West-Vlaanderen. Jaargang 2

[p. 266]

[Muziek]

Orgel te Vijvekapelle - luiken gesloten

Groot-orgel, Seminarie, Brugge.

Orgel te Vijvekapelle - luiken open

Het orgel in West-Vlaanderen

HET aanvangspunt van de orgelbouw lag in het bijeenbrengen van enkele wilgenfluitjes tot de Griekse panfluit. De eerste orgelbouwer is hij geweest die er in slaagde een windlade te bouwen waarop pijpen van verschillende lengte werden geplaatst en die konden tot spelen gebracht worden bij middel van toetsen. Deze eerste orgels zijn lange tijd klein en gebrekkig gebleven. In Hongarije werden de overblijfselen gevonden van een romeins orgel (iii^de eeuw nà Chr.) waarin de wind onder druk werd gebracht door een kolom water en dat vier rijen van dertien pijpen telde die konden aangeslagen worden door evenzoveel toetssleutels.

De geniale orgelbouwer die de druk van die waterkolom heeft weten te vervangen door de winddruk voortgebracht in een blaasbalg is de eigenlijke vader van het huidige pijporgel. Wanneer of waar dit gebeurde zal wel onbekend blijven. Uit teksten, miniaturen en andere afbeeldingen blijkt dat in de zevende eeuw naast het hydraulisch ook het pneumatisch orgel reeds voorkomt; zij het dan nog sporadisch. In onze gewesten moeten wij wachten tot de xiv^de eeuw om het orgel algemeen verspreid te zien; merkwaardig is het dat deze verspreiding samenvalt met de opkomst van de vierstemmige zangwijze.

De geschiedenis van het klassiek orgel loopt vanaf het begin der xiv^de tot de aanvang van de xix^de eeuw. De eerste drie eeuwen betekenen voor de orgelbouw een periode van zoeken en langzame vorderingen. Bij het begin van de xvii^de eeuw is reeds een echt meesterschap bereikt zodat overal in Europa, doch vooral in de Nederlanden en in Duitsland, prachtinstrumenten worden gebouwd die het een J.P. Sweelinck en een J.S. Bach mogelijk maken hun eeuwige orgelmuziek uit te voeren. De xviii^de eeuw is de Gouden Eeuw van het orgel. De nabloei ervan is eerder kort; met het eerste kwart van de xix^de eeuw begint reeds een volledige ontaarding en de vervalperiode. We moeten wachten tot omstreeks 1930 vooraleer een gezonde reactie het romantisch confectie-orgel weert.

Dat Vlaanderen reeds heel vroeg het orgel kende is ons bekend uit archiefstukken en schilderwerken. Ook hier waren het portatief en het positief de voorlopers van het eigenlijk kerkorgel. Dit portatief kennen wij uit de panelen van onze Primitieven: een draagbaar orgeltje dat met de rechterhand bespeeld werd terwijl de linkerarm de blaasbalg moest aandrijven.

Weldra wordt het kleine portatief omvangrijker; het krijgt meer pijpen en toetsen en behoeft dus ook grotere windvoorraad. Hierdoor wordt het te zwaar om gedragen te worden en moet op een tafel geplaatst om het te bespelen. Zo wordt het een meubel op zichzelf: het positief. Een natuurgetrouwe afbeelding van zo een positief of staande orgel vinden wij op een der luiken van de verheerlijking van het Lam te Gent.

Zulkdanige verplaatsbare orgels (zoals van Eyck er ons een afbeeldt) kwamen in onze Westvlaamse kerken nog vrij algemeen voor op de vooravond van de kerkbraken in de xvi^de eeuw. De verslagen dezer wanordelijkheden verhalen onder meer dat de kerkmeesters van Sint Pieters te Ieper juist het orgel hadden laten neerhalen van de koorafsluiting toen de ketters de kerk binnendrongen. In Roeselare had men meer geluk; het orgel was reeds veilig geborgen toen de Iconoclasten er aankwamen.

Bewaarde archiefstukken melden ons dat in sommige grote kerken, vanaf het einde der xv^de eeuw, twee en meer orgels voorkwamen. Benevens het positief of ‘klein-orgel’ dat een vaste plaats had gekregen in de omgeving van het koor waar

[p. 267]

het dienen moest om de gewijde zang te begeleiden, werd nog een ‘Groot-orgel’ gebouwd, hoofdzakelijk bestemd om de goddelijke diensten meer luister bij te zetten op de grote feestdagen. Dit ‘orgelhuys’, ofwel rustend op de koorafsluiting, ofwel opgehangen in het middenschip, ofwel opgesteld aan het uiteinde van de beuk, werd behandeld als een kostbaar schrijn. Op gewone dagen stond het geborgen achter gordijnen die soms beschilderd werden met vergulde versieringsmotieven. Het duurde niet heel lang of de oplossing voor die ontsierende gordijnen werd gevonden in het aanbrengen van beschilderde luiken die heel het orgelfront afschermden. Nederland bewaart nog enkele van die oude orgelschrijnen met beschilderde luiken; bij ons gingen ze alle verloren. Alleen in de neo-gothieke kerk van Vijvekapelle komt een merkwaardig namaak-luikorgel voor dat als een zwaluwnest hangt tegen de muur van het zuidelijk transept.

Dat West-Vlaanderen heeft bijgedragen tot het ontstaan van het klassiek orgel is een erkend feit. Niemand minder dan Norbert Dufourcq, de grote Franse musicoloog, en Dr M.A. Vente, de Nederlandse organoloog, plaatsen beide het centrum van waaruit het Franse orgel is ontstaan te leper. Aan deze stad blijft voor altijd de naam van het befaamd orgelbouwers-geslacht Langhedul, verbonden.

Jammer dat onze provincie geen enkel orgel uit die wordingsperiode mocht bewaren. De beeldenstorm betekende bij ons ook een orgelstorm die over alle instrumenten ging.

Het oudst-bewaarde orgelmeubel in West-Vlaanderen denken

Orgel van Stalhille - Foto A.C.L.

Orgel te Lo - Tekening A. Cornette

wij in Uitkerke te kunnen aanwijzen. Het zou herkomstig zijn uit de Brugse Augustijnerabdij Ten Eeckhoutte. De kas draagt het jaartal 1624 en heeft vergulde pijpen in het front. (Dit soort pijpenversiering komt in Brugge nog voor.) De middenste pijpenbundel, in V-vorm vooruitstaande, is langs weerszijden geflankeerd door vlakgehouden pijpenreeksen waarvan een deel in twee verdiepingen boven elkander staan. Deze schikking herinnert aan de gothieke opstelling, niettegenstaande de versieringen van het meubel reeds volledig in het teken staan van de Renaissance. Boven de middenbundel prijkt een Bisschopsbeeld in een nis die bekroond is met het wapenschild, opgehouden door engelen. In het Brugse komen nog een paar orgelbuffetten voor uit diezelfde periode: Damme (ca 1630) en Lissewege (1652). Hier is de versiering rijker en kondigt de Barokweelde reeds aan. In voornoemde plaatsen komt alleen één orgelkas - het Groot-orgel - voor. Westkapelle bewaart daarbij nog zijn klein orgel - het rugpositief - dat in de borstwering van het doksaal ingebouwd staat. Beide meubels hebben dezelfde vroeg-renaissance versieringsmotieven. Ook vóór de uitbouw van het orgel (1938), waarbij het groot-orgelfront verbreed werd en (spijtig) achter het orgel opgesteld, kwam hier (uitzonderlijk) geen zijversiering voor; mogelijks had dit orgel oorspronkelijk zijluiken. Wij zouden het geheel gaarne verwijzen naar het begin der xvii^de eeuw, doch we weten dat het instrument eerst in 1645 klaar kwam - een stijlverwante biechtstoel in dezelfde kerk draagt ook het jaartal 1648.

In het gedeelte van West-Vlaanderen dat behoorde tot het

[p. 268]

bisdom Ieper, kwam het oudste orgelbuffet voor op de laatgothische koorafsluiting van Diksmuide. Het dateerde uit het begin der xvii^de eeuw en is ons, nà zijn verwoesting in 1914-1918, alleen bekend uit een foto. Wel bewaard is het renaissance Groot-orgel in Oostvleteren. (Het positief dateert uit de xviii^de eeuw). Deze kas zal wel niet veel jonger zijn dan het merkwaardig doksaal dat er ca 1630 gebouwd werd. Het gebroken fronton dat op de horizontaal gehouden bovenfries rust, evenals de brede, opengewerkte zijversieringen staan reeds in het teken van de aanbrekende barok.

In hetzelfde teken van de vroeg-barok staat het (thans in de St Jansbasiliek te 's Hertogenbosch) bewaarde orgelfront van Gits (gedateerd 1667) en het orgelbuffet van Desselgem, herkomstig uit de abdijkerk van Zonnebeke waar het gebouwd werd tijdens de prelatuur van Abt Piers (1670-1699) wiens wapenschild door de bekronende engel wordt opgehouden. Voor het eerst vinden wij hier in de bovenste pijpenbundel de aanduiding van een echowerk dat het Groot Orgel (en het verdwenen? positief) is komen verrijken. Dezelfde bovenschikking, bijgewerkt met twee pijpenreeksen, komt voor aan het orgel van de Brugse hoofdkerk. Als orgel uit de tweede helft van de xvii^de eeuw kunnen wij nog aanduiden: het schattig orgeltje (getekend 1678) uit de Begijnhofkapel te Kortrijk; het orgel van Kwaadieper (N.-Fr.) afkomstig uit de abdijkerk van St Winoksbergen, waar het in 1684 gebouwd werd door de Ieperse orgelmaker Jan van Belle, en het orgel van Harelbeke, waar een stuk van het oud buffet (getekend 1654) nog bewaard wordt.

Wanneer het machtig orgelmeubel van de Sint Salvatorskerk te Brugge gebouwd werd is niet met zekerheid bekend. Vast staat dat de vol-barokke koorafsluiting er kwam in 1679 en dat ze een tijd lang voorkwam zonder orgel. Bewijs hiervoor, het bewaarde kerk-binnenzicht door Vander Hoeven. Eveneens staat vast dat een nieuw orgel voor de kerk gebouwd werd in 1717 door de Ieperse bouwer Jacobus van Eynde; en dat het orgelbuffet in 1718 op het koordoksaal werd geplaatst. Kunstcritici hebben het meubel, om zijn versiering, willen situeren in het midden der xvii^de eeuw; doch wij kunnen hun zienswijze niet bijtreden. Wie het koordoksaal en het orgel, vóór de verplaatsing in 1935, gekend heeft moet getuigen dat het meubel berekend was op het middenvak van de koorafsluiting en aangepast aan het ruime kerkschip. Dit barokensemble vormt niet alleen het hoogtepunt in de Westvlaamse orgelbouw als meubel, maar bevat ook, sedert zijn rationele herstelling, het voortreffelijkste instrument van heel de provincie.

Gelukkig dat van Eynde nog meer opdrachten kreeg. Vooralsnog is ons bekend dat hij in 1701 een contract afsluit voor een nieuw orgel (thans verdwenen) in de Janskerk te Sint Omaars. In 1707 wordt bij hem een nieuw orgel besteld voor het koordoksaal in de Sint Annakerk te Brugge. Dit werk bezorgt hem andere bestellingen in het Brugse. In 1715 schrijft hij zijn naam in de windlade van het orgel thans te Stalhille, doch waarschijnlijk besteld door de Brugse Predikheren voor hun kloosterkerk. Het feit dat de orgelfronten van Oostkamp (getekend 1717) en van Assebroek O.L. Vrouw volledig gelijkend zijn op dit van Stalhille wijst er op dat ook daar dezelfde Ieperse Meester aan het werk is geweest. Intussen was hij in zijn eigen streek ook niet werkloos gebleven. In de abdijkerk van Lo plaatste hij een nieuw orgel dat [het] jaartal 1714 draagt. Voor het laatst vinden wij Jacobus van Eynde in zijn eigen stad (Sint Pieterskerk 1728 tijdens de eerste wereldoorlog verloren).

Is er ons, in geen enkel van die plaatsen, een oorspronkelijk van Eynde-instrument nagebleven, toch voelen wij ons getroost door het bewaard blijven van zijn precieuse orgelmeubels. Want in ieder stuk vinden wij zijn eigen ‘patroon’ terug. Wij durven zelfs, om stijlverwantschap met het Brugse Kathedraalorgel (o.m. in fries- en kroonlijstversiering) en met het orgeltype van Stalhille (zijversiering en bekronende bloemenvazen) het orgel van Zonnebeke opnemen in de werklijst van onze Ieperse Meester-orgelbouwer.

Dat het orgel uit Sint Salvators, evenals ieder hoogstaand kunstgewrocht, nagevolgd werd, zal wel niemand verwonderen. Zo vinden wij het orgelbuffet van de Brugse Sint Jacobskerk volledig geïnspireerd door dit van de kathedraal. Het bouwjaar blijft onbekend; het zou ons echter niet verwonderen moest het aanzien worden als een werk van het Brugse orgelbouwersgeslacht Berger, dat ook aldaar het stijlverwante, doch jammerlijk verknoeide orgel (1737?) bouwde in de O.L. Vrouw van Blindekens-kapel.

In 1737 wordt in de Sint Walburgakerk te Veurne, op het koordoksaal, een nieuw orgel gebouwd door Meester Jean-Joseph Vander Haeghen, uit Rijsel. Deze Vlaamse orgelbouwer was pas enkele jaren voordien uit Gent vertrokken; dit feit verklaart wellicht waarom wij hier nog te doen hebben met een laat-barok meubel waarin de weelderige vormen het nog niet hebben opgegeven voor de lichte spelingen van de Ro-

Orgel te Haringe

Orgel te Desselgem - Foto A.C.L.

Orgel der Kathedraal, Brugge - Foto Meertens

[p. 269]

caille- of Lodewijk XV stijl. Mocht het weldra zijn plaats herinnemen in het midden van het doksaal en ook zijn typische barokspelen terug krijgen.

Een der eerste bufetten der Franse stijlrichting is het orgel der Brugse Lieve Vrouwkerk, in 1722 gebouwd door Corneille Cacheux uit Atrecht. Stijlverwant hiermede zijn, het kleine orgeltje in de Jeruzalemkerk en het ietwat barokgeest bewarende orgelmeubel (getekend 1752) in het Brugse Begijnhof.

Bijna heel de xviii^de eeuw door telt West-Vlaanderen twee orgelbouwcentra: Brugge met het bouwersgeslacht Berger en Kortrijk met de orgelmakersfamilie De Ryckere, waarvan nog een werk (getekend 1754) prijkt in het O.L. Vrouw-hospitaal.

De hoogtebouw uit de renaissance- en baroktijd treedt terug voor de uitbouw in de breedte. Het prachtigste voorbeeld hiervan vinden wij in de O.L. Vrouwkathedraal te Sint Omaars. Een typische breedtebouw met nadruk op de zijbundels is het groot-orgelbuffet (1765) van de Sint Janskerk te Poperinge. Het rugpositief staat er in de Lodewijk XV balustrade waarvan het de golvingen meevolgt; doch van eenheid, van harmonie, met het eronder liggende portaal is er nog geen spraak.

Die aanpassing van het orgel als meubel is een tweede kenmerk voor de xviii^de eeuw. Een treffend voorbeeld biedt het orgel van Haringe (1778) waar het de gehele westmuur beslaat en waar de portaaldeuren en de brede borstwering dankbaar gebruikt werden als decoratieve houtversiering. Een ander voorbeeld van aansluiting bij de wand levert ons het doksaalensemble in Mariakerke (Oostende).

De decoratieve aansluiting van het orgelmeubel bij het kerkgebouw is dan ook het derde kenmerk voor het xviii^de eeuwse orgel. Hiervan vinden wij een voorbeeld in de Lieve Vrouwekerk te Kortrijk waar het orgelmeubel (1771) in twee delen is gesplitst om het westvenster vrij te laten. Het gehele doksaal-ensemble werd opgevet door Marc Le Febvre.

Weldra zal een reactie komen; een teruggrijpen naar de

Orgel te Ardooie (P. Anneessens)

Orgel te Etterbeek (O.L.V.) - Jos Loncke

klassieke bouwopvatting: het klassicisme. Die klare taal spreekt duidelijk in het groot-orgel van de Seminariekerk te Brugge. Het is getekend: 1790.

De xix^de eeuw heeft onze kerken overstroomd met neoromaanse, en vooral neo-gothieke anachronismen. Deze vloed werd jammer genoeg nog uitgebreid door de vernietiging van zoveel interessante orgels in de frontstreek. Op zeldzame uitzonderingen na werd in al die kerken het nieuwe instrument afgeschermd met een smakeloos houten beschotwerk waarin verzilverde houten pijpen het uitzicht van een orgel moesten redden. Gelukkig zijn de opvattingen intussen veranderd en verbeterd. Men is gaan inzien dat het orgel in zijn pijpen (verscheidenheid in vorm en lengte) en in hun materie (tin, zink, hout, koper) decoratieve elementen genoeg bezit om een esthetisch geheel te vormen. Er werd teruggegrepen naar het gezonde barok-princiep: het orgel zelf de verschillende onderdelen van zijn samenstelling laten tonen in zijn pijpengroepen. Wij menen dat voor onze provincie de vrije opstelling voor het eerst voorkwam in het orgel van Knokke (H. Hartkerk) gebouwd in 1935 door J. Klais uit Bonn. Sedertdien zijn er reeds veel bijgekomen. We mogen getuigen dat ook onze Westvlaamse orgelbouwers, Paul Anneessens (Menen) en Jos. Loncke (Esen), geregeld de vrije opstelling gebruiken en dit met hoe langer hoe meer goede smaak en kunstzin.

A. DESCHREVEL