West-Vlaanderen. Jaargang 3

[p. 78]

Westvlaamse Kunstschatten

De geschiedenis van de kunstverzameling John Steinmetz verteld door zijn kleinzoon

IN het begin van de negentiende eeuw, na de slag van Waterloo, kwamen veel Engelsen naar het Vasteland, dat hun tijdens het Eerste Keizerrijk verboden was. Ongetwijfeld wilden zij het slagveld zien, waar Wellington zo roemvol had gestreden, maar ook Italië, Frankrijk, het Rijnland en de Nederlanden trokken hun aandacht. Over hun reizen schreven zij sterkgekleurde verhalen, die een romantisch lyrisme openbaren. In dit verband is de Journal de Voyage van Robert Southey (1815), uitstekend vertaald door dr Cordemans (Antwerpen, 1947), een waardèvol document, dat ook voor Brugge enkele pittoreske details bevat. Talrijke Engelsen hebben immers in die jaren Brugge bezocht, en zeer veel kunstenaars onder hen vonden er rust en inspiratie. Laten wij maar denken aan de etsen van John Coney, de kopergravures van J.B. Rudd, de gekleurde lithografiën van Joseph Nash, wiens vader, eveneens kunstschilder, twintig jaar vroeger, uit Indië teruggekeerd, Robert Southey in zijn omzwervingen doorheen ons land had begeleid. De poëtische werken mogen niet vergeten worden, waarmede Stanfield en Turner de Promenades d'un artiste, in de Nederlanden en langs de boorden van de Rijn, hebben geillustreerd.

Vóór de Franse Omwenteling zijn de Engelsen die zich metterwoon in ons land vestigen weinig talrijk; het zijn gewoonlijk de jongste zonen, die hun baan willen zoeken in het leger of de administratie, zoals Sheridan, Conway enz... Maar na 1815 komen er meer, ook naar Brugge. Het verleden van deze stad interesseert hen. James Weale verblijft er twintig jaar, doorzoekt alle archieven om aan de Bruggelingen en aan de wereld de bronnen van de Vlaamse kunst te ontvouwen. Die Engelse activiteit breidt zich ook uit op andere domeinen: J.B. Rudd wordt stadsarchitect, reeds onder het Hollands regiem. Chantrell tooit de kathedraal, na de brand van 1839, met een Engels-Normandische klokketoren. Architect Brangwyn, vader van de kunstenaar Frank, bouwt het oratorium (thans in puin) van het krankzinnigengesticht in de Boeveriestraat en laat er de mooie poort uit de 15^e eeuw inmetsen, een laatste spoor van het hospitaal van St Juliaan.

Terzelfdertijd worden door Harper King verfraaiingswerken uitgevoerd aan de bovenkapel van de H. Bloedbasiliek. Hij blijkt een scherpzinnig criticus, die niet mals is voor de plannen van de nieuwe Magdalenakerk. Dit was trouwens de aanleiding voor een schoon conflict met kanunnik Carton, maar architect Buyck verbeterde de plannen, en deze kerk, die thans honderd jaar oud is, verrees beter en schoner dan voorzien was. Verder was er John Sutton, een fijnzinnige geest, van wiens tussenkomst de kerken van St Gilles en St Salvator, de gelukkige sporen dragen. Zijn vroegtijdige dood belette hem een Engels seminarie op te richten in de gebouwen van het oude klooster van de Carmel van Sion, die hij van de ondergang wilde redden, en die hij trouwens reeds had laten herstellen. Vermelden wij tenslotte nog de architect Welly Pugin (1834-1875), die het ontwerp maakte voor de kerk van Dadizele, en van het gebouw te St Michiels, vroeger gebruikt als buitenverblijf van de bisschoppen van Brugge. Hij werkte ook mee met Béthune aan de bouw van het kasteel van baron van Caloen te Loppem.

Er zou inderdaad een uitvoerig en boeiend werk te schrijven zijn over die Engelse artistieke invloed in het leven te Brugge. Ook over het Engels college der Broeders Xaverianen zou er moeten gesproken worden, alsmede over het Engels Klooster, dat door koningin Victoria werd bezocht, en de St Vincentiusschool van de heer Robinson, die zijn fortuin en zijn leven heeft geofferd voor zijn Engelse weeskinderen. Het lijstje is stellig nog onvolledig. Wij spraken hoger over Weale, wiens verdiensten trouwens niet genoeg kunnen onderlijnd worden. In eenzelfde lijn en geestelijke atmosfeer zien wij Weale's werk voortgezet tot op onze dagen in de kronieken van de Dagklapper, gekruid met humor en wijze ervaring. Droge wetenschap wordt er opgefleurd met de delicaatheid van een stevig gevormde kunstsmaak. En als men mij zegt dat deze anonieme schrijver van Ierse afkomst is, dan antwoord ik: zijn afkomst gaat alleszins naar de eilanden terug, en zijn naam is trouwens English.

Ook John Steinmetz kwam uit Engeland. Hij zocht voor zijn vrouw, die een zwakke gezondheid had, een zuiverder klimaat dan de Londense mist, en hij vestigt zich in 1819 te Brugge. Het middeleeuws kader van deze stad beantwoordt bovendien ten volle aan zijn romantische geest.

Als ik 21 jaar oud was, zo vertelde hij later, wilde ik mijn klein fortuin te gelde maken en mij terugtrekken te Venetië, om op het San Marcoplein te wandelen gehuld in een wijde mantel, en naar huis te gaan per gondel. Maar de Voorzienigheid brengt hem naar Brugge en hij blijft er. In den beginne ontmoet hij er bijna niemand. De enige bekende is de heer Laude, stadsbibliothecaris en oratoriaan, wiens philosophie een onrustige en ontredderde ziel komt kwellen. Het zal meer dan tien jaar duren vooraleer hij de weg vindt naar het katholicisme. De plechtigheid van de afzwering greep plaats in het Engels Klooster in 1832, en werd geleid door eerwaarde heer de Foere, een kunstminnaar zoals John Steinmetz. De vriendenkring wordt algauw ruimer met Octave Delepierre, dr De Meerseman, priester Carton, Mgr de Haerne en kanunnik Andries. Met hen werkt hij samen in opdracht van de provinciale commissie van West-Vlaanderen aan de Inventaire des Objets d'Art et d'Antiquités, waarvan in 1846-1847 drie afleveringen verschijnen.

Het is bij John Steinmetz dat Charles de Montalembert Kanunnik Andries ontmoet tijdens een bezoek dat uit Oostende was aangekondigd op 7 September 1830.

Het is bekend welk aandeel Charles de Montalembert en François Rio, schrijver van L'art chrétien, hebben gehad in de verdediging van de katholieke kunst, en hoe de eerste vooral, ten allen tijde, de priesters heeft aangezet de oudheden te bestuderen, en de geschiedenis van de monumenten in de landen waar zij werken. (Le Canuet, O.P.)

John Steinmetz zal nooit trouwer vrienden hebben: niemand moedigde hun studie en werkzaamheid zo aan. Hij is een zeer kieskeurig liefhebber; zijn ‘cabinet de curiosités’ wordt reeds in 1837 opgegeven in de eerste Guide dans Bruges, waar Octave Delepierre er verschillende bladzijden aan wijdt.

La collection de gravures de M. Steinmetz a été commencée sur une très grande échelle et renferme déjà les oeuvres de plus de mille graveurs, classées par écoles et dans l'ordre chronologique, ce qui a l'avantage de montrer le progrès et la décadence de l'art aux différentes époques.

Deze verzameling is John Steinmetz's levenswerk: hij heeft er een halve eeuw aan gewerkt. In 1846 mag hij Montalembert melden dat alles zeer goed geclasseerd en gecatalogeerd is, en dat er meer dan twaalfhonderd meesters zijn. Een ets van Rembrandt was het begin geweest; men leest er volgende nota: de eerste prent van mijn verzameling. 1810. Ik was toen 15 jaar oud.

[p. 79]

Die prenten en tekeningen worden door John Steinmetz niet samengebracht uit verzamelwoede. Het zijn voor hem documenten en getuigen, beter nog werkinstrumenten. In December 1851 schrijft hij aan Elise Rio: Wij zullen hier een cursus inrichten van toegepaste christelijke kunst. Wij zullen de hele rij doornemen, Van Eyck, Rogier van Brugge, Memlinck en de kunstenaars van de overgang, Mostaert, de Pourbus, Claessens en een menigte onbekende meesters wier werken hier in de kerken hangen. Indien uw vader (François Rio) zijn plan van een openbare cursus van christelijke kunst wil uitvoeren, zal ik hem nauwkeurige nota's sturen over de Brugse school van de 15^de en 16^de eeuw... Over Brugge is zijn documentatie trouwens zeer ruim en bijgehouden tot in de hedendaagse periode.

Bruges, schrijft Delepierre, figure naturellement avec une certaine prépondérence, à commencer par les dessins et croquis de Gaeremyn, ancien directeur de son Académie. Une autre des gloires de Bruges, qui est devenue presqu'une gloire européenne, est Suvée, élève distingué de son Académie et à qui la France a confié la place importante de directeur de l'Académie de Rome. On trouvera de cet excellent peintre de nombreux dessins et études, ainsi qu'une collection de dessins qu'il a formée à Rome lors de son premier séjour, cadeaux de ses camarades et contemporains, dont plusieurs sont signés. Les dessins, études et croquis de Ducq, occupent trois portefeuilles et les noms d'Odevaere, de Legillon, de Grégorius, de Duvivier, de Simoneau, de Beaucourt, de Vande Steene viennent compléter la liste...

Om de verzameling gaaf te houden en een versplintering bij verkoop te vermijden, onderhandelde John Steinmetz over mogelijke aanwerving door de stad. In 1863 werd een akkoord gesloten, op een bedrag van tienduizend frank, te betalen in tien jaarlijkse stortingen. De verzameling was nu zeker voor een openbare veiling gevrijwaard, maar niet voor de vergetelheid en de onverschilligheid.

In den beginne werd zij ondergebracht in een groot meubel van de derde zaal op de verdieping van het stadhuis, waar zich de stadsbibliotheek bevond. Wanneer de bibliotheek werd overgebracht naar het gebouw op de Jan van Eyckplaats, volgde ook de collectie. Zij kwam terecht in de zaal naast de leeszaal en boven aan de schouw werd in gouden letters de naam van de schenker aangebracht. Sindsdien zijn de letters verdwenen. In het begin echter scheen alles naar wens te verlopen. Op 20 Februari 1864 werd in een reglement bekend gemaakt dat de collectie gratis toegankelijk was voor het publiek, elke dag van 11 tot 1 uur, uitgenomen op Zaterdag, Zondag en op de feestdagen. Enkele dagen later, op 26 Februari, werd de heer Steinmetz benoemd tot conservator (zonder vergoeding). Het is als conservator dat hij in 1867 een uitvoerig verslag publiceerde bij Popp. Maar de conservator stierf in 1883, en met zijn dood kwam ook een einde aan de zorg waarmede de verzameling was omringd.

Het toezicht over de verzameling werd opgedragen aan de heer Claeys, stadsbibliothecaris, die om bepaalde uitgaven te verrechtvaardigen, een memorie opmaakte, waarin hij herinnerde onder welke voorwaarden John Steinmetz... avait proposé à la ville d'acquérir son cabinet à un prix représentant à peine le cinquième de sa valeur réelle. C'est à cette circonstance, que notre bibliothèque doit de posséder une collection des plus importantes, qui renferme des pièces capitales, manquant aux portefeuilles de la Bibliothèque Royale à Bruxelles. (Verslag Claeys).

De tijd gaat voorbij en meer dan twintig jaar, tot in het begin van deze eeuw, gebeurt er niets. Aangezien de voorwaarden om de collectie te bezichtigen, aldus de Journal de Bruges op dit tijdstip, meer en meer tot een strict minimum worden herleid, heeft de commissie der musea aan de gemeenteraad voorgesteld de collectie over te brengen naar Gruuthuuse en er de gravures per reeks ten toon te stellen. De kwestie werd op de dagorde ingeschreven van de vergadering van 23 Juni 1900. Men kwam er op terug in 1901, wanneer de burgemeester de wens uitdrukte de verzameling voor het publiek toegankelijk te stellen... de daaropvolgende Zomer.

Op 22 December 1903 zijn er nieuwe besprekingen aan de gang. De heer Copman, conservator van het museum, wil het voorbereidend werk aanvatten om zijn verslag op te maken. Maar hij heeft ook andere werkzaamheden, en in 1904 is nog geen woord neergeschreven. Toch schijnt er iets te roeren. In September 1901 roept de kroniekschrijver van Kunst zijn lezers op en besluit met volgende vraag: Ligt er misschien slaapkruid in de vergaderzalen van het stadhuis uitgestrooid? In hetzelfde tijdschrift geeft P. de Wachtere op 26 April 1904 een uittreksel van het gemeenteraadsverslag van 23 December met een commentaar waarvan de titel Ernst of Scherts voldoende de ironie illustreert. In de maand Juli van hetzelfde jaar komt Kunst hier nogmaals op terug, naar aanleiding van de ontleding van een studie van Georges Profit over een gravure verschenen in de Revue Graphique Belge: Van al de etsen in de twee vorige artikelen genoemd zijn stukken voorhanden in de verzameling van J. Steinmetz. Deze blijft aldoor ('t is de schrijver die onderlijnt) onzichtbaar achter slot, weggestopt, verdoken, begraven, ontfutseld. Wie spreekt toch eindelijk het wekkend woord uit?

Toch was men die jaren eigenlijk niet inactief gebleven, maar het leek wel of elk gebaar terstond op een weigering stootte. Het voorstel van de overbrenging van de collectie naar Gruuthuuse, dat in 1899 door de burgemeester werd gedaan, werd einde November 1901 door de raad aangenomen. Terzelfdertijd werd een krediet van 3.000 fr. goedgekeurd voor de onkosten van de verhuizing en voor het maken van de meubels, waarvan men het model was gaan afkijken in het Prentencabinet te Brussel. En niettegenstaande dit alles, zo schrijft La Patrie, werd geen tentoonstelling van de gravures gehouden, behoudens tijdens enkele weken vóór de grote expositie van Oude Kunst, in Gruuthuuse in 1905. Tijdens de duur van deze expositie, werden de vertrekken, voorbestemd voor de collectie Steinmetz of liever voor de meubels voor deze verzameling, ingenomen door de artistieke verzamelingen, die er, ten dele althans, zijn gebleven. En de Journal de Bruges voegt er aan toe: De prachtige verzameling werd letterlijk vergeten... zodanig zelfs dat de inrichters van de Tentoonstelling van het Gulden Vlies in 1907, te Parijs en te Amsterdam zeldzame stukken gingen lenen die in de kaften staken die door de heer Steinmetz waren nagelaten. En in 1909 drukt Baron A. van Zuylen, een zelfde verwijt uit in de Annales de l'Emulation: ...Het is zeer jammer dat men deze schat zo lange tijd in de vergetelheid heeft gelaten.

De oproep in verschillende bladen en tijdschriften heeft ditmaal gehoor gevonden. De administratie stak haar licht op bij de heer Henri Hymans, gewezen conservator van de Koninklijke Bibliotheek, die een beknopte catalogus opmaakt. In April 1910 kondigt de Kunstkroniek van Henri De Zeine het nieuws aan in volgende bewoordingen: Vanaf Mei aanstaande zal het publiek de collectie gravures kunnen bezichtigen, die met smaak en kunde door de heer Henri Hymans werden gerangschikt. Zij werd ondergebracht op het ganse gelijkvloers van het huis Arents de Beertegem. De keuze was uiterst beperkt voor een zo kleine ruimte. De Heer Viérin, schepen van de stad, die na de eerste wereldoorlog de zaak ter

[p. 80]

Wapen van het geslacht Steinmetz.

hart nam, wilde het ganse gebouw als museum inrichten. (Aanvankelijk was er ook sprake van een grote tentoonstelling in de zalen van de Halle). Hij droeg de zorg hiervoor op aan de heer Reckelbus, die deze taak met zorg vervulde. De officiële inhuldiging greep plaats op 14 Augustus 1926, en Brugge telde voortaan een museum meer... voor tien jaar.

In 1936 moest John Steinmetz de baan ruimen voor Frank Brangwyn, zijn landgenoot, die een goed kunstschilder, maar vooral een zeer knap graveur was. Juist zoals Steinmetz was Brangwyn aan Brugge verknocht, waar hij in 1867 was geboren. Hij vermaakte een belangrijk deel van zijn werk aan zijn geboortestad, op voorwaarde dat het een fatsoenlijk onderkomen zou krijgen. Aan dit museum bracht de tweede wereldoorlog een einde, toen het gebouw werd ingenomen door de Ravitailleringsdienst en nadien door het Europacollege. Toch bleven er ook toen enkele werken van de machtige, bewogen Brangwyn-kunst hangen.

Sinds de Zomer 1952 worden in het Stedelijk Museum te Brugge regelmatig gravures getoond, die per school werden gerangschikt. Maar ook dat is nog niet de goede oplossing; het probleem blijft acuut als te voren.

De tentoonstelling van de gravures die in 1943 onder de neus en met de aanmoediging van de bezetter werd ingericht, brengt in deze lange rij ongelukkige avonturen, een (bevredigend?) intermezzo. Een medeburger nam het initiatief tot deze expositie. Misschien was het er hem om te doen eerder zijn eigen persoon op de voorgrond te brengen, dan de collectie die hij uit het vergeetboek wilde halen. In ieder geval was de expositie goed ingericht, en alles was er flink geordend. In zeven zalen van het museum waren de schilderijen weggenomen; de miskende schatten kwamen hier uitstekend en zeer overzichtelijk tot hun recht. In de pers werd overvloedig over deze artistieke gebeurtenis geschreven; er verschenen vele artikels die uitstekend waren geillustreerd met de reproducties van Raphael, Jordaens, Van Dyck, Ingres en enkele Brugse meesters als Gaeremyn, Suvée, Odevaere. Maar alles was onder Duitse goedkeuring gebeurd, en kennelijk met politieke doeleinden ingericht. Immers enkele tijd na deze roemrijke expositie wilde men verder gaan een conservator werd benoemd in April 1944, maar nam enkele maanden later opnieuw ontslag. Alles was zo weer bij het oude en... de collectie weer vergeten.

Deze conservator had niettemin de tijd gehad om een nota op te maken, die wij hier onder de ogen hebben, en waarin de nadruk wordt gelegd op de grote noodzakelijkheid in eerste instantie een methodische catalogus van deze kostbaarheden aan te leggen.

Hoe lang werd er nu reeds over die catalogus gesproken? Om de beurt werd er aan gewerkt door de h. Claeys, stadsbibliothecaris, door de h. Copman, conservator van het museum, door de h. Henri Hymans. Zij allen werden geinspireerd door de persoonlijke nota's van John Steinmetz, maar hun werk bleef slechts een sporadische tussenkomst die niet werd volgehouden. Veertien duizend gravures inventariseren is inderdaad een zeer groot werk, zei reeds in 1901 burgemeester Visart. Zo is het, maar hoe noodzakelijk is dit werk, antwoordde hem de h. Termote!

Men bleef alsmaar ter plaatse trappelen en enkele maanden later stelde La Patrie niet zonder bitterheid vast: De atmosfeer van Brugge lijkt weinig vruchtbaar tot het opmaken van catalogi - en dat geldt zowel de bibliotheken als de musea.

En ook thans is dit in onze goede stede nog een grote waarheid. Vijftig jaar zijn voorbij en de afwezigheid van catalogi blijft thans even scherp als toen. Enkelen zijn thans tot de vaststelling gekomen dat aanvankelijk een vergissing werd begaan toen de collectie van de bibliotheek werd gescheiden, waar een reeks belangrijke werken over de gravure is gebleven. De keus van een nieuw lokaal dringt zich op, schreef La Patrie in 1907, zelfs, geloven wij, is er spraak van het huis naast de bibliotheek gelegen, dat reeds eigendom is van de stad. En het weekblad besloot: De gedachte aldaar de collectie Steinmetz voorgoed onder te brengen lijkt ons gelukkig. In alle steden is het prentencabinet nabij de bibliotheek gelegen. Deze woning werd inderdaad met dit doel gerestaureerd, en een ruime zaal werd bijgebouwd, die geschraagd wordt door de sierlijke rij kolommen bij de ingang van de Spanjaardstraat. Eens te meer heeft de oorlog deze plannen gedwarsboomd: de brandweer nam bezit van deze zalen die voor de gravures van de collectie bestemd waren. Maar de gedachte wint veld, er zijn beloften gedaan, die het beste laten verhopen. Laat ons met Paul Valéry herhalen: Tout peut naître ici-bas d'une attente infinie.

Intussen zijn twee beslissingen dringend noodzakelijk: Vooreerst de terugkeer van de prenten en tekeningen naar de bibliotheek van Brugge en ten tweede de samenstelling van een methodische inventaris. Er zijn hiervoor specialisten genoeg in den lande... De identificatie van de Kermis van Vinckbooms heeft bewezen dat dit werk tot zeer verrassende ontdekkingen kan leiden.

Frank Steinmetz