West-Vlaanderen. Jaargang 3

[p. 160]

Toneel

Vlaams toneel in Afrika

HET kulturele leven van een volk spijst zich aan de diepere bronnen van zijn eigen wezenheid, aan de kleine noden van de minste kern die aan de basis ligt van zijn vorm, aan de geaardheid van zijn natuurlijk landschap en klimaat. Geschiedenis, inzijpeling, contact met vreemde kulturen, geven het de nodige vernieuwingskracht, terwijl de noodzaak zich binnen en tegen zekere invloeden te beschermen het de vereiste isolatie opdringt tot zelfverdediging. Onze Nederlandse kultuur die via de Middeleeuwen, de Barok en door middel van zijn scheepvaart en expansie een aanzienlijk deel heeft gehad in de vormgeving der grote beschavings-processen, dreigt in de geweldige mechanisatie van de atoomeeuw een kleinere plaats te zullen moeten innemen dan normaal aan haar evenwichtig karakter en haar bloedrijke kracht moet toekomen. Materieel overwicht en staatkundige bluff kunnen echter niet verhinderen dat na de woelige tijden van overschakeling naar een gemechaniseerde eeuw, weer het rijk van de geest en daarmee gepaard de hererkenning van de onveranderlijke menselijke waarden in ere worde hersteld. Wij Vlamingen,

Fred Engelen

medeleden van de sterke Nederlandse stam, hebben tot taak in de morele chaos van deze tijd en voorbij onze staatkundige ondergeschiktheid aan het groot concern der wapenbezitters, de gemeenschappelijke kulturele waarden te verdedigen en uit te dragen. Laten wij het woord van Vermeylen niet vergeten, dat een goed Vlaming eerst Europeeër moet zijn, en laat ons nog verder zien en vooropstellen dat om een goed Nederlander te zijn, men eerst een goed wereldburger moet worden.

Inderdaad zijn velen van ons nog in de mening dat het volstaat in zijn stad of streek de particularistische soms sectaire esbattementen in kunst en kultuurverspreiding op te hemelen, om dan met een gerust geweten te getuigen dat alles gedaan werd wat kon en dat de rest van de wereld hier maar een voorbeeld moest komen halen. Wij vergeten dat onze kultuur een uitgestrekte bodem ten dienste staat, dat zij mits intelligente verstandhouding rekenen kan op een machtige steun: het blok van de Nederlandstaligen in deze wereld. Het spreidt zich uit van af de stamlanden naar Indonesië, Belgisch Congo, Suid-Afrika en enkele kleinere groepen in Amerika, kortom een gebied dat samengevoegd een klein werelddeel zou vormen. Als we dat wat meer in overweging zouden nemen, zou al spoedig blijken hoe futiel pogingen zijn om onze geschriften bvb. alleen uit te geven met het doel onze streek deelachtig te maken aan onze wijsheid, maar hoe wij daartegenover alles in het werk moeten stellen om samen met de andere leden van dit Nederlandse taalgebied, gemeenschappelijk zekere problemen op te lossen of gezamenlijk de uitgaven moeten realiseren, zowel in de krantenwereld als in deze van de poëzie of de wetenschap. Ook in deze van de kunst. Ook in deze van het Toneel.

Deze gedachtengang ligt aan de basis van de herhaalde contacten op kultureel gebied, met Belgisch Congo en Suid-Afrika. In deze beide gebieden is het voor de toekomst van onze Nederlandse beschaving van het grootste belang dat onze taal er de vooraanstaande plaats verovere die haar toekomt. In Belgisch Congo is de inwijking van Vlamingen zeer groot geworden en zonder er ooit een Vlaamse kwestie te mogen oproepen die een nefaste verscheurdheid van het koloniserend element zou teweeg brengen, hebben de Vlamingen er zeer goed begrepen dat eerbied-afdwingen geen zaak van beleefdheid is maar wel een zaak van principe. Nergens elders in het eigen land hebben de Vlamingen zo 'n grote verantwoordelijkeid dan in Congo, gezien de onvoorzienbare vlucht en het onberekenbaar belang dat misschien nog ooit de basis Afrika voor Europa kan hebben, gezien ook het voorbeeld dat het blanke element er te geven heeft en tenslotte omdat het logisch zou zijn dat in Belgisch Congo de meest Belgische kultuur van de beide de voorrang zou hebben, gedragen door haar eigen taal. In Suid-Afrika is ook, een sterke Vlaamse maar nog grotere Noord-Nederlandse inwijking, vooral sedert de gebeurtenissen in Indonesië. Door het feit ook dat de Afrikaanssprekende bevolking er de verantwoordelijkheid van de Nationalistische politiek heeft opgenomen, is er voor de verspreiding van de kultuur van het oude stamland een grootse kans weggelegd. Dat het aanknopen met de eigen toneeltraditie over een Vlaams gezelschap is gebeurd, is te danken aan het feit dat er terzelfdertijd een eerste toneeltournee naar Congo is gegaan. Dit gebeurde in het jaar 1950.

[p. 161]

Tot dan toe was de enige uiting van Nederlandse beschaving in Congo op kultureel gebied, de groepering van Vlaamse intellectuelen die door de oorlogsomstandigheden alle banden met het moederland hadden zien wegvallen, rond een tijdschrift dat sedertdien onder het impuls van de huidige Vice-gouverneur Generaal, de Heer Rik Cornelis, en onder het waakzaam beleid van zijn redactie-secretaris den heer O. De Munck een internationale vlucht heeft genomen: ‘Band’. Kleinere plaatselijke pogingen van kolonisten en Vlaamse missionarissen reikten niettegenstaande hun soms hoge verdiensten, niet buiten hun lokaal belang. Nadat reeds Frans-gesproken toneelvoorstellingen en andere kulturele uitingen georganiseerd waren geworden in samenwerking met de Union Africaine des Arts et des Lettres (UAAL), groepeerden de Vlamingen zich eveneens in een verband om de kunstverspreiding mogelijk te maken en vele ‘Vlaamse Vriendenkringen’ werden in de grote centra opgericht. Het Belgisch Centrum voor Culturele uitwisseling te Brussel spande zich mee voor de wagen met ‘Band’, het Nationaal Toneel van België en het N.I: R. gaf speciale toelating en voldoende verlof aan een uitgelezen schaar spelers aangevuld met een paar enthousiaste jongeren van de Studio, en de eerste Vlaamse toneeltournee in Afrika kon van wal stappen, of eigenlijk van de grond, want de hele reis werd bepland met de vliegdiensten van de onvergelijkbare Sabena. De pioniers die dit vreemde avontuur gingen wagen waren de dames Gella Allaert en Tine Balder van de K.N.S., Lydia Bruggeman van de Studio, de heren Marcel Hendrickx en Anton Peters van de K.N.S., Frans Roggen van het N.I.R. en Marc Leemans van de Studio. Administratie was in handen van meester Willy Verhougstraete, uw dienaar had de leiding. Gestreefd werd naar een programma dat zoveel mogelijk van eigen bodem zou zijn, het werd: De gecroonde Leerse van Michiel De Swaen, Leontientje van de toen pas afgestorven en betreurde Felix Timmermans, een Kleinkunstavond met ernst en luim, en als exponent van de hoge spelstandaard van het ensemble de Antigone bewerking van Jean Anouilh in de vertaling van Joris Diels. Decors en costumes werden speciaal voor de reis op langen afstand en voor berging in het vliegtuig ontworpen door Charly Godefroid en uw dienaar. Daar we wisten dat er eigenlijk geen toneelzalen in Congo waren en dat ook in Suid-Afrika de goed uitgeruste zalen niet tot onze beschikking konden worden gesteld, kwam het er op aan zoveel materiaal mee te nemen als nodig was om in alle omstandigheden een evenwaardige vertoning te kunnen bereiken en niets aan het toeval of de improvisatie over te laten. Een fietsenfabriek leverde daarom een stel aluminium-buizen die aan elkaar konden worden gezet om het geraamte van gelijk welk decor te vormen. Met aniline verf werden repels dunne stof beschilderd die tussen de buizen konden worden gemonteerd, uiteenneembare steunvoeten werden vervaardigd om de twaalf projectoren te torsen nodig voor de belichting, een handig lichtorgel werd gebouwd dat alhoewel zwaar niet méér plaats innam dan een normaal groot koffer, tien koffers kostumes werden meegenomen, toneelbenodigdheden lopende van een paar dunne touwtjes tot zware kabel en allerhande timmergerief werd speciaal verpakt en met een dosis goed humeur en ondernemingslust gewapend vertrok de expeditie in de zomer 1950 van het vliegveld, de dag waarop enkele uren tevoren Koning Leopold III uit ballingschap was teruggekeerd.

Fred Engelen en Tine Balder als Jasoon en Medea in Medea van J. Anouilh. (Congo en S. Afrika 1953).

De D.C. 4 zette er toen nog een goede 22 uur op om via Tripolis en Kano de vlieghaven van Leopoldstad te bereiken. De hartelijkheid waarmede de eerste toneeltournee werd ontvangen gaat iedere beschrijving te boven. Vele kolonialen waren door de oorlogsomstandigheden reeds tien jaar van het moederland verwijderd gebleven, en ik kan mij wel voorstellen dat het voor sommigen als een mirakel gold dat ze hun eigen taal in een beschaafde en boeiende vorm onbelemmerd haar vlucht hoorden nemen van de geimproviseerde planken van een of andere Collegezaal. Hoe dikwijls hebben ze hunkerend geluisterd naar het warme geluid van Gella Allaert voordragend Die Kleine Vezeltjes van C. Buysse, hoe dikwijls hebben ze hun tranen laten vloeien bij de woorden van geloof die Tine Balder sprak als het stervende Leontientje, hoe dikwijls heeft Anton Peters hen een bult

[p. 162]

doen lachen en hen met guitige Vlaamse

Hellemaskers voor Paradijsvogels van G.M. Martens.

volksliedjes de atmosfeer van huis doen aanvoelen. En hoe dikwijls, werden de vertoningen verlengd tot in de vroege morgenuren, tot de acteurs dankbaar bezweken onder de duizende vragen over stad en land en huis en natuurlijk ook onder de vele goedgemeende heildronken.

Sedertdien ging iedere jaar een tournee naar Congo, in 1951 onder leiding van Maurits Balfoort, in 1952 onder leiding van Edward Deleu, in 1953 weer onder leiding van ondergetekende. Deze laatste rondreis is in die zin merkwaardig geweest dat ze naast toneel van internationaal formaat als Tennessee Williams' Glazen Speelgoed en Anouilh's Medea ook het wereldsucces van Vlaamse leute gebracht heeft, namelijk Gaston Martens' Paradijsvogels. Nadat Frankrijk, Noorwegen, Duitsland en Amerika dit werk reeds hadden opgevoerd, kon het Afrika niet langer onthouden worden. Dit werk met zijn meer dan 30 personnages werd in overeenkomst met de schrijver zonder enige coupure aangepast om gespeeld te worden met maskers (makelij van de jonge kunstschilder Gust Masson), wat de artistieke voorstelling er nog van verhoogde en het mogelijk maakte het stuk met negen spelers en ter plaatse gerecruteerde kleine rollen te vertolken.

Buiten de ontzettende inspanning van om de twee dagen in een andere zaal te moeten spelen waar alles door de acteurs zelf moet worden opgetimmerd, buiten het feit dat de acteurs er hun verlofperiode zonder enige bijkomende vergoeding bij inschieten en dus moeite hebben om het volgende seizoen hun krachten te herstellen, is er aan zulkdanige expeditie voor alle deelnemers de grote vreugde verbonden het land en de mensen van Afrika te leren kennen. Allen hebben een ontzaglijk respect gekregen voor wat de blanke in Congo op 50

Masker uit de oude Schepenzaal van Ieper.

jaar tijds heeft verwezenlijkt en voor de opbouw van de Suid-Afrikaanse natie op een anders verloren deel van het zwarte continent. De reis gaat van Leopoldstad over Luluaburg, Kamina, Kolwezi, Jadotstad, Elisabethstad, vandaar naar Suid-Afrika met opvoeringen te Pretoria, Johannesburg, Bloemfontein, Stellenbosch, Kaapstad, Worcester, Kimberley. Dan terug naar Elisabethstad, Albertstad, Usumbura, Bukavu, Stanleystad, Coquilhatstad, Matadi en Leo. Het zijn namen die in onze toneelmiddens vertrouwd beginnen klinken evenals de Belgische steden waar het Nationaal Toneel nog optreedt, het Nationaal Toneel dat hiermede voor de wereld getuigenis aflegt van Vlaamse levenskracht en Nederlandse Kultuurwaarde.

Mogen onze inspanningen nooit verflauwen om voort alle gezagdragers in dit land te overtuigen van het groeiend belang van deze toneelactie in Congo en Suid-Afrika.

FRED ENGELEN