West-Vlaanderen. Jaargang 3

De groene glaskogel

EDWARD wandelde op het strand van Lombardsijde en dacht aan Otto Rose, de zeesoldaat. Opeens bukte hij zich en raapte een gekleurde glaskogel van de grond. Het was een van die glaskogels welke tijdens de zeegevechten van 1914-18, de stalen netten ophielden waarin de onderzeeërs gevangen werden. De storm sloeg soms de glazen bollen van de netten los en dreef ze naar de kust. Het eigenaardigste was dat Edward sedert meer dan vijftien jaar geen enkel meer van die glaskogels op het strand gevonden had.

Er waren glaskogels van alle kleur. Deze was een groene en toen Edward de aanwas van lis en schelpgedierte afschrapte en de kogel vóór het licht hield ontwaarde hij zijn eigen beel-

[p. 213]

tenis diep weerkaatst op een donkergroene, geheime achtergrond. Het deed hem onmiddellijk en hevig denken aan een droom uit Zijn kindertijd, een wonderbaarlijke droom, waarin een monsterkrab hem vriendelijk, met haar knijper, bij de hand nam en hem ongedeerd onder de golven van de zee leidde. Hij had er angstige droom-avonturen beleefd en vizioenen gehad van een geluidloze onderwereld die baadde in kleurig schemerlicht.

De indruk van die droom zou nooit meer uit zijn geheugen gewist worden, alsof uit het gebaar van de krab of uit de kleur van het stille water of uit de onwezenlijkheid van het ganse avontuur een nieuw gevoelen in hem was ontstaan, blijvend voor zijn verder leven.

Wellicht ging ook het hele geval van Otto Rose met het ontwaken van een dergelijk ondoorgrondelijk gevoelen in Edward samen.

Het duin dat het strand omzoomde vormde een steile, murwe rand die voortdurend door de zee werd afgescheurd. Zo had de zee, sedert 1918, meer dan honderd meter ingepalmd en uit de langzaam sluikende helling van het duin waren al de verborgenheden van de oorlog gegleden, die de aarde zinnens was voor altijd in haar schoot te bewaren: roestige granaten, beenderen van dode soldaten, verdorde uitrustingen en allerhande materiaal van oude schuilplaatsen. De zee nam alles zonder onderscheid in zich op.

Edward wendde zich nu landwaarts. Daar moest ongeveer de plaats zijn waar Otto Rose eertijds gesneuveld was. Hij vestigde de glaskogel aan het stuur van zijn fiets en lichtte zijn machine op, om ze over de hoge boord van het duin te dragen. Hij hijgde en zweette bij de beklimming. Wat voor zin had dit eigenlijk? De inspanning en de tijd die hij besteedde aan die herhaalde tochten naar het oude frontgebied brachten hem niets op. Stilaan echter waren zij een noodwendigheid van zijn leven geworden en een verborgen genoegen. Hij twijfelde er niet aan of eens toch zou het heimweevolle verlangen dat hem naar hier dreef een uitkomst krijgen. Het zou hem gelukken het volledig figuur van Otto Rose te ontraadselen en diens waarachtig gelaat te kennen.

Het was slechts sedert een paar jaar dat Edward aldus de herinnering van de zeesoldaat opriep, ofschoon deze in het eerste oorlogsjaar gevallen was. Op een avond in Januari 1915 werd men bij Edward verplicht twee Duitse krijgslieden van het Seebataillon te huisvesten. Jonge mannen van amper twintig jaar. Een van hen heette Otto Rose. De joviaalste van beiden (wie dat was kon Edward niet meer achterhalen) speelde piano en zong van Puppchen du bist mein Augenstern. Hij had een lachend gelaat, was vol guitige durf en scheen de huiskring danig gezellig te vinden. De ander integendeel keek strak voor zich uit, had een bleke gelaatstint en was eerder droefgeestig van aard. De volgende morgen reeds trokken ze naar het front en Edwards moeder vertelde dat één van de twee bij het heengaan geschreid had en in haar oor gefluisterd: ‘Ik heb ook een goede oude moeder thuis en daarom schrei ik!’ En hij die zo sprak was, hoe vreemd ook, de vrolijkste van beide zeesoldaten.

Edwards moeder was toen al niet meer jong. Men zag in haar gezicht dat ze goedhartig was en wat men er verder in zag deed denken aan eigen leed. Zodat zij steeds de vertrouwelinge werd van al deze die bij Edward aan huis kwamen, waren het zijn vaders handelsmaten of zijn zusters vriendinnen, gold het huiselijke aangelegenheden of jonge liefdekommer. Zijzelf sprak soms haar verwondering daarover uit dat zij almaardoor de bewaarster moest zijn van andermans intieme zaken.

Een week later kwam een der jonge zeesoldaten terug en vond moeder alleen thuis. Hij was mistroostig en stil, en daarom vroeg moeder dadelijk wat hem scheelde en waar zijn kameraad gebleven was.

‘Hij is ginds gebleven... Hij is dood.’ was het antwoord. ‘Na een onverwachte aanval in de nacht heb ik hem in onze schuilplaats uitgestrekt teruggevonden. Rose! Rose! heb ik gesmeekt, antwoord nog éénmaal!... Spreek nog één woord! Maar hij heeft niet meer gesproken.’

Nadat hij de boodschap had gebracht was ook de tweede zeesoldaat voor altijd heen gegaan, maar niet vooraleer hij de vaarwelwoorden had gezegd die toen bij de soldaten in gebruik waren: ‘Als ik nog leef, moedertje, dan kom ik zeker nog eens goedendag zeggen en kom ik niet meer, dan weet u dat ik dood ben.’

Jarenlang had Edward die herinneringen laten rusten. Tot hij de jongelingsjaren voorbij was en gekomen tot waar het leven op een keerpunt staat, een terugblikken wordt geëist en confrontatie met het verleden. Dan werd hem de geheugenis van Otto Rose opgedrongen, zo heftig en aanhoudend, dat er langzamerhand een grote verwarring in zijn geest ontstond. Namelijk deze: Hoe hij zich ook inspande en zijn hersenen geweld aandeed, hij lukte er niet in het werkelijk aangezicht van Otto Rose uit het verleden op te halen. Wie van beide jonge zeesoldaten was Otto Rose geweest? Was het de joviale of de droefgeestige jongeling? Wie was de overlevende van de nachtelijke aanval die aan moeder bescheid kwam geven over het sneuvelen van zijn kameraad. Hij die Puppchen speelde of deze met het strakke gelaat?

Het ware zo eenvoudig geweest het aan moeder te vragen, die wist het zeker! Vijftien jaar lang had Edward daartoe gelegenheid gehad en er geen belang aan gehecht. Nu was het te laat, moeder was ook dood en al de kennis die ze had van het leven, ook van dit kleine feit, had ze meegenomen in het graf.

Moeizaam vorderde Edward tussen de ruige oneffenheden van het duin. De warme lucht was als een vastheid die zijn voortschrijden stuitte. Hij ging als in een droom. Zijn blik, troebel van de hitte, vestigde zich op het zand van de zonken, dat blonk als verbleekt goud. Terwijl de witheid van sommige kruinen plots begon te gloeien alsof ze een smeltbewerking onderging en vervloeide in de lucht.

[p. 214]

Toen hij zag dat aarde en hemel met elkaar in aanraking waren, kwam een genoeglijke zekerheid over Edward. Het was altijd zijn wens geweest de natuur te zien versmelten, zoals ook zijn gevoelens samenliepen. Zonder twijfel, zo dacht hij, zal er dan een ogenblik komen dat het geheim van Otto Rose's wezen mij wordt verklaard. De aarde alleen, zo dacht hij verder, al verbergt ze hier ergens zijn gebeente, kan de beeltenis van de zeesoldaat niet opwekken.

Hij stond midden in het oude krijgsveld. De betonnen schuilplaatsen waren reeds lang opgeblazen en de loopgraven toegeworpen. De poldergrond, langs het duin, die vier jaar zompig had gestaan, was gedroogd, geëffend en beplant. Geen sporen waren zichtbaar van het grote geweld dat er gewoed had. Doch het heimweevolle gevoelen dat Edward steeds naar dit gewest terugbracht was niet gehouden aan zichtbare overblijfselen.

Het was drie uur in de namiddag en de natuur was nagenoeg ingesluimerd en weerloos. Dan was het dat Edward een ongewone krachtinspanning deed om tot haar door te dringen. Hij was erg opgewonden en de vertoorndheid nabij. Het bloed rees naar zijn hoofd en het zweet dat uit zijn wenkbrauwen drupte benevelde zijn blik. Hij voelde zich door een bitsige ongedurigheid aangejaagd en onophoudelijk kwam vóór zijn geest staan, de onzekerheid nopens het gelaat van Otto Rose. Dàt was het eigenlijk dat zijn toorn aanvuurde. Telkens vroeg hij zich weer af of de droefgeestigheid van de éne jongeling het teken was van een fatale



voorbestemming, dan wel of het noodlot aan een tegenstelling hield en de vrolijkste van de twee zeesoldaten had weggeruimd.

Met heftigheid stelde Edward de vragen aan het onvatbare dat hem omringde. Ze waren voorbij de zielige dromen in een duinzonk waaraan hij tot dan toe genoegen had genomen. Thans moest hij antwoord krijgen. Hij richtte de blik op en zwoer: ‘Tot achter het gindse duinbosje zal ik gaan en dan moet mij de ware gedaante van Otto Rose bekend gemaakt worden!’

Er was een blake duine te doorkruisen waar in vroeger oorlogsjaren ondiep was begraven geweest, want er lagen verkalkte beenderen tussen het schelpengruis. Het lage bosje, waar Edward naartoe ging, had zwarte, door de hitte verkoolde stammen. Aan de voet van de stammen vormde zich donkere teelaarde, die zich met het zand niet kon vermengen en er langzaam door verzwolgen werd. Het was Edward of men hem weerhield bij ieder stap, of de lucht een muur was geworden. De ganse tijd reeds maakte hij aan zichzelf opmerkingen in het Duits en nu mompelde hij bij ieder stap: ‘Otto Rose, Köln! Otto Rose, Köln!’ Ofschoon hij niet eens wist of Otto Rose wel van Keulen was.

Hij ging het bosje door en toen luisterde hij met iets als een tweede gehoor, naar een vreemd en zenuwtergend fijfermuziek en naar het ritmis gestommel van zware marschschoenen... alsof de Duitse krijgsmachine van 1914 voor hem weer in werking werd gezet. Aan de overzijde van het bosje vóór het open duin, stond een man met de rug naar Edward gekeerd, alsof hij verlegen was of tranen verborg.

‘Wat is er met u?’ vroeg Edward, hem aandachtig beziende. Zonder zich om te keren schudde de man met het hoofd alsof hij wou te kennen geven dat er niets met hem was.

‘Bent u misschien Otto Rose?’ vroeg Edward behoedzaam, terwijl het kalm werd in hem en hij het zweet op zijn voorhoofd met een zakdoek afdropte.

De man wendde zich om en vooraleer hij een woord sprak had Edward de vrolijke van de twee zeesoldaten herkend.

‘Ja, ik ben Otto Rose.’ hoorde hij dan zeggen.

Edward voelde de bevrijding in zijn hoofd en zijn bloed kwam helemaal tot rust. ‘Het is altijd met de vrolijkste dat het ongeluk gebeurt! Dat is de wereld! liet hij zich ontvallen en begreep dadelijk dat hij iets ongeschikts en daarbij betrekkelijks had gezegd.

‘Dat zal wel zo zijn,’ gromde de man die er op dit ogenblik niet bepaald vrolijk uitzag. Hij voegde er aan toe: ‘Het wonderbaarste is dat u zoveel van mij te zien krijgt, du Bursche!’

‘Ik heb lang naar u gezocht.’ zei Edward, jongensachtig.

‘Ik ben niet moeilijk om vinden. Mijn naam staat op de dodenlijsten en ik lig op het kerkhof te Middelkerke. Adolf Fischer en Frederick Watke zijn mijn naaste geburen. Wij zijn daar vierhonderd man die nog immer trouwe wacht houden an Flanderns Küste en wier beenderen vergaan van heimwee in het zand!’

‘Maar ik bedoel uzelf...’ wou Edward uitleggen.

‘Ik heb niet zoveel tijd’ onderbrak Rose ontwijkend. ‘Ik moet nog eens mijn dood hergaan. Iemand heeft het aangedurfd mij op te roepen.’

Hij keek met doordringende blik naar de schuldbewuste Ed-

[p. 215]

ward, maar spoedde zich dan



verder. Hij droeg zijn shako en was in feldgrau uniform. Hij had ook het aanzien niet van een dode soldaat, tenminste op dat ogenblik niet.

Edward liep hem na terwijl hij weer ergens diep in de lucht de muziek van de fijfers hoorde en het gelijkmatig getrappel van krijgsbenden. Otto Rose ging met gebogen gestalte voor en nu vernam Edward heel duidelijk het gefluit van de granaten en het droge getokkel van de machinegeweren.

Tussen de braamstruiken kroop Rose een helling op en wenkte Edward om bij te komen. Met behoedzaam gebaar wees hij over de rand van het duin.

‘Kijk eens voorzichtig naar het Walvisduin. Ziet u ze liggen?’

‘Wie?’

‘De dode blauwjakken van het 5^de Matrozenregiment. Ze rusten daar nu al maanden en niemand haalt ze weg. De Fransman houdt dag en nacht het duin onder vuur. Nu eens worden de arme duivels onder het zand bedolven en dan weer door de wind blootgelegd.’

Edward tuurde over de witte vlakte en aan de uiterste zoom lagen, althans in zijn ogen, niets dan enige uitgedroogde en verwrongen duinbremwortels.

‘Ziet u ze?’ drong Rose aan, ongeduldig wordend.

Edwards ogen schemerden en toen zag hij ook de dingen geheel anders. ‘Ja!’ zei hij met overtuiging. ‘Ik kan ze thans zien!’

‘Nu moet ik onze stelling opzoeken, vooraan bij Villa Scolaire. Maar wees op uw hoede! Bij dat lage duin krijgt men gemakkelijk van gindse oever, een kopschot.’ En Otto Rose duwde zijn shako dieper over zijn voorhoofd.

‘Een staalhelm is veiliger.’ dacht Edward luid en eigenwijs.

‘Een staalhelm?’ Dat kende Otto Rose blijkbaar in 1915 niet. ‘Weiter! Hier is het te gevaarlijk!’ Zij daalden naar de polder af, op het vlakke land, achter de duinen.

Het kon Edward niet meer verrassen dat Rose zich voor allerlei denkbeeldige gevaren in acht nam, dat hij gebogen vooruitsloop, een tijdlang plat ging liggen en dan ineens, als door de wind gedreven, over een open ruimte ijlde. Eens stonden ze voor een diep veld met groen koren, dat Otto Rose met schuwe ogen ontweek.

‘Waarom gaan we niet rechtdoor?’ vroeg Edward.

‘Bist du verrückt! Of wil u soms een natte broek en een kogel? Hier vóór ons is de overstroming van het Geleidewater. Links, tegen gindse puinhoop is een dode hoek.’ Hij wees op een nieuwstenen huis dat op de dijk stond.

Toen voelde Edward hoe de beelden van het verleden zich ook in hem geweldig begonnen naar voren te dringen. Het berouwde hem dit alles in beweging te hebben gebracht en om Otto Rose enigszins af te leiden van wat hij hevig kwam te vrezen, zei hij: ‘Dat was een guitig liedje dat u die avond bij ons gezongen hebt!’

‘Ja, het is de laatste schone avond die ik gehad heb en het laatste deuntje dat ik nog ooit heb kunnen zingen.’

‘Moeder heeft ons dikwijls verteld van de vrolijke zeesoldaat die bij het afscheid zo treurig was en tranen in de ogen had...’

‘Dat is ook de laatste maal dat ik gehuild heb. Uw moeder was daarvan getuige en ze was evenveel ontroerd. Het is een mens met een goed hart.’

‘Zij is ook dood.’

‘Ook dood, ja.’ Rose bleef een ogenblik nadenken, zonder een spoor van aandoening. ‘Zij had het weke gezicht en de gebroken ogen van iemand die uit eigen leed begrijpen kan en anderen troosten.’

‘Uw kameraad is haar de boodschap komen brengen toen u gevallen was. Hij voelde zich diep ongelukkig omdat u dadelijk zo stil hebt gelegen en geen woord van vaarwel meer gezegd.’

‘Dat was spijtig voor hem. Ik kon niet meer. Mijn ziel was heengegaan.’ En dan sprak Otto Rose nog deze laatste woorden: ‘Alles is inderdaad te haastig gebeurd en moeilijk om begrijpen. U zult er onmiddellijk kunnen over oordelen. Wij zijn op onze oude stelling aangekomen en mijn tijd is nabij.’

Het veld waarop ze stonden was in de laatste jaren reeds meermaal omploegd geworden, maar had men er met de hand kunnen over strijken, als over een huid, dan had men de ruigheid van de grond aangevoeld, als op de plaats waar een diepe wonde is geheeld. Hier en daar lagen ook witte, half bemoste betonblokken verspreid. Toen hoorde Edward weer duidelijk de fijfers en wat hij verder kon vermoeden van de geruchten die met een nachtelijke aanval gepaard gingen.

Otto Rose bleef pal staan. Zijn ogen gingen wijd open en de angst vestigde zich er in, voor immer. Hij maakte een paar gebaren, die van de krijgsman die zich een laatste maal te weer stelt en zakte dan ineen.

Voor Edwards blik verschenen gele vlekken, alsof hij in een verblindend licht had gestaard. Een kring van vuur slingerde rond de neergevelde Otto Rose en wat Edward toen binnen die kring ontwaarde vervulde hem met zulk een ontzetting, dat hij zelf te gronde stortte en bewusteloos bleef liggen met de volle zon op zijn aangezicht. De glaskogel lag gebarsten naast hem.

ILL.: ERNEST VERKEST   GASTON DURIBREUX