West-Vlaanderen. Jaargang 2

[p. 204]

Het puin van de Duinenabdij te Koksijde

WANNEER men thans de Westhoek van onze gouw bezoekt, laat men niet na eens te gaan kijken naar de opgravingen, die gedaan worden te Koksijde en waar hetgeen nog rest van de aloude abdij van de Duinen stilaan aan het licht wordt gebracht. De opdelvingen, die begonnen in 1949, gaan steeds voort en hebben reeds een groot deel van hetgeen overblijft van die machtige abdij aan het duinenzand onttrokken.

Ontstaan bij de aanvang van de xii^de eeuw als een kleine benediktijnerabdij, sloot Onze-Lieve-Vrouw van de Duinen zich in 1138 aan bij de nieuwe orde van Cîteaux, namelijk bij de beroemde abdij van Clairvaux, aan wier hoofd de H. Bernard stond. Zoals bekend heeft die buitengewoon begaafde heilige, wiens achtste eeuwfeest dit jaar herdacht en gevierd wordt, een diepe invloed gehad op zijn tijd en heeft hij de jonge orde van de Cisterciënzers tot een hoge bloei geleid. Die orde hield aan de oude regel van Sint Benediktus, doch gaf er een eigen interpretatie aan. De nieuwe witte monniken hechtten groot belang aan het Godschouwend leven en aan de persoonlijke handarbeid. Door die noeste arbeid moesten ze hun bestaan verzekeren.

De vermaardste Cisterciënzerabdij in Vlaanderen was ongetwijfeld de Duinenabdij. Ten tijde van de eerste abten, Robrecht van Brugge (1138-1153), Idesbald van der Gracht (1155-1167), Elias van Koksijde (1189-1203) en andere, groeide het domein van de abdij snel aan. Het was immers noodzakelijk dit domein uit te breiden, gezien het steeds aangroeiend aantal monnikken. Veel nog niet ingedijkt en moerassig polderland wist de abdij te ontginnen. In de xiii^de eeuw - het glorietijdperk van haar geschiedenis - bezat de abdij in eigendom ongeveer 10.000 hectaren grond. Dit vooral in Veurne-Ambacht en in Hulster-Ambacht (Zeeuws-Vlaanderen). Die landerijen waren gegroepeerd rond een 25-tal grote hoeven. Terloops citeren we enkele onder deze uithoven: De Bogaarde, te Koksijde zelf, de Hemme te Ramskapelle, de



Allaartshuizen te Wulpen, de Grote Labeure te Oostduinkerke. Ieder hoeve was als een klein klooster, met kapel, eetzaal, dormter, enz. Ze kenmerkten zich vooral door de monumentale schuren, waarin de oogst van honderden hectaren diende geborgen te worden.

Tot het bouwen van een nieuwe abdij werd reeds besloten op het einde van de xiii^de eeuw. De aanbouw van de kerk, die 115 m. lang zou worden, werd in 1214 begonnen. In 1262 werd ze gewijd. In de loop van deze eeuw werden ook de andere gebouwen opgericht, o.m. het kloosterpand met zijn vier brede gangen, de kapittelzaal (waaronder de abten begraven werden), de refter en de dormter voor de monniken, het kwartier voor de leken-broeders, dit van de gasten, enz.

Menigmaal moest de abdij een zware financiële crisis doorworstelen, te wijten aan de overstroming van een deel van hare bezittingen, vooral echter aan de gewijzigde economische en sociale toestanden gedurende de xiv^de en xv^de eeuw.

Duinen was ook een wijdvermaard studiecentrum. Reeds in het midden van de xiii^de eeuw werden monniken van Duinen naar de Universiteit van Parijs gestuurd. Het was een monnik van Duinen, Jan van Weerde, die de eerste van zijn orde het magistraat in de theologie aldaar behaalde, en dan ook aan de hogeschool de godgeleerdheid doceerde. Ook mocht de abdij op een rijke bibliotheek bogen. Nu nog wordt een aanzienlijk deel van de handschriften uit die merkwaardige boekerij bewaard in de Stadsbibliotheek van Brugge en in het Groot Seminarie aldaar.

Het verval van de abdij begint reeds in de xiv^de eeuw. Spijt krachtige figuren als abt Jan Crabbe, van Hulst (1457-1487), abt Robrecht de Clercq, van Atrecht (1519-1557) wordt het aantal monniken steeds kleiner. Omstreeks 1550 waren er slechts 15 monniken en in 1564 was er maar één lekebroeder meer!

Op 15 Augustus, het groot feest van de Cisterciënzers drongen de beeldstormers van Hondschote de abdij binnen. De meubels van de kerk, de sakristij en de bibliotheek moesten het ontgelden. Vanaf 1569 werd nog slechts een klein deel van de abdijgebouwen gebruikt, namelijk de prelatuur (het huis van de abt of prelaat), het gastenhuis en het poortgebouw. Toen echter de hervormingsgezinden in 1578 al de overblijvende roerende goederen van de abdij publiek deden verkopen, verlieten de Duinheren (zoals de monniken van Duinen destijds genoemd werden) hun heerlijke, doch vervallen abdij. Aldra begonnen de hervormingsgezinden de monumentale gebouwen van de Duinen af te breken. Eenmaal de strijd geluwd was, gingen de monniken van Duinen hun oude hoeve van Bogaarde bewonen. Met materiaal uit de oude abdij werden de gebouwen van die hoeve hersteld en vergroot. Ook een kleine kerk werd er gebouwd. Grote partijen stenen afkomstig van

[p. 205]

de oude abdij werden verhandeld. Ten slotte werden grote hoeveelheden steen naar Brugge verscheept, om aldaar bij de opbouw van de nieuwe abdij van de Duinen (thans Groot Seminarie) gebruikt te worden. Verdere afbraak en vooral de verzanding hebben ten slotte het puin van die grootse abdij doen verdwijnen en doen vergeten.

Na menige pogingen om het puin te verkennen, werd in 1949 onder impuls van burgemeester senator J. Van Buggenhout met stelselmatige ontgraving begonnen. Bijgestaan door een Comité, waartoe o.m. behoren de Leuvense Prof. dr R. Lemaire, jr., ir. A. Pauwels, Z.E.P. Alberic Dubois (abdij West-Vleteren), Dr Wauters, van St Lambrechts-Woluwe, ir Deleye, van Koksijde, de heer Schietecatte van het Museum voor Natuurwetenschappen te Brussel, kon tot nu toe heerlijk werk verricht worden. Het grootste deel van de kerk (de dwarsbeuk uitgezonderd), de prelatuur, een deel van het kwartier van de lekebroeders, een stuk van het kloosterpand werden blootgelegd. De peilingen die hier en daar gedaan werden, laten toe met zekerheid vast te stellen, dat van de verscheidene gebouwen, waaruit het kloostercomplex bestond, nog stukken muren en vloeren bestaan.

Het algemeen plan van de abdijgebouwen is ons goed bekend, dank zij het zeer getrouw schilderij, dat in 1580 - toen de abdijgebouwen nog recht stonden - door de Brugse schilder Pieter Pourbus op aanvraag van abt Holman, opgemaakt werd. (Dit schilderij wordt bewaard in het Gruuthuse Museum te Brugge). De algemene schikking van de gebouwen is die van de meeste Cisterciënzerkloosters. Rondom het pand met zijn vier overwelfde en brede gangen, stonden de bijzonderste gebouwen. De kerk ten noorden, volgens traditie naar het Oosten gericht. De oostvleugel werd ingenomen door de sakristij, de kapittelzaal (waarboven het oud kapelleken van Sint Idesbald staat) en het scriptorium of studiezaal. Op de verdieping van die vleugel alsook van de zuidvleugel bevond zich de slaapzaal van de monniken. De zuidvleugel zelf was oorspronkelijk in Duinen benomen door het calefactorium (de verwarmde zaal), de refter en de keuken. Naderhand werd langs dezelfde zijde een groot afzonderlijk gebouw bij gebouwd, dat diende tot refter, met erbij een grote keuken. Langs de westelijke gang van het kloosterpand bevond zich het groot gebouw dat aan de broeders voorbehouden was, van het pand echter gescheiden door het pand van de broeders, een brede gang, die toegang verleende tot de kerk. Verder naar het westen toe stond de prelatuur, de heel sierlijk opgetrokken woning van de abt. Rond deze kern lagen de bijgebouwen, de hoeve, het gastenhuis, een tweede pand, dat toegang verschafte tot het noviciaat, het ziekenhuis en de woning van de prior, verder de weverij, de schoenmakerij, de brouwerij, de bakkerij, enz. Rondom die gebouwen, een 40-tal, was een omheining gemaakt, die ongeveer 25 ha. ommuurde.

De kerk van Duinen was opgebouwd volgens het plan van de meeste Cisterciënzerkerken. Het was een kerk met een brede middenbeuk en twee smalle zijbeuken. Dit schip telt 14 traveëen. Ook de kruisbeuk was met zijbeuken voorzien. Het sanctuarium bevatte enkel een kleine absis.

De kerk van de abdij Ter Duinen (volgens een schilderij van P.P. Pourbus)

Het xiv^de eeuws portaal, alsook de kapellen van abt Maes behoorden tot het meest kunstig afgewerkt deel van de kerk. Hier citeren we wat prof. Lemaire erover schreef: ‘Het portaal getuigde van de buitengewone handigheid van de Vlaamse metsers van die tijd. Ze bouwden het portaal tegen de kerkgevel van de xiii^de eeuw, en men bemerkt zeer gemakkelijk de voeg tussen het metselwerk van de twee perioden. Drie bogen met rijk lijstwerk versierd, waarvan een stuk nog steeds op de plaats ligt waar het viel ten tijde van de afbraak, verdeelde dit portaal in vier vakken. De twee middelste gaven toegang tot buiten langs twee deuren van bogenrijen voorzien, de twee andere dienden als rouwkapellen. Men ziet er een oude grafsteen, twee praalgraven en een altaarbasis.’ Ook in het ander vak stond weleer een altaar. Aan de rechterzijde van beide altaren bevindt zich nog het liturgisch waterputje.

We citeren verder prof. Lemaire: ‘De kerk zelf was gebouwd van baksteen, zoals trouwens alle gebouwen van het klooster; enkel de steunen, waarschijnlijk ook de zuilen, en de gebeeldhouwde delen, zoals de basissen en de kapitelen waren in natuursteen: Doorniks kalksteen en grijs zandsteen van nog steeds ongekende oorsprong. Ze was volledig overwelfd.’ Voegen we erbij dat menige basis in de zijbeuken ook in baksteen werd uitgewerkt en dat voor gans de kerk grote bakstenen of moeffen gebruikt werden, sommige van buitengewone omvang.

Op menige plaats bemerkt men nog stukken van de oude vloerbedekking: op moeffen werden geglazuurde tegels

[p. 206]

gemetseld. In de zijkapellen door abt Maes opgetrokken, treft men een enig mooie vloerbekleding, een echt mozaiek van kleurige nog goed glanzende tegels. Stippen we nog aan dat onder een van de altaren van deze zijkapellen (de westelijke) op 26 Augustus 1951 acht schedels ontdekt werden, netjes in rij nevens mekaar geplaatst, met erboven twee beenderen kruisgewijze boven mekaar. Wellicht behoren die schedels en beenderen tot personen, die door de monniken vereerd werden. Zouden het soms de gebeenten zijn van de oudste monniken, die in hoog aanzien stonden bij hun jongere confraters?

De noordervleugel van het kloosterpand werd in de lente van 1951 blootgelegd. Die vleugel dagtekent uit de periode waarin de kerk gebouwd werd. Ze was elf traveëen lang en met ribbengewelven overkluisd. Zware zuilen in hardsteen stonden langs de zijde van de binnenhof. Ze lagen omgekanteld in het zand. Enkele bewaren nog hun oude verweerde kapitelen. Grote boogopeningen door zuiltjes onderverdeeld verbonden de zware grijze zuilen. In die gang werden een 60-tal geraamten ontdekt, gewis allen van monniken. Enkele onder hen waren begraven in een stevig gemetseld graf. Drie betrekkelijk goed bewaarde lijkkisten werden aldaar aangetroffen, waarvan een in een gemetseld graf lag. In deze kist lag aan de voet van het zeer goed bewaarde geraamte een houten kruisje.

De opdelvingen dit jaar gedaan hebben ook reeds gedeeltelijk de westelijke gang van het kloosterpand blootgelegd. De muur bereikt er nog een betrekkelijke hoogte, de basissen van het ribbengewelf zijn nog allen voorhanden, ook een deel van het ribbengewelf bestaat nog. De basissen zijn rijk gesculpteerd en schijnen van latere datum dan die van het pand en het huis der conveersen of lekebroeders.

De prelatuur werd vrijwel gans aan het licht gebracht. Men stelt vast, dat de voorzijde in de xvi^de eeuw een nieuwe bekleding ontving in vroeg-Renaissancestijl. Dit wellicht ten tijde van abt Antoon Wydoot, van St Omaars (1557-1566), wiens wapenschild, op een sleutelsteen



van een gewelf gebeeldhouwd, in de prelatuur ontdekt werd. De prelatuur bevatte verscheidene plaatsen. Twee grote vragen de aandacht, om reden van de overblijfsels van gotische haarden (de ene in baksteen, de andere in Frans wit steen) en vooral om de heerlijke vloerbedekking met geglazuurde tegels. Dichtbij deze plaatsen, namelijk onder een van de hoektorentjes, trof men ook een mooie vloerbedekking aan. De tegels, ook geglazuurd en van verscheidene kleuren, dragen als opschrift de beide wapenspreuken van de hertogen van Brabant (die ook graven van Vlaanderen waren): Vlaenderen die leu en Vyve Borgonie. Uit het onderzoek van de prelatuur blijkt dat er in menig vertrek drie vloeren bestaan hebben, de een boven de andere. Wellicht is men daartoe verplicht geweest, ofwel door de immer aangroeiende verzanding, ofwel - wat meer waarschijnlijk is - door het feit, dat het waterpeil steeds hoger steeg.

Het ontgraven van het monumentaal gebouw van de conveersen werd ook in 1952 aangevat. Dit gebouw heeft een oppervlakte van ongeveer 800 m². Een deel werd reeds blootgelegd. De vloerbedekking is over het algemeen nog bewaard. Het gelijkvloers was door zware muren in verscheidene plaatsen onderverdeeld. Alle plaatsen waren door een fraai ribbengewelf overkluisd. De basissen van dit gewelf in Doorniks hardsteen, zijn nog in de muren bewaard. Ook het pand van de broeders werd reeds gedeeltelijk ontdolven. De hoogste muren die tot nu toe ontdekt werden, zijn daar voorhanden: ze zijn bijna 4 m. hoog. Dit pand werd afgesloten door een muur met een dubbel groot vensterraam. Beide zijn nog in tamelijk goede toestand bewaard. Om reden van de schoonheid van dit stuk muur wordt de ontbloting met bijzondere zorg gedaan.

We eindigen met nog te wijzen op het groot probleem dat de ontdekking stelt van een zeer oud kerkhof, dat bestond vóór de abdij daar gebouwd werd. Reeds werden meer dan 300 geraamten ontdekt, geraamten van mensen van alle leeftijd. Dit kerkhof dat reeds bestond vóór 1100, moet zijn bestaan te danken hebben ofwel aan een verdwenen agglomeratie ofwel - wat meer waarschijnlijk schijnt - aan de gewoonte van onze voorouders uit de ix^de en x^de eeuw, toen in die streek nog maar weinig kerken bestonden, de afgestorvenen uit de hoeven en vissershuizen van uren ver, te begraven in een gezamenlijk kerkhof, langs een of andere baan. Uit hetgene tot nu toe bij die geraamten gevonden werd, blijkt dat de bevolking in de streek een arme bevolking was.

Het loont de moeite een bezoek te brengen aan het voorlopig museum van de abdij. Daar werden de schoonste voorwerpen verzameld die bij de opgravingen gevonden werden. Niet enkel de mooiste exemplaren onder de moeffen en allerhande beeldhouwwerk, doch ook een collectie oude munten (vanaf de xiii^de tot de xvi^de eeuw), glaswerk (stukken van brandvensters), ijzeren voorwerpen, oude schoeisels, vaatwerk, tegels, enz. Hetgeen tot nu toe bij de opgravingen te Koksijde bereikt werd, laat vermoeden dat nog menig schoon stuk architectuur en nog menig mooi aandenken aan de vermaarde abdij aan het zand zal kunnen ontrukt worden.

J. DE CUYPER