West-Vlaanderen. Jaargang 3

Uit het kleine album van Martha

VAN zodra de kleine Martha het leven begon te ontdekken, vond ze alles zo overweldigend wonderbaar. Haar vader en moeder en, vooral, haar grootmoeder. Zelfs wanneer ze bij vader en moeder was, voelde ze zich, in het donker of bij onweer, nog niet helemaal veilig.

Van jongsaf aan had Martha het gevoel dat zijzelf ook een beetje voor haar vader en moeder moest zorgen en er op passen. Omdat ze ook nog « klein » waren. Alleen grootmoeder - die in werkelijkheid twee koppen kleiner was dan Martha's vader - gaf haar een gevoel van volledige veiligheid en geborgen zijn.

Grootmoeder weet alles, zij kan alles en er kan haar niets overkomen. Als het dondert en bliksemt, zélfs in 't midden van de nacht - en dat is veel erger dan bij dag, - kan er met grootmoeder niets gebeuren. Dan staat Oma op, doet de grote rode wollen neusdoek om en maakt de gordijnen dicht. De kamer wordt ineens rustig en ingesloten door die effen witte gordijnen, afgeboord met verbleekt-blauwe franjetjes; Martha

[p. 236]

durft weer naar het venster te kijken. Dan neemt Grootmoeder de gewijde palm, die op de schouw in een dik glaasje staat, maakt er een kruis mee over de deur, over het venster en, om Martha gerust te stellen, één over haar bed ook. Ondertussen leest ze een machtig gebed, dat donder en bliksem tegenhoudt en daarmede ook alle andere, vaag gekende onheilen. ‘Het is het gebed van Keizer Karel’ heeft Oma de eerste keer gezegd ‘en ge moet dat aan niemand voortvertellen; dat blijft tussen ons.’

‘Is het een wonderbaar geheim, Oma?’

Grootmoeder knikt van ja.

‘Mag ik het ook niet aan Mama of Papa zeggen?’

‘Neen, Martha kindje, niemand moet het weten. Later, als ge groot zijt, zal ik het U leren. Slaap nu maar.’

‘Een wonderbaar gebed, dat niemand weet dan Oma en ik’ prevelt Martha nog en zucht van geluk. Haar ogen vallen dadelijk weer toe en ze slaapt, zonder nog iets van het wegtrekkend onweer te horen.

Het kleine bed van Martha staat op de stille achterkamer, naast dat van grootmoeder. Tussenin is er een mahoniehouten trapje gezet, daar het bed van grootmoeder heel hoog is. Zonder trapje kan Oma niet meer in bed - en Martha nóg niet. Boven het grote en het kleine bed hangen kanten hemels. Grootmoeder laat haar hemel



altijd op een spleetje staan, maar Martha wil de hare helemaal dicht. Dan is ze geheel weg uit het gewone leven en voelt zich verplaatst in een klein wit kamertje, zo iets dat op de wolken zweeft tussen hemel en aarde. Zij zit er lekker weggeborgen; en doorheen de bloemen in de kant ziet ze tóch alles buiten.

Op de nachttafel brandt het ‘Piereke’: zo noemt ze het waaklichtje in het blauw glazen potje.

Achter haar in de omlijsting van het venster pinkt een ster en soms valt de maneschijn binnen. Dat is het mooiste, het wonderlijkste van alles, dat lichtgroene schijnsel door het venster en die schaduwen van de kantmotieven op de witte bedsprei, op het kussen, op haar handen. Dan, als vader naar beneden is en denkt dat ze slaapt, kruipt Martha van onder de warme dekens en gaat op haar knieën zitten om ook de maan doorheen de bedhemel op haar roze nachtjapon te laten schijnen. Ze blijft zo lang en zo stil mogelijk zitten; ze ziet en luistert naar niets, en wacht naar iets, dat misschien zal gebeuren. Als het niet gebeurt - wàt weet ze niet en ze vraagt het zich ook niet af - is het nóg wonderlijk, de indruk en het moment.

Maar wanneer ze boven komt, schuift grootmoeder dadelijk de overgordijnen dicht.

‘Zie niet naar de maan van achter glas’ zegt Oma; ‘dat brengt ongeluk aan.’

‘Ik zie niet naar de maan’ antwoordt Martha; ‘ik zie naar het licht van de maan.’ Wat natuurlijk iets heel anders is.

Er zijn zo van alle dingen die grootmoeder om een of andere duistere reden verbiedt. En gewoonlijk komen er dreigementen bij te pas ook. Als Martha huilt met een vertrokken gezichtje, of ze gaapt met haar mond wijd-open, zegt grootmoeder: ‘Pas maar op dat het klokske van Rome niet luidt.’

‘Wat is er dan als het klokske van Rome luidt?’

‘Dan blijft Uw gezicht zó staan voor altijd. Als uw mond dan juist ver open is, kunt ge hem nooit meer dicht doen.’ Dat vindt Martha heel, heel erg en ze tracht zich reeds een heel leven in te denken, met niet-meer-kunnen-spreken-of-eten. Maar tóch vraagt ze alleen maar:

‘Is het een klein klokske in Rome?’

‘Ja, een klein’ antwoordt grootmoeder.

‘Hoort ge het tot hier luiden?’

‘Neen; Rome is veel te ver.’

Als Martha wat lang voor de spiegel staat op haar moeder's kamer en naar de mooie strik in haar krullen kijkt, zegt grootmoeder: ‘Pas maar op, of het duiveltje verschijnt achter U in de spiegel.’

‘Zie ik hem dan in de spiegel, Oma?’

‘Ja, zeker.’

‘En als ik mij omdraai, zie ik hem dan in 't écht in de kamer staan?’

‘Ha! neen; alleen in de spiegel.’

‘Maar als ik mij heel, heel rap omdraai, dan ook niet?’

‘Neen, en kom nu: blijf niet voor die spiegel draaien.’ Maar heimelijk gaat Martha heel dikwijls voor de spiegel kijken en wachten tot ze misschien het kleine duiveltje eens te zien krijgt. Het moet een soort aapje zijn met puntige oortjes en een driehoekje aan zijn staart, mooi glanzend zwart. En ze oefent zich om rap als de weerlicht haar hoofdje om te draaien.

Ze heeft het nooit te zien gekregen. Martha vindt het eigenaardig en vreemd dat grootmoeder, die anders tegen alles bestand is, bang is voor de maan achter 't glas, het klokske van Rome en het duiveltje in de spiegel. Martha zelf heeft er maar een klein beetje schrik van, eigenlijk geen, in de grond. Maar ze wil dat beetje toch behouden omwille van grootmoeder en

[p. 237]

ook om het opwindende gevoel, als ze uitdagend naar de spiegel tipt of naar de lichte manestralen kijkt.

Dikwijls, in de Zomertijd gaat Martha met grootmoeder wandelen naar het kapelleke van Sint Anna. Dan hangt Oma een lange, vloeiige stola om, die met kant is afgeboord. Zij zet de hoge, zijden, met pareltjes beslikte muts op en knoopt de twee binders in een lits onder haar kin. Zij neemt haar handtas met zilveren slot, stopt er een kaars in en snoepjes voor onderweg, ze neemt Martha aan de hand en beiden gaan op stap: ‘Dag Mama!’

‘Dag liefje! Braaf zijn en schonekes luisteren als Oma iets zegt hé!’

‘Ja, Mama; dag!’

In het gesteven neteldoeken kleed springt Martha mee naast grootmoeder. Zij gaan de straat uit, over de brug en dan de buiten op.

Martha wordt plots stil, want ze moeten door een duistere dreef van rode beuken en eikenbomen. Het is in haar ogen een geheimzinnige, bangelijke weg. In de donkere lommerte van de bomen kan er van alles gebeuren, ongekende dingen. Wonderbare wezens kunnen er verstopt zijn en u beloeren zonder dat gij zelf ze ziet. Er gaat een betovering van uit. Het is er koel en het ruikt er naar natte grond. Martha gaat, recht voor zich uitkijkend, met voorzichtige stappekes door de dreef, durft noch rechts noch links



zien en houdt stevig grootmoeders' hand vast. Als Oma maar wat vlugger wou gaan lopen. Maar neen, dat zou de aandacht trekken. Nu kunnen ze stil en ongezien het gevaar voorbij gaan en niets weet dat zij hier wandelen. Niet spreken.

Elke keer als ze hier voorbij de plaats komen waar de eikeltjes op de grond liggen, zegt grootmoeder: ‘Moet ge geen eikeltjes rapen om mee te spelen?’ Martha knikt haastig van neen. ‘Van gebrande eikels maken ze koffie voor de gevangenen!’ zegt grootmoeder. O, hoe triestig. Dat vindt Martha wel het ergste wat er gebeuren kan: koffie van gebrande eikels. Dat maakt de dreef nog donkerder en gruwelijker en Martha's hart bonkt tot in haar keel. Nog drie bomen, nog twee: dààr het veld, zonnig en rustig; nog één boom. Die durft Martha alléén voorbij. Zij laat grootmoeders hand los, neemt een loopje, springt in het gras en is alles vergeten. ‘Oma!’ roept ze en danst zo maar van vreugde en fierheid dat ze weeral voorbij de dreef is, ‘een bloem! Een gele boterbloem! O! Nog vele! Ik ga ze plukken.’

Het Sint Annakapelleke is oud en vuil. De tralies vóór het berookte beeld zijn vettig en hangen vol afgescheurde reepjes stof om de koorts af te binden. Grootmoeder gaat tussen andere vrouwen staan bidden, steekt de bougie aan en zet ze op de dorpel, die reeds vol kaarsroet ligt.

Martha loopt ongeduldig enkele keren rond de kapel.

‘Wilt ge de Heilige Anna ook eens zien?’ vraagt grootmoeder.

‘Neen; ze is zwart. Kom nu, Oma?’

Ze nemen een andere weg terug en Oma haalt een chocolaadje en een guimauve uit de handtas. Het smaakt heerlijk, veel lekkerder dan thuis en het is zoveel meer waard nu het in Oma's tas heeft gezeten.

Aan de boerenafspanning ‘De Huifkar’ heeft Martha altijd plots grote dorst. Zij gaan op de ijzeren stoelen zitten op het erf en zien naar de bruine kiekens die er rond scharrelen. Martha krijgt een glas melk. Oma drinkt koffie en praat met de dikke waardin. Gauw drinkt Martha de melk en wacht tot de waardin, zoals gewoonlijk, het bakje kippeneten haalt. ‘Kom, Marthatje’ zegt ze, ‘geef de kiekens eens eten, gij kunt dat zo goed.’

Met kleine handsvollen gooit Martha de graantjes op de grond, heel zuinigjes, opdat het lang zou duren, en ziet tussenin eens naar grootmoeder. ‘Doe ik het goed, Oma?’

‘Ja, hoor!’ knikt grootmoeder.

Als ze weggaan, geeft Martha heel dankbaar de helft van de geplukte, reeds half verslenste bloemen aan de waardin en aan Oma een dikke kus, zomaar omdat het Oma is.

Als grootmoeder koekebakjes gaat bakken - dat is altijd 's Vrijdags, voor na de vis - dan roept ze Martha.

Er staat een grote stenen kom gereed, de doos met de bloem en een pot melk. Martha komt algauw aangelopen, want er is niets heerlijkere dan lepels bloem, van die schone, zachte witte bloem, in de kom te scheppen.

‘Twintig lepels’ zegt grootmoeder.

‘Met een torentje, Oma?’

‘Ja.’ Dan schept Martha heel gewichtig twintig lepels uit de doos en tracht ze zó in de kom te leggen, dat de vorm van de lepel in de bloem blijft staan. Grootmoeder neemt reeds de houten lepel uit de tafelschuif om de bloem onder de melk te roeren.

‘Wacht! Oma, wacht nog een beetje.’ Dan wacht grootmoeder en ziet hoe Martha de bloem in allerlei vormpjes legt,

[p. 238]

in bergjes en hoopjes, met hier en daar een putje ingeduwd door een vinger, en schelpjes van de lepel.

‘Oma, dat is plezant hé? Schone witte bloem hé, en zo stil.’

‘Het is de bloem van drie nullen’ zegt grootmoeder, die vroeger heel arm is geweest en nu die bloem van drie nullen nog steeds met een zekere zuinigheid en wijding behandelt. Zij sluit de grote ronde doos zorgvuldig dicht en zet ze in de keukenkast.

‘Wat is dat?’

‘Dat is de witste bloem, die er bestaat en ook de duurste.’

‘Oh!’ zegt Martha, niet goed begrijpend en gaat terug spelen. En in de loop van de dag zegt ze nog een keer of drie, als ze voor het venster zit, terwijl ze haar pop aankleedt of de trappen afspringt, met welgevallen die schone, plezante woorden: ‘Bloem van drie nullen. Bloem van drie nullen.’

De doos met de rijst is de liefste doos: zij is reeds lange jaren in de keuken. Martha denkt dat ze zolang bestaat als het huis en er alles van af weet en alles heeft onthouden wat er ooit gebeurd en gezegd is. Het is een vierkante witte doos, reeds een beetje vergeeld, waarop blauwe boeren en boerinnen afgebeeld zijn, die pijpen smoren en melkkannen dragen in een blauw landschap met lage huizen, zeilboten en windmolens. Martha spreekt dikwijls met de doos en vraagt aan de Meneerkens en Madammekens waar ze vandaan komen en hoe ze leefden ginder in dat blauwe land. ‘En vertel maar alles aan mij, alles wat ge gehoord hebt, van zolang ge hier woont. Ik zeg niets verder. Alleen 's avonds in bed aan Oma; maar iemand anders weet het dan toch niet.’ Soms denkt Martha dat de doos vertelt, maar zonder woorden.

Rijst is niet zo stil als bloem, rijst is levendiger en maakt een zacht geritsel. Rijst wordt niet met de lepel geschept. ‘Zes handsvollen’ zegt grootmoeder; ‘grote, want ge hebt maar kleine handjes.’

‘Haha!’ lacht Martha en graait vrolijk in de doos. Ge ziet wel, rijst is jonger en speelser en lang niet zo eerbiedwaardig als bloem.

‘Is rijst ook duur, Oma?’

‘Deze wel, dat is Carolinarijst, maar komt goedkoop uit in het gebruik: ge hebt er weinig van nodig; hij zwelt goed.’

‘Waarom heet hij Carolina?’

‘Omdat’ zegt grootmoeder, die zelf niet weet waarom deze soort Carolina heet, ‘de korrels lang en dun zijn.’

Carolina, denkt Martha, is een schone jonge dame, lief en vrolijk; ze heeft kleurige klederen aan, een scepter in de hand en een kroon op het hoofd. Ze staat boven op een berg rijst. Altijd, altijd staat zij daar, zonder te verroeren. Van de rijstberg mogen de mensen komen scheppen zoveel ze willen: de rijstberg wordt nooit kleiner.

De reuk van rijst en safraan - want die horen samen - is een gezellige, warme geur, delicaat en rijk. Martha is er niet van weg te slaan en mag, vastgehouden door grootmoeder, op de stoel voor de kachel staan en in de rijstebrij roeren.

Koffie is nog iets helemaal anders. Hij - want koffie is een ‘hij’ - is een deugniet en een lawaaimaker. Als Martha met de blikken koffiedoos schudt, roffelt hij als kleine trommeltjes. Als Martha hem in de koperen trechter van de oude koffiemolen laat glijden, tokkelt hij zoals de regen op de pannen. En altijd, hoeveel Oma ook zegt ‘Oppassen dat de boontjes er niet naast vallen’ ontsnappen er schalkse, blinkende bruine boontjes uit Martha's handen. Zij springen en botsen over de stenen vloer en dan zoekt zij ze onder tafel en stoelen. Terwijl grootmoeder maalt, luistert Martha naar het kraken en knarsen van de koffiebonen en trekt vlug even het schuifje open om te zien of er niet nog een klein boontje tussengeglipt is. Neen, alles is gemalen. Martha mag het schuifje leeggooien in de koffiezak en zien hoe het kokende water er bruin op schuimt. Zij krijgt maar een klein beetje koffie met veel melk erbij. ‘Dat lust ik niet’ zegt ze; ‘er is te veel melk bij en het ziet te wit.’

‘Jamaar’ zegt Papa dan, ‘dat is geen koffie met veel melk; het is lait russe.’

‘Oh’ zegt Martha en ze drinkt ineens gretig mee, samen met al die verre Russische kinderen; een wonder-heerlijk gevoel

ill.: louis verbeeck   lia timmermans