West-Vlaanderen. Jaargang 2

[p. 240]

Schoonheid van het oude meubel

Oud en nieuw

WIJ leven in de moderne tijd en hebben behoefte aan moderne meubels. Het heeft geen zin in onze moderne tijd steeds maar de oude stijlen na te bootsen. Elke tijd moet kunnen zijn eigen stijl scheppen. Bij vele meubelmakers van thans kan men meubels bestellen in Gothische- of Renaissancestijl, in Bretoens of Normandisch, in Lodewijk XIII als XIV of XV enz. Gewoonlijk zijn deze ‘stijlmeubelen’ een bonte mengeling van ornamenten en vormen uit totaal verschillende stijlen; men biedt u zelfs Gothische bibliotheekkasten, wat non-sens is. Deze meubels getuigen van een totaal gebrek aan smaak en originaliteit; noch de uitvoerders noch de kopers begrijpen in vele gevallen de betekenis van het stijlmeubel. Daarom willen we door deze bijdrage vooral pogen een beter inzicht te geven in de geest en de schoonheid van het oude meubel.

Bahut in Laat-Gothiek. 2^de helft der xv^de eeuw. Museum O.L. Vrouw der Potterie, Brugge. Foto A.C.L. Eigendom Comm. v. Openb. Onderstand, Brugge.

Koffer in Laat-Gothiek. 2^de helft der xv^de eeuw. Gruuthuse-museum te Brugge. - Foto A.C.L.

Het meubel en zijn functie

De moderne tijd is niet de uitvinder van het doelmatige en het practische. Ook vroeger kende men dat, hoewel men veel minder behoeften had. Vrijwel in alle gebruiksvoorwerpen uit vroeger eeuwen streefde men naar een mooie vorm, een sierlijke lijn en een beetje decoratie om deze levendiger te maken. Men moest eerst een knap vakman zijn vooraleer men zelfstandig mocht werken en men zocht rustig en zonder overhaasting tot men een vorm vond die aangenaam was en voldeed. Is dit niet de verklaring van het feit dat duizende mensen - en vooral onder de meest ontwikkelden - tegenwoordig zo hartstochtelijk antiquiteiten verzamelen? De Gothische koffer in al zijn eenvoud. was practisch als bergmeubel en kon tevens als zitbank gebruikt worden. De kast met twee verdiepingen, in Gothiek of Barok is zeer handig en practisch in vakken ingedeeld en biedt minstens zoveel ruimte als de huidige zogenaamde dressoirs. De tafel is kloek en degelijk. Trouwens al die oude meubels zijn stevig gebouwd en hebben sinds eeuwen de proef van degelijkheid doorstaan. Het moderne meubel, veelal samengesteld uit goedkope en lichtere houtsoorten en overvloedig voorzien van lagen plakwerk, moet dat nog bewijzen

Welke zijn de meest voorkomende soorten oude meubelen? Vooreerst vermelden wij de bergmeubelen. Van de Romaanse periode tot en met de Renaissance was de koffer één van de voornaamste. Daaruit ontstond tijdens de Gothiek een nieuw bergmeubel: de kast; men plaatste onder de koffer hogere poten en sloot de ruimte af met deuren. Onder de kasten onderscheidt men de bahut, een kast met twee verdiepingen, het buffet, een koffer op hoge poten doch met een beschot achteraan en de schapraai, een kast waarvan de deuren geheel het voorvlak vullen. In de xvii^de eeuw verschijnt het cabinet, een pronkmeubel voor het bergen van sieraden; in de xviii^de eeuw komt de commode, een lage kast met laden in plaats van deuren. Op het einde van die eeuw komt de vitrine in voege, een kast met glasdeuren waarin het tafelgerei uitgestald werd.

Een tweede soort vormen de rustmeubelen waaronder aanvankelijk een eenvoudig bankje of schabel en de erezetel in trek zijn. De stoel en de zetel verschijnen in de xvi^de eeuw en vinden we later in de interieurs in steeds groter aantal; slechts in de tweede helft der xviii^de eeuw gebruikt men de canapé. Daarbij behoort natuurlijk ook het bed. Een aparte plaats

[p. 241]

Bid-bankje in Gothiek. 2^de helft der xv^de eeuw. Museum van O.L.V. der Potterie te Brugge. Foto A.C.L. Eigendomsrecht C.O.O. te Brugge.

nemen de tafels in, de derde soort van meubels: eettafels, werktafels en schrijftafels.

Het meubel moet niet alleen nuttig en degelijk zijn, maar ook kunstig en schoon.

Stijlen en ornamenten

Steeds heeft de mens getracht het schone aan het nuttige te verbinden. Reeds van in de verre voorgeschiedenis wilde de mens datgene wat hij dagelijks nodig heeft door lijnen en versiering een aangenamer uiterlijk geven. Iets van zijn eigen ziel wil hij daarin leggen. Elke mens is een kind van zijn tijd en daarom juist heeft elke periode in de geschiedenis een eigen manier van uitdrukken: een eigen stijl. Meer nog dan elders kan de stijl teruggevonden worden in de toegepaste kunsten en meer speciaal in de meubels. Naast de vorm zelf en de constructie speelden de ornamenten een belangrijke rol in de geschiedenis van het meubel. Meer nog dan in de vorm, die om meerdere redenen conservatief blijft, uit de tijdgeest zich in de wijze van versieren.

Het hoofdmeubel in de Romaanse periode is de koffer, meestal verkloekt en versierd met ijzerbeslag. Na de kruistochten, die vele ridders met de verfijnde beschaving van het Oosten in contact brachten, veranderen de behoeften. Handel en nijverheid verhogen trouwens de welstand. Eerst in de xiv^de eeuw breekt de Gothische stijl door in de meubels. De bloeitijd valt in de xv^de eeuw en in de eerste jaren der xvi^de eeuw. Juist zoals in de bouwkunst is het Gothische meubel logisch geconstrueerd. Het is een geraamte van steunende delen - stijlen, dwarsregels en posten - opgevuld met dunne panelen, versierd met ornamenten en beeldsnijwerk. Bij ons zijn de meest typische versieringen de briefpanelen (zie bahut van de Potterie) als geplooide bladen papier, lederversieringen (navolging van de ledertechniek) en maaswerk, Gothisch traceerwerk van vensters, gegrepen uit de bouwkunst (zie koffer van Gruuthuse). De meest voorkomende meubeltypes zijn: koffers, kasten, (bahut, buffet) en banken.

In het begin der xvi^de eeuw breekt de Renaissance door en we zien beide stijlen nog een tijdlang naast elkaar voortleven. In de eerste helft blijft de vorm van het meubel nagenoeg dezelfde en verandert alleen de ornamentatie. Ornamenten uit de oudheid zijn volop in zwang: klassieke pilasters, ballusters, medaillons, loverkransen, grotesken en maskers. In de tweede helft der xvi^de eeuw verandert ook de constructie en opvatting. De lijnen van het meubel herinneren nu sterk aan deze van de Renaissance-bouwkunst. De ‘Vlaamse Stijl’ verspreidt zich ver over onze grenzen heen. Zoals in andere kunstvakken streeft men ook in de meubelkunst naar evenwicht in de compositie en in de versiering. Naast de verschijning van de stoel - een vereenvoudigde zetel -, en de eettafel blijven de vroegere meubelsoorten in gebruik.

In het begin der xvii^de eeuw duikt de Barok op. De symmetrie en de rust der Renaissance verdwijnen om plaats te maken voor assymmetrie en beweging, terwijl men vooral naar effecten streeft. De versiering komt los van de constructie en neemt een steeds groter belang in. Meerdere houtsoorten komen in gebruik: ebbenhout, palissander, palmhout... Om het meubel rijker uit te werken worden nu ook versieringen opgelijmd. Reliefs met figuren of taferelen bevolkt geven een uitzicht van weelde en pracht. Gedraaide zuilen, panelen met lijsten en levendige friezen verhogen de beweging. Typisch voor de eerste helft der xvii^de eeuw is de bolpoottafel en het

Kast met twee verdiepingen in Renaissancestijl. 1^e helft der xvi^de eeuw. Museum van O.L.V. der Potterie te Brugge. - Foto A.C.L. Eigendomsrecht Commissie van Openbare Onderstand te Brugge.

[p. 242]

Boven: Barokkast. Privaat-verzameling. Op de kast (2^de helft der xvii^de eeuw) reliefs met ‘De Vier Jaargetijden’. Foto Breyne. - Onder: Kast in Barokstijl, gedateerd 1678. Sint Janshospitaal te Brugge. - Foto A.C.L. (Breyne) Eigendomsrecht: Commissie van Openbare Onderstand te Brugge.

ontstaan van het cabinet, dat alras een weeldemeubel wordt. In de tweede helft van die eeuw laat zich de invloed gelden van de Franse Barok: de Lodewijk XIV-stijl. Het meubel wordt meer decoratief en nog rijker. Enkele jaren daarna reeds overweegt deze stijl in ons land doch ontplooit zich minder rijk. Koffer en buffet zijn weg, nu komen er vooral grote kasten. Stoelen en zetels worden talrijker.

Na een overgang, de Régence-stijl genoemd (ca. 1715-1725), breekt de Rococo door. In deze laatste stijl verdwijnt de constructie vrijwel geheel onder de decoratie. Zij wordt vooral gekenmerkt door grillig spelende lijnen, terwijl ook de vorm sierlijk en gratieus wordt. Nieuw is de commode, een lage kast met laden op hoge kromme poten. Verscheidene soorten van schrijftafels, horlogekasten en vooral steeds meer zitmeubelen als zetels, stoelen, canapé's komen in zwang.

Als reactie op die overdreven decoratie en sierlijke vormen keert het Classicisme (Lodewijk XVI stijl) terug naar eenvoud en rust (ca. 1770-1800). De volgende stijlen als Directoire en Empirestijl zijn feitelijk naar de geest een latere evolutie van het Classicisme met enkele typische ornamenten.

Schoonheid van het oude meubel

Zoals men ziet speelt het ornament een grote rol bij het oude meubel. De decoratie flakkert op in de Gothiek, breekt door in de Renaissance, speelt een grote rol tijdens de Barok en overwoekert in de Rococo-stijl. Het Classicisme dringt het ornament naar de achtergrond tot het vrijwel geheel verdwijnt. Het mag gezegd dat de versiering een wezenlijk deel is van het oude meubel. Het is echter meer dan een loutere opsmuk maar blijkt een onuitputtelijke bron voor de beeldsnijders, die daarin juist een stukje van hun eigen gevoelen in weergeven.

Het is niet zo gemakkelijk de eigen schoonheid van de oude meubels te omschrijven. Op hun nut en doelmatigheid hebben we hoger gewezen. Zij zijn echter ook aangenaam om zien en schoon. Vormen, lijnen en versiering zijn afgewogen tot een harmonisch geheel. Hoe schoon is de bidbank uit de Potterie niet in al de eenvoud van zijn sobere lijnen en vormen? Rijzig en smaakvol is zeker de laat-gothische xv^de-eeuwse bahut, eveneens in de Potterie; smaakvol is de versiering met briefpanelen en verfijnd de reliefs die ‘De Boodschap’ voorstellen. Daarnaast staat kloek en rustig, in volkomen evenwicht de kast in Renaissance-stijl uit hetzelfde museum. De vierkante panelen werden versierd met medaillons in cirkels waarin telkens een

[p. 243]

Interieur met bolpoottafel. (1^e helft der xvii^de eeuw). Privaatverzameling.
Foto Breyne.

kopje naar voor springt; kopjes die sprankelen van leven!

De Barokkast uit het St. Janshospitaal strekt zich daarentegen breed uit en de rijke versiering vult elk vrijgebleven plaatsje der vlakken. Slank, licht en bevallig is weer de Rococokast in het zelfde hospitaal. Zo is elke stijl de uitdrukking van de geest en het karakter van zijn tijd. Ongetwijfeld voelen wij de hand van de maker in vorm en lijnen en deze van de beeldsnijder in ornamenten en beeldhouwwerk.

Meer dan in de musea echter komen die meubesl tot hun recht in hun oorspronkelijke omgeving. De enkele meubels, zoals het toen gebruikelijk was, geven aan de interieurs een bijzonder cachet en sfeer. Daarvan getuigen de vele afbeeldingen van onze schilders, vooral in de xv^de, xvi^de en xvii^de eeuw: Wat een rust in die stemmingsvolle kamers. Daarbij komen door het kleiner aantal meubels afzonderlijke vormen en lijnen beter tot hun recht. Oude meubels doen het trouwens ook goed in een modern interieur; de enkele bijgaande foto's zijn daarvan een uitstekende illustratie. Steeds weten oude meubels een rijke sfeer te scheppen; zij maken een kamer gezellig terwijl zij zelden vervelen. Wanneer ze neergezet worden met smaak en overleg, onder een passende belichting, brengen zij ook in een modern interieur warmte en leven. Of is het interieur met de koffer geen hoekje dat wondermooi aandoet? Op de donkere eikenhouten koffer ligt een met de hand geweven kleedje met een paar boeken en prijkt een sierlijke vaas. Prachtig als contrast tegen de klare effen wand! Treffend ook komt de zware Barokkast, weelderig versierd met reliefs die de vier jaargetijden voorstellen, tot haar recht. De kloeke bolpoottafel - een prachtig exemplaar - en daarboven de koperen kroonluchter staan even

Interieur met Gothische koffer. Privaat-verzameling.
Foto Breyne.

goed in hun moderne omgeving. Om dat alles voldoet het oude meubel volledig aan de eisen van de toegepaste kunst.

DRS FRANS VROMMAN