. Vitellozzi, en de ingenieurs: L. Calini en A. Pintonello. - In 1937 imposeerde zich een radicale oplossing in het Italiaans spoorwegprobleem. Het was dan ook om die reden dat een openbare wedstrijd plaats greep waaraan de voornaamste Italiaanse architecten deelnamen. In 1942 waren vier van de negen grote onderdelen af. Het gelukkig initiatief na de oorlog het overblijvende gedeelte van het project te herzien, zag het ontstaan van het negende en zo bekend geworden centraal gebouw van het Termini station. Het gebouw heeft een lengte van 232 m. De rustige expressiviteit van de gevel vormt een meesterlijke achtergrond voor de zwierige vorm van de grote luifel en het losse plan van het ristorante. Tussen die twee loopt het enige overblijfsel van de eerste Romeinse stadsmuur die de Ager Serviano omsingelde. (iv^de eeuw vóór Chr.). De grootsheid en de kracht van dit ruw steenverband vormt een onbeschrijfelijk contrast met het precies en glinsterend nieuw gebouw. Oud en nieuw; twee tijdperken ontmoeten zich in volledige harmonie, 't is een getuigenis van vitaliteit en ware traditie. De 27 m. hoge gevel van het centraal gebouw domineert de eeuwige stad en symboliseert haar tijd. Het vernuft en de kracht van de Romeinse architecten en ingenieurs hebben nogmaals bewezen dat zij voor niets moeten onderdoen en gemakkelijk kunnen rivaliseren met de grote bouwers van het Coliseum en van het Foro Romano.
Cliché: La Maison.

[p. 275]

landelijke uitdrukking, tussen de esthetiek der techniek en de eenvoudige opstapeling van eigenbodemmateriaal, de polemiek van de zuivere abstracte waarden van alle grote kunst en de romantische voorkeur en vooringenomenheden van het volk, de polariteit tussen een radicaal doorgevoerde, theoretisch bewezen doctrine, en een up to date compromis door economische, politieke en psychologische motieven geconcretiseerd.

Deze twistpunten zijn zeker niet te verwarren met het oude hanengevecht tussen de modernisten en de traditionalisten. Hier was er noch een technische, noch een sociale werkelijkheid om op te steunen, en alle besluiten waren bijgevolg aprioristisch. Het probleem dat zich hier stelt reikt verder. Het raakt de heart of the matter. Het bepaalt onze dagelijkse omgeving, het begrenst in grote mate onze levenswijze en ons denken. Nous sommes, nous nous mouvons, nous vivons dans l'oeuure de l'homme. (l'architecte). Il n'est partie de cette triple étendue qui ne fut étudié et réfléchie. Nous y respirons en quelques manières la volonté et les préférences de quelqu'un. Nous sommes pris et maîtrisés dans la proportion qu'il a choisi. Nous ne pouvons lui échapper. (Paul Valéry in Epalinos). Het is bijgevolg onze morele plicht in het licht van onze diepste menselijke overtuigingen deze zaak te beoordelen, en stelling te nemen t.o.v. dit determinerend stramien.

Het Italiaanse standpunt

Niettegenstaande de bitterheid van het probleem, is men toch aan de hand van enkele Italiaanse voorbeelden, geneigd te twijfelen aan de volle realiteit van het probleem. Italië, scheidingsstreep tussen de Oosterse en Westerse cultuur, bezit beslist voordelen op zijn West-Europese buren. De kunstgeschiedenis en inzonderheid de geschiedenis van het Italiaanse volk maken het ons duidelijk dat Italië steeds verliefd is geweest op de vorm. De sociale functie van het gebouw zullen minder spreken dan de zuivere vormen zelf. De politieke gedachte wordt uitgedrukt door de vorm. Prof. Giulio Carlo Argan schreef onlangs in een Engels tijdschrift: ‘Het lijkt U wellicht eigenaardig, dat de Italiaanse architecten die met zo een reusachtig probleem geconfronteerd zijn, zo bijzonder de nadruk leggen op problemen die op het eerste zicht essentieel esthetisch zijn. In Italië nochtans hebben de formele problemen altijd een zeer voorname rol gespeeld in de culturele tradities. De politieke condities eisten soms dat ethische problemen onder de gedaante van esthetische vormen zouden voorgesteld worden, daarom had het esthetische sedert het begin van de Moderne Architectuur steeds voorrang op het ideologische. Dikwijls was het enkel bij middel van het formele dat het ideologische geformuleerd kon worden en aangenomen.

De krotwoningen van Milaan worden onaangeroerd terwijl weelderige hôtels in de blauwe hemel hun silhouetten aftekenen. Door aldus het sociale probleem uit de weg te gaan heeft Italië de middenweg gevonden tussen de Zweedse landelijkheid en het formalisme van het U.N.O. gebouw te New-York. Dit wil niet zeggen dat de Italiaan niet voor zijn volk bouwt, maar wel dat dit probleem geen voorrang geniet. Er zijn inderdaad enkele uitstekende complexen voor de werkende klas. De Italiaanse architect denkt en spreekt bij wijze van zuivere vorm. Het is die uitgesproken liefde voor de vorm, eerder dan de liefde voor een stijl, die de essentie is van een nationale traditie.

Twee voorname eigenschappen kenmerken de moderne Italiaanse architectuur: de gebouwen zijn radicaal modern, en ze zijn essentieel Italiaans. Hebben de politieke en economische omstandigheden Italië belet zich vrij te ontwikkelen, toch was het te verwachten dat ze een der voornaamste exponenten zou worden van de moderne architectuur. Zijn zin voor fijne mechaniek, precisie en vernuft. Zijn frisheid in sprankelende texturen en materialen, zijn behagen voor juiste kleuren en zijn gave van zuivere vormen hebben de nationale en traditionele voorkeuren omgetoverd in een levendig vocabularium. Veel hangt af van materialen en vakmanschap. Gedeeltelijk is het een kwestie van levenswijze uitgedrukt in fenestratie en balkons. Altijd is het een zaak van klaar afgelijnde vormen en een absolute juistheid van proportie. Soms is het geheel zo mysterieus dat het alle analyse uitdaagt, maar steeds is het typisch Italiaans. Wij in het Noorden van Europa hebben een zware tol betaald aan de industriële revolutie. Het grootste verlies was zeker de breuk met het platteland en de boerenambachten, met onze baksteenarchitectuur en onze witgekalkte hoeven. Hoe verschillend was deze traditie van ons zogezegd traditionalisme met zijn ingewikkelde profielen en uitsprongen, zijn slecht aangepaste materialen en gedisproportioneerde daken. Italië integendeel heeft een ononderbroken continuïteit in zijn agrarische tradities behouden, het bezit nog steeds die kostbare eenvoud, en leert ons dat er niets nieuws is onder de zon. Mozaïek, ceramiek, terrazo en plaastergebruik zijn van toepassing in de economische buildings van Noord-Italië. Het skelet in gewapend beton wordt gevuld met marmer en gekleurd cement, met faïence en kleurtegels. In de harmonieuze samenvloeiing van vooruitstrevendheid en behoud van diep geankerde waarden ligt de grote verdienste van de hedendaagse Italiaanse architectuur.

In de Italiaanse architect vinden we op onze dagen wat we van een Italiaan altijd mogen verwachten: de eeuwige kunstenaar. Tegenwoordig gebruikt hij fijne materialen, nieuwe structurele methoden, klaarheid van vorm, verhouding en kleur, om niet te spreken van het veelvuldig gebruik van de verschillende toegepaste kunsten zoals fresco's en beeldhouwwerk. Zijn beste verwezenlijkingen liggen niet, denk ik, in de architectuur zelf maar wel in het binnenhuis en de meubelproductie, die zich door het gebruik van vrijere en frissere vormen volledig kunnen ontplooien. Degenen onder U die deze evolutie van dichter bij hebben gezien, zullen vaststellen, dat de focus van de binnenhuiskunst deze laatste jaren overgegaan is van Scandinavië naar Italië.

Tendenzen in de huidige Italiaanse architectuur

In den beginne werd de moderne architectuur door het Fascisme gesteund. Hierin zag het regime een doeltreffende advertentie voor zijn programma van vooruitgang en vernieuwing. Het moedigde eveneens de ontwikkeling aan van het Futurisme

[p. 276]

Hiernaast:
Casa del Girasole, appartementsgebouw te Rome. (1950). Architect: Luigi Moretti. Het werk verliet de tekentafel in 1947 en werd uitgevoerd tussen begin '48 en einde '50. Alle détails en voorschriften zonder uitzondering werden door de architect ingestudeerd en uitgevoerd onder zijn leiding. Het gebouw is gelegen in een rijke wijk van Rome. Elke verdieping bevat twee appartementen, uitgenomen het voorlaatste dat volledig voorbehouden is aan diegene van wie het initiatief van het gebouw uitgaat. Alle problemen die zich hier stelden werden behandeld en ingestudeerd a rato van de diepste waarden van de Europese architectuur. Het behelst een betrachting om plastische eenheid in de ruimte, een betrachting van contrast in de uniforme en gerhythmeerde klaarheid van de gevels bij middel van een somber en bijna magisch schaduwspel. Het synthetiseert eveneens de logische en functionele concepties enerzijds en anderzijds de princiepes van intellectualisme en plasticiteit. Hieruit volgt een absolute juistheid in de expressie van de vorm, die alleen bekomen wordt door een rechtzinnige uitdrukking van structuur en functie. Alle elementen zijn gevoelig behandeld; let op de elegante zwarte consolen die contrasteren met de witte onderbouw, let op de decoratieve en abstracte behandeling van de travertlijn van de onderbouw. Op deze sokkel, zoals in een beeldhouwwerk, ziet men de bovenbouw als schitterend palladium. Dit deel wordt behandeld in witte verglaasde mozaïk. Het zonlicht werd eveneens geëxploiteerd om het Italiaanse Chiarosruro te bekomen. Tot het leven geroepen door en in de zon, denken wij aan de woorden van Le Corbusier: le jeu savant et magnifique des volumes assemblés sous la lumière. - Architect Luigi Moretti is een rationalist uit Noord-Italië. In de Girasole komen ontegensprekelijk voorname organische invloeden op de voorgrond die van het geheel een van de merkwaardigste verwezenlijkingen maakt van de moderne Italiaanse architectuur.
Cliché: Architecture d'Aujourd'hui.

[p. 277]

dat reeds in de meeste Europese kunstkringen zijn invloed had doen gelden. Toen het Fascisme echter vaststelde dat het formele probleem ook een sociale neiging vertoonde en dat deze architectuur naar de realisatie van een zgn. internationalisme streefde, nam het een vijandige houding aan en werd de moderne architectuur het voorwerp van herhaalde aanvallen en verwijten. Het Fascisme streefde naar een architectuur die de macht en het prestige van de staat uitdrukte. Het behartigde een grotesk classicisme, dat het karakter van de schoonste Italiaanse steden verminkte of compromitteerde. Niettegenstaande, vervolgden de beste Italiaanse architecten hun taak en poogden zij contact te vinden met de grote Europese beweging van het architectonisch rationalisme.

Na de tweede wereldoorlog en bijzonder onder invloed van F.L. Wright ontstond de beweging voor organische architectuur. Het was sedert lang duidelijk dat het internationalisme geen synoniem meer was van Europese architectuur. De nieuwe tendenzen insinueerden dat de Europese ruimtelijke expressie zoals ze beschouwd werd door de rationalisten een utopische abstractie werd en dat een nieuwe conceptie gezocht moest worden in de ruimte en in de tijd. Het werk van Wright werd beschouwd als de oorspronkelijke kracht in de wereld van architectonische vernieuwing. Wright was de zuiver creatieve kunstenaar; zijn niet compromitterend genie zou de moderne architectuur bevrijden van de sociale voorkeuren, economische beperkingen, en de grimmige restricties van het minimum-standaard-leven. Voor de Italianen, gevoed met de princiepen van een Croce³, bevrijdde Wright de poëzie in de architectuur; hij was ook de tegenstander van de prozaïsche, economische en technische gebouwen van de rationalisten. Geprikkeld door de reactie van de Association pour l'architecture organique, waren de rationalisten het eens de waarden van hun doctrine te onderzoeken. De artistieke integriteit van de eerste rationalisten kon niet in twijfel getrokken worden. De historische en politieke omstandigheden hadden in de weg gestaan. Het regime had hen het normaal contact met de Europese culturele bewegingen belet, zodanig dat normale evolutie niet mogelijk was. De aanhangers van de rationalistische architectuur stelden nochtans dadelijk vast dat de representatieve figuren van het Europese rationalisme onder wie Alvar Aalto en Walter Gropius, met meer vrijheid composeerden en dat een groter gebruik van negatieve en losse elementen op te merken viel. Zij kwamen nochtans snel tot de vaststelling dat rationalistische architectuur zoals alle rationalisme een levende taal was en geen dode letter. In andere woorden is het rationele logica die de vorm van het rationalisme voortdurend verandert.

Of ze nu post-rationalist of organisch zijn, de Italiaanse architecten zijn steeds loyale geallieerden wanneer het er op aankomt stedebouwkundige of grote bouwproblemen te behandelen, of wanneer incompetentie of speculatie te vrezen zijn. Hiermede bewijzen de Italianen dat kunst welke rekening houdt met de problemen van de tijd, beter is dan een pseudouitdrukking die beweert onverschillig te staan tegenover alle controversen, en welke gescheiden is van alle sociale noden. Dank zij de diepe overtuiging dat esthetische waarden niet gescheiden kunnen worden van menselijke en morele waarheden, heeft de Italiaanse moderne architectuur een betekenisvolle plaats ingenomen in de geschiedenis van de moderne architectuur in het bijzonder en van de kunstgeschiedenis in het algemeen.

ARCH. JAN TANGHE

3 Croce Benedetto: Italiaans philosoof en een der leidende denkers van onze tijd. Kunst is voor hem essentieel lyrisch en dient linguistisch opgevat; als de taal van de ziel.