West-Vlaanderen. Jaargang 3

[Folklore]

De Kerstkribbe in West-Vlaanderen

HET liturgisch toneel en het mysteriespel, de schilderkunst van de Primitieven en de beeldhouwkunst hebben elkaar wederzijds beïnvloed bij de voorstelling van de kersttaferelen. Vooral de kerstafbeeldingen in de altaarretabels verschaffen talrijke aanknopingspunten voor de studie van de moderne kribbe met losstaande figuren, die voor het eerst in 1478 in de kerk van S. Giovanni a Carbonara te Napels werd uitgesteld.

Gedurende dezelfde eeuw zijn in onze gewesten reeds de kostbare wiegekribben bekend en de wiegceremonieën, die vooral in vrouwenkloosters een hoge bloei hebben gekend.

Te Brugge vindt men de oudste sporen van deze Kerstdevotie in verschillende vrouwenkloosters. Bij de Karmelietessen van Sion vermeldt een inventaris in 1537 een drietal aldaar bewaarde wiegekribbetjes. Uit de beschrijving blijkt dat deze Bethleems zeer sierlijk waren opgetuigd, verguld en geschilderd en dat er bij hoorde een huuseke met iiii ghoude pillaerkins en een lade om geheel de voorstelling in te bewaren.

Ook Ten Wijngaerde, het Brugse Begijnhof, bezat dergelijke wiegekrib. De Brugse rederijker Eduard de Dene, ruimde in zijn Testament Rhetoricael heel wat plaats aan deze wieggeschiedenis, want:

[p. 27]

 

...De jonghe baghijnekens daer vanden choor

 

alle kaertsdaghe naer vespren doen debvoir

 

om leyssen, wieghende jesum tkyndeken cleene

 

daer menich comt ghewandelt om hebben ghehoor...

en daarom schenkt hij hen verschillende door hem gedichte leyssen.

Het klooster van Sion werd in 1783 afgeschaft, de begijnen hebben de oude devotie waarschijnlijk al in de xvii^de eeuw genegeerd, maar in de oude Godelieveabdij en in het nog oudere Sint-Janshospitaal vinden we tot op heden de sporen van de oude devotie terug. In de eerst vernoemde instelling is het wiegen zelfs tot op heden traditioneel gebleven. Het mooiste wiegekribje hoort het Hospitaal, het prijkt in de vergaderzaal naast de apotheek. Aan het kribje der Godelieven schijnt in de loop der tijden een en ander veranderd.

Andere oude afbeeldingen van de kribbe vindt men in onze gewesten terug in de toneel- en schilderkunst. Schaarse archiefteksten vermelden vertogen bij processies en blijde inkomsten en deelname hieraan zowel van ghesellen vander spele als van leden van de Gilde van Sint Lucas. Te Nieuwpoort bestond er in 1401 een Gilde van Bethleem en men stelde aldaar een huusekine uit. Bij de blijde intrede van Philips de Goed in 1440 te Brugge stonden er op de doortocht van de stoet costelike vertooghen van stomme personnagien, beeldewijs tentoongesteld. Men kon er ook de toog bewonderen van de Geboorte Christi. In 1402 en bijna de gehele eerste helft van de xv^de eeuw door werd het Kindsbedde van onser vrouwen in de ommegang van het H. Bloed te Brugge vertoond.

Uitvoeriger mededelingen zijn uiterst schaars, over de aard van het vertoonde ontbreken de berichten. Gelukkig bieden de schilderkunst, de tapijtweverij en de beeldhouwkunst uit de xv^de en xvi^de eeuw een helpende hand bij het opsporen van de ware gedaante der alsdan gebruikelijke kerstvoorstelling.

Tot omstreeks 1400 beeldt men met voorliefde Maria's Kinderbedde af, na deze datum verandert de voorstelling. Voortaan legt Maria het Kind op een pand van haar kleed of mantel, op de naakte grond, op enkele pijltjes stro, slechts bij uitzondering in een kribbe. Moeder en voedstervader, omringd door engeltjes, bewonderd door herders, soms bijgestaan door een of meer vroedvrouwen, knielen of vertoeven er naast. Dergelijke panelen verlieten in groten getalle de ateliers van de Vlaamse meesters der xv^de en xvi^de eeuw.

Deze veelvuldig aangetroffen gelijkvormigheid wordt toegeschreven aan de invloed van de enscenering op het toneel, in de processies en in de vertogen van de blijde inkomsten, waarbij steeds een stereotiepe manier van voorstellen moet hebben overheerst. Men kan moeilijk een andere uitleg vinden voor de weliswaar typische maar op de duur ook zeer uniforme Geboortetaferelen der Nederlandse meesters.

Slechts enkele schilders hebben het Kind in een kribbe afgebeeld. Hugo van der Goes ontwierp een sierlijk model in de vorm van een latjesbakje, bij Bernard van Orley ligt het Kind wel degelijk op het stro in een stevige kribbe maar er bleef een boord van Maria's kleed onder het Kinderhoofdje geschoven.

Ook de afbeelding van de stal is op die oude panelen het bekijken waard. Men stelt het gebouwtje het liefst zo armtierig mogelijk voor. Bouwvallige muren, ruwe gebinten, strooien daken in verval, soms slechts een stuk muur of een stuk daking, dat is alles wat de H. Familie in de Kerstnacht beschut. De meest typische kerststallekens, die in de moderne tijd wel als modellen voor ontwerpers hebben gediend, treft men bij Hieronymus Bosch, voor een paar Aanbiddingen der Koningen borstelde hij stallingen uit eigen omgeving met rauw realisme.

Niet de schilders alleen hangen die typische enscenering aan,

Brugge, abdij der Godelieven: wiegekribje. - Foto A.C.L.

ook tapijtwevers en beeldhouwers houden het bij het algemeen geldend procédé.

In de tapijtweverij worden de cartons door schilders vervaardigd en ze leiden de uitvoering van de ontwerpen. Een merkwaardig voorbeeld van een geweven Geboortetafereel treft men op een antependium in de Hospitaalkerk van de Potterie te Brugge. Het werk wordt aan een Brugs atelier van het eind der xv^de of het begin van de xvi^de eeuw toegeschreven. Bij nadere beschouwing hoeft men in de kerk, die dergelijk antependium bezit, geen ander Kersttafereel uit te stellen dat nog inniger tot het gemoed van de gelovigen zou spreken.

Ook de beeldhouwers eerbiedigen de algemeen geldende kunstwet. Niet minder realistisch-eenvoudig stelden ze de Geboorte voor, niet zozeer in losstaande personages maar veeleer

[p. 28]

Brugge, Hospitaal der Potterie: geweven antependium (xv^de of begin xv^de eeuw). - Foto A.C.L.

in relieffiguren die de altaarretabels moesten versieren. Een gebeeldhouwd retabel-fragment voorstellend de aanbidding der herders, bewaard in het Gruuthuyse Museum te Brugge, graag tot de volkskunst van het eind van de xv^de eeuw gerekend, werd op even conventionele wijze uitgevoerd als de geschilderde Vlaamse Kersttaferelen. Wie dergelijke kunstwerken bezat, mocht ze in de Kersttijd zonder schroom tentoonstellen en had verder geen welsprekender taferelen vandoen. Waarschijnlijk gold deze opvatting in veel parochiekerken, die omzeggens alle met Kerstpanelen of -retabels begiftigd waren. Te Brugge wordt dergelijk gebruik vermeld in de Sint-Donaaskathedraal gedurende de xvii^de en xviii^de eeuw. Naar gelang van de jaarkrans versierde men het retabel van het hoofdaltaar opeenvolgend met drie schilderijen van groot formaat. Van Kerstdag tot Pasen prijkte er de aanbidding der Drie Koningen,

Brugge, Gruuthuuse Museum: Vlaams retabelfragment uit xv^de of begin xvi^de eeuw. - Foto A.C.L.

een werk van de Antwerpse meester Gerard Seghers.

Intussen drong het kribbetje met losse beelden gedurende de xvii^de eeuw in veel landen, kerk en huiskring binnen. In onze gewesten is het nog zeldzaam in de jaren 1700 en het doet eerst gedurende de laatste helft van de xix^de eeuw zijn blijvende intrede in de huisgezinnen.

Deze uitspraak van de kunsthistoricus M. English mag wel enige verwondering wekken en is niet zonder voorbehoud aan te nemen.

In zijn eenvoudigste vorm, een wassen Kindje op stro, werd de kribbe vroeger in enkele kerken tentoongesteld. Dit geschiedde onder ander te Brugge bij de Zwarte Zusters, die nu nog een dergelijk beeldje bezitten dat waarschijnlijk uit de xviii^de eeuw dagtekent. Men stelt heden zulk een eenvoudig kribbetje uit in de Begijnhofkerk te Brugge. In de kloosters, waar men het Kindje wiegde, voelde men geen behoefte aan andere Kerstvoorstellingen.

In ieder geval dagtekenen uit de xviii^de eeuw de afbeeldingen, die men gesloten hofkens pleegt te noemen. Begijnhofwerk, waarbij vernuft en handigheid werden gevergd en heel wat vrije tijd. Echte volkskunst ook blijken deze zeldzaam geworden glazen kastjes, waarin met behulp van gemaakte bloemen, goud- en zilverpapier, knipsels en wassen beeldjes niet alleen kersttafereeltjes, maar ook andere voorstellingen van vrome aard werden samengesteld. Deze typische hofkens vindt men thans nog in de Musea van Folklore te Brugge, Gent en Antwerpen.

Op het eind van de xviii^de eeuw en gedurende gans de xix^de verspreidden de uitgevers van volksprenten gekleurde houtsneden met Kerstvoorstellingen, die moesten dienen om in de huiskamer uitgehangen te worden. Ook voerde men alhier in die tijden uit buitenlandse fondsen grote bladen met kerstpersonages in, die de kinderen konden uitknippen en op karton plakken om aldus een huiskribbe samen te stellen. Sterrezangers gebruikten dit materiaal om het centraal gedeelte van hun ster te versieren. Tot

[p. 29]

hetzelfde soort producten hoorden ook de uitklapbare taferelen met schermen en figuren, die lijk een toneelpodium op schouw of kast konden tentoon gesteld worden.

In de beschrijvingen van de laatste herinneringen aan de oude Kerstcyclusspelen in enkele Westvlaamse parochiekerken treft men weinig bijzonderheden over de Stallekens der xix^de eeuw, er is daar vooral spraak van het hoofdaltaar en het is op die ereplaats dat de handelingen geschiedden. Een voorbeeld hiervan kan volstaan. Te Zedelgem in de parochiekerk plaatste men een strooien huisken en men versierde het met bloemen, ijfte en licht. Men legde er een klein Jesubeeld in. Aan het Gloria van de Mis der Engelen kwamen engelen voor en ze zongen het Gloria begeleid door andere kinderstemmen.

Een echte beweging ten voordele van kerk- en huiskribbe, zoals in Duitsland en Oostenrijk, heeft tot voor enkele jaren alhier niet bestaan. De eerste Brugse kerken, waar realistische kribbekens werden tentoongesteld behoorden aan de Kapucijnen; daar zette men, zeker al in de tweede helft van de xix^de eeuw personages in grotten van beschilderd lijnwaad en met klimop behangen. De andere kerken volgden veel later.

Enkele private verzamelaars beschikken wel over oude Kerstkribben, of ze in eigen streek werden vervaardigd blijft een open vraag. Meerdere blijken uit Duitsland of Oostenrijk afkomstig. Bij gebrek aan documentatie is het ook moeilijk de kerstkribbe uit het Gruuthuyze-Museum thuis te wijzen. Men hoort hierover slechts vertellen dat het prachtwerk afkomstig is van Ieper, waar het in 1914 uit de brandende puinen werd gered.

Oorspronkelijk werk werd alhier eerst in de laatste jaren geleverd. In 1946, 1948 en 1949 organiseerde de Bond van de Westvlaamse Folkloristen gedurende de Kersttijd prijskampen met tentoonstelling van eigenmaak-Kerstkribben met vrije deelname. Heel wat producten van de huisvlijt verschenen op deze drie tentoonstellingen en men noteerde de deelnemers van allerlei ouderdom en uit verschillende standen en beroepen.

In het algemeen beschouwd bleken de exposanten de traditionele vormen getrouw, vooral de dakingen van de stallen bleven bij voorkeur met stro gedekt. Slechts uitzonderlijk waren de kribben volledig eigenmaak. In de meeste gevallen waren de figuurtjes, het moeilijkste onderdeel, uit de handel afkomstig. Zeer merkwaardig was het werk geleverd door verschillende deelnemers met kunstvorming. Ze exposeerden zeer origineel werk dat door de jury's steeds naar waarde werd geschat. Hier werd tevens bewezen dat ook de kunstenaar zijn talenten in eenvoudige zaken kon uitstallen om het vulgaire handelsproduct in de schaduw te stellen.

Deze tentoonstellingen vonden in zekere zin de gepaste weerklank. Een paar geprimeerde deelnemers kregen van grote handelshuizen opdracht de Kerstetalages af te werken. Een bekende meubelzaak ruimde een ganse afdeling in voor de uitstalling van een zeer originele kribbe.

Sedert 1945 overheerst de handelsgeest de Kersttijd in de meeste steden. Op een paar openbare pleinen te Brugge timmerden gebuurtecomité's stallekens op en nodigden zanggroepen uit om Kerstliederen te zingen. Op een dezer vertogen, op de Ankerplaats opgesteld, stonden mooie levensgrote beelden

Brugge, Gruuthuuse Museum: Kerstkribbe uit het Ieperse (mogelijks een 16^de eeuws retabelfragment. - Foto A.C.L.

onder een strooien dak. Op een ander, aan de Sint-Elooikapel opgetimmerd, werd het Kerstgebeuren door levende verklede en gegrimeerde personen afgebeeld. Zoals wel meer wordt opgemerkt verminderde na enkele jaren de openbare belangstelling voor deze goedgekozen reclamestunts.

De stemmige Kerstvoorstelling op velerlei wijzen uitgevoerd kreeg na de eerste wereldoorlog volledig burgerrecht in onze streken. Ook al is het gebruik alhier dan niet zo oud, het zou niet opgaan de kerstkribbe of -stal uit kerk, huiskring of handelszaak te verbannen. In die tijd immers past de stal samen met de lichtende ster, het opschrift Vrede of Hij is geboren, het Kindje in de kribbe, de knielende ouders, de herders met schapen, de Koningen in volle glorie, de eenvoudige os en ezel. Onze Vlaamse meesters hebben ons terecht de weg naar de stal gewezen en uit het buitenland werd onze kribbenopbouw in alle kringen beïnvloed. In de modernste tijd verdient de kribbe een blijvende bijval en in de traditionele Vlaamse families een eeuwige voorrang op de kleine importketter Père Noël.

H.S. VANDEWIELE

Brugge, Folkloremuseum: ‘Gesloten Hofken’. - Foto A.C.L.