West-Vlaanderen. Jaargang 2

[p. 200]

Het Kasteel Beauvoorde te Wulveringem bij Veurne

OP ongeveer vijf kilometer te zuiden van Veurne verlaat een smalle buurtweg de Ieperse baan in de richting van Wulveringem.

Voor de geschiedschrijving van Veurne-Ambacht is dit dorp van zeshonderd zielen niet zonder betekenis. De kerk, onder de aanroeping van Onze Lieve Vrouw, staat bekend wegens de romaanse kentrekken in de noordmuur van het schip en in de zuidelijke vieringspijlers. Ook in het omliggende zijn sporen zichtbaar van merkwaardige bouwwerken. De grondvesten van sommige oude hoeven herinneren nog aan de ambities van vroegere heerlijkheden. Zelfs de naam van de Tempeliers schijnt erbij betrokken. De belangstelling gaat echter het meest naar het kasteel Beauvoorde. Als goed bewaard familieslot, herbergt dit monument een schat zowel van historische als van artistieke gegevens.

*

De oudste oorsprong van het kasteel Beauvoorde verdwijnt in de nevel der tijden. Volgens een overlevering zonder diepere bewijsgrond zou Wulveringem reeds in 703 verheven zijn tot een zelfstandige parochie. Kerk en kasteel staan thans nauwelijks op een boogscheut afstand van elkaar. Hieruit afleiden dat Wulfrid, de legendarische stichter van het dorp, zijn woonst oorspronkelijk zou gevestigd hebben op de plaats waar het kasteel zich nu bevindt, ware een wankele gevolgtrekking. De naam van de heer leefde in 1510 nog voort in de Wulfaershoeve, doch zonder rechtstreeks verband met de toponymie van het huidige Beauvoorde.

Vóór 1400 moet de geschiedschrijving zich overigens tevreden stellen met een puzzle van losse feiten. Het vroegste document is een koopakte uit 1120, waarin een zekere Herbert van Wulfrighem in zijn hoedanigheid van schepen voor het grondgebied Veurne mede optreedt voor graaf Filip van de Elzas, bij een transactie tussen Eustachius, zoon van Wouter, en de plaatselijke abdij van Sint Nikolaas.

Latere bronnen vermelden de lotgevallen van een andere Her(i)bert van Wulfrighem die in 1201, eveneens te Veurne, de leiding had van de oppositie tegen de belastingspolitiek van gravin Mathilde, de weduwe van graaf Filip. Herbert bevrijdde zijn verwant Rijkaard Blauvoet die in de burcht van Veurne opgesloten zat wegens manslag op de belastingsontvangers, en liet het tuchthuis in de vlammen opgaan. De ruzie breidde zich uit tot een oorlog in regel, welke slechts in 1206 op een vergelijk eindigde. Herbert had zijn woonst in een sterkte, die vereenzelvigd werd met het latere Oeyvaersnest op het gehucht Het Zwaantje. Zijn wedervaren mag beschouwd worden als een episode uit de duistere vrijheidsstrijd van het kustland, waarin Blauvoeten en Isegrims half om half behoren tot de sage of de historische werkelijkheid.

*

Het uitgangspunt tot de geschiedschrijving betreffende Beauvoorde kan pas in de vijftiende eeuw met zekerheid vastgelegd worden.

Op 3 Juni 1408 verheft Hertog Jan van Bourgondië, graaf van Vlaanderen, de heerlijkheid Wulveringem van vrij erfleen tot leen. Dit gebeurt op het verzoek van de heer van het goed Jan de Valuwe. Deze was gehuwd met Ydonia Bladelin, die langs haar vaderszijde verwant was met Pieter Bladelin, heer van Middelburg en financieel raadsheer van de hertog, bekend als de donateur van het Bladelin-retabel van Rogier van der Weyden.

Op 18 Juli daaropvolgend lieten Jan de Valuwe en zijn vrouw zich, voor het schependom van Veurne-Ambacht, in hun nieuw recht bevestigen. De akte beschrijft uitdrukkelijk dat hun stede of woonhuis gevestigd is te Wulveringem, benoorden aan de kerk, op de plaats waar zich nu het kasteel Beauvoorde bevindt.

Dank aan de genealogische opzoekingen van jonkheer Arthur Merghelynck kan men, vanaf aanvang 1400, de lijst van de opeenvolgende eigenaars met betrekkelijke zekerheid opstellen.

Jan de Valuwe had een zoon, Enguerrand, die sneuvelde bij een schermutseling te Blangy op de vooravond van de Franse nederlaag van Azincourt, in 1415. Daar de jonge man niet gehuwd was, ging het kasteelgoed over op zijn zuster Anastasie, die in het huwelijk trad met Michiel Crucemeet, waarschijnlijk afkomstig uit Sint Winoksbergen. De familie Crucemeet behield het goed nauwelijks een halve eeuw. Johan, zoon van Michiel, verkocht het namelijk op 23 Februari 1467 aan Jan de Crane, telg uit een van de oudste riddergeslachten van westelijk Vlaanderen. Een akte uit 1502 bevestigt de toestand van 1408. Jan Craene, een rechtstreeks nazaat van de nieuwe eigenaar, erkent alsdan zijn manschap over een leen, groot zinde vyf ghemete enz..., te Wulverghem benorden aan kerekhof... In het zelfde jaar vermeldt een rekening uit de leenstaat van het Veurnse duidelijk un manoir amaisonné avec un ‘vryen uutwegh’ à l'église. Craene was in 1497 gehuwd met Charlotte de Haultain, de weduwe van de gewezen hoofdbaljuw van Ieper Jan van Overschelde. Langs moederszijde was zij verwant aan de van Nieuwenhove's, die te Brugge de burgemeesterszetel hadden bezet.

Waarschijnlijk ten gevolge van financiële moeilijkheden heeft een zoon van Jan Craene het familieslot in 1549 moeten

[p. 201]

verkopen aan Pieter van den Bampoele, een rijk landsman die ook eigendommen bezat te Pollinkhove en te Krombeke. De grafsteen van Pieter en van zijn vrouw Margaretha Muds werd ingemetseld in de kerk van Wulveringem, in de muur vlakbij de predikstoel.

Afdalend langs dit kluwen van familiegeschiedenis, herkent men ook beter de strikt regionale betekenis van het kasteel. Als een haard van feodaal leven zou het zijn rol blijven vervullen tot in de nieuwe tijden. De eigenaars en bewoners hadden de kerktoren en de dorpsplaats voor het grijpen. Lief en leed van de kleine gemeenschap waren haast uiteraard aan het welgevallen van de kasteelheer onderworpen.

*

Margaretha, de dochter van Pieter van den Bampoele, trad op 25 November 1573 in het huwelijk met Antoon de Bryarde, heer van Beauvoorde. Het kasteel van Wulveringem verkreeg hierdoor zijn definitieve naam, naar de heerlijkheid Beauvoorde te Watou welke Antoon de Bryarde op 23 Juni 1570 had aangekocht. Het goed zou gedurende nagenoeg twee eeuwen het bezit blijven van zijn geslacht, en wel tot aan het afsterven van Albert-Xavier de Bryarde op 4 October 1741. Deze Albert was de laatste telg van de familie. Hij stierf kinderloos, waardoor

Het kasteel Beauvoorde te Wulveringem. Gezicht van de straatzijde uit.

Beauvoorde overging naar de nevenlinie der de la Torre's, later gevolgd door eigenaars die het kasteel door aankoop verwierven, o.m. de Deurwaerder, Caloone, Symoens, Ceulenaere en Moeneclaey, allen namen die in de streek van Veurne-Ambacht tot op heden hun vertrouwde klank behouden hebben.

Eindelijk, in 1875, vangt het laatste hoofdstuk aan van Beauvoorde's geschiedenis. Na het verdwijnen van de Bryarde's is het oude herengoed geleidelijk uiteengevallen. Een deel van de oorspronkelijke vyf ghemete is aan diverse eigenaars verkaveld, en het kasteel zelf wordt met afbraak bedreigd. In September 1874 houdt het rijtuigje van jonkheer Arthur Merghelynck halt voor de roestige inrijpoort. Merghelynck, op dat tijdstip nauwelijks meerderjarig, is één en al geestdrift. De Ieperse genealoog, overigens flink gefortuneerd, aarzelt geen ogenblik. Hij koopt Beauvoorde. Moeizaam wint hij, stuk na stuk, de percelen terug waarover het oude goed zich oorspronkelijk uitstrekte. De koopakte van het gebouw wordt op 28 October 1875 verleden. De nieuwe eigenaar, later burgemeester van Wulveringem, vestigt er zijn zomerverblijf. Het kasteel wordt grondig gerestaureerd en opgeschikt. Weldra heeft het de allures aangenomen van een museum waarin de herinneringen aan het oud familiegoed voor altijd zullen voortleven. Beauvoorde heeft het tijdstip bereikt, waarop het de wisselvalligheid der individuele belangen verlaat voor de bestendige liefde van de historicus.

Bij het afsterven van Arthur Merghelynck, vijf-en-twintigste en laatste particuliere eigenaar, is Beauvoorde bij legaat overgegaan naar de Koninklijke Vlaamse Academie. Het vruchtgebruik ten gunste van mevrouw Merghelynck eindigde bij haar overlijden op 13 Mei 1941. Haar neef Léon bleef er nog gehuisvest tot 1 December 1943, dag waarop hij door de Duitse militaire overheid werd uitgedreven. Hij stierf te Antwerpen op 2 Juli 1944. Vóór de inkwartiering van de Duitse troepen, waren alle kunstschatten, behalve de nagelvaste, uit het kasteel verwijderd en in de buurt verborgen. In September 1944 kwamen Canadese en Britse troepen Beauvoorde nog een tijdlang bewonen. Pas in 1949 was de wanorde voorgoed achter de rug, en won het kasteel de vroegere luister terug Sindsdien neemt ook de belangstelling gaandeweg toe, overeenkomstig de wens die de erflater in zijn testament heeft vastgelegd.

*

[p. 202]

Historische doch ook artistieke gegevens...

Wanneer Merghelynck het kasteel in 1875 aankoopt, gewaagt hij vol verering van le vénérable manoir..., inhórent à la Renaissance flamande. Zijn uitspraak klinkt niet overdreven. Het rijzig gebouw in baksteen herinnert dadelijk aan de Vlaamse bouwtrant uit de renaissance. Een brede wal met een smalle boogbrug verwekt een indruk van sterkte. Twee trapgevels bekronen de bouw naar straatzijde. Het dieper gedeelte is iets smaller, doch het kloeke slottorentje verenigt de beide vleugels tot een harmonisch geheel.

Nopens de oorspronkelijke kasteelbouw in de xv^de en xvi^de eeuw tasten wij vrijwel in het duister. Sanderus vermeldt Beauvoorde onder Alveringem i.p.v. Wulveringem, en de tekening ontbreekt. Waarschijnlijk heeft de Vlaamse historicus Beauvoorde dus nooit bezocht (Flandria Illustrata, uitg. 1735, deel III, blz. 130). Veel belangrijker echter is het getuigenis, omstreeks 1665 nagelaten door de Veurnse annalist Paul Heindrycx. Hij deelt mede dat het kasteel van Beauvoorde, na de dood van Maragaretha van den Bampcele, overgegaan is op haar zoon Jacques de Bryarde die in 1616 den meerderen deele van dit huys afwierp omdat het zeer oudt ende rot was ter oorzaeke (dat) het in voorgaende beroerten ende oorlogen zeer geschonden hadde geweest (t.w. tijdens de Geuzenoorlog) en heeft aldaar doen bauwen eene van de schoonste huysen van de casselrye...

De gevel boven de ingangspoort draagt nu nog het jaartal 1617, het tijdstip waarop

De schoorsteenmantel in de Ridderzaal. (Werk v. Jeroen Stalpaert(?) nr 1617)

Jacques de Bryarde de wederopbouw liet voltooien. Het is niet uitgesloten dat de nieuwe kasteelheer hiervoor beroep heeft gedaan op Sylvain Boulyn, de bouwmeester van het nieuwe landhuis te Veurne. Hetzelfde geldt wellicht voor de vaklieden die het landhuis hielpen oprichten. Zo vertoont de schouwmantel in de ridderzaal van Beauvoorde een opvallende verwantschap met deze uit de wandelzaal van het huidig gerechtshof te Veurne, het vroegere landhuis, opgericht door Jeroen Stalpaert, een van de meest vooraanstaande Brugse beeldhouwers uit de xvii^de eeuw.

In de tweede helft van de xviii^de eeuw werd Beauvoorde gedeeltelijk verminkt. Het hoofdgebouw aan de oostzijde, palende aan de ridderzaal, werd gesloopt en ook de verdieping op de zuidoostelijke vleugel verdween. Twee kamertjes aan de noordzijde werden insgelijks afgebroken.

De laatste afstammelingen van het geslacht de Bryarde, die uit Wulveringem naar Gent waren vertrokken, betoonden steeds minder belangstelling. Hun huyse van plaisance scheen hun wellicht te beers. Daarom werd het zonder veel hartzeer geveild. Een van de nieuwe eigenaars, Pieter Caloone, liet het vervallen gebouw in 1838 grondig herstellen. Hij bracht enkele kleine wijzigingen aan, doch het kasteel bleef in de essentiële geledingen vrijwel ongedeerd.

Jonkheer Arthur Merghelynck heeft de reconstructie voltooid. De herstellingswerken vingen aan op 3 April 1876 onder het toezicht van Jozef Vinck, architect te Veurne. Tegelijk liet de eigenaar ook de nieuwe hovingen aanleggen door Ed. Pynaert, tuinarchitect te Gent. Op kermiszondag mocht de bevolking daarin wandelen. Eindelijk, in 1879, werd ook de oostvleugel weder opgebouwd, volgens de plannen van de Ieperse architect Heynincx. De opschikking van het binnenhuis geschiedde naar de wenken van de kunstschilder Désiré Böhm (Ieper 1814-1891) met wie Merghelynck zeer goed bevriend was.

Aldus herwon Beauvoorde zijn vroegere luister. Op de inrijpoort prijkte weer het smeedijzeren familiewapen om te beduiden dat de heer ter plaatse was. Te Wulveringem begrepen zeer weinig dorpelingen de diepere bedoeling. Behalve met de notabelen, bleven de verhoudingen uitermate koel. Op welk dorp in Vlaanderen ware de toestand anders geweest? Een kasteelheer als burgemeester! Doch laten wij de dorpspolitiek rusten... Beauvoorde bleef en blijft nog zijn taak vervullen. Het oud familieslot vertegenwoordigt een levensopvatting uit vroegere eeuwen. Is dit niet een aandenken aan een ietwat volksvreemde élite, intimistisch en gesloten, en in haar levenswandel zelden uitbundig, doch met een warm hart voor de schoonheid? Doch mag Beauvoorde niet juist daarom beschouwd worden als de sluitsteen van een al te verwaarloosde periode uit de geschiedenis der zuidelijke Nederlanden?

*

Het kasteel van Beauvoorde herbergt een aantal belangrijke kunstvoorwerpen, o.m. oude stijlmeubelen, schilderijen, beelden en huisgerei. Evenwel ontbreekt een critische inventaris zodat hier nog gelegenheid bestaat voor nuttige navorsingen.

Wij hebben niet kunnen

[p. 203]

achterhalen welke voorwerpen

Detail van de houtbekleding in de Ridderzaal.

nagelvaste en andere, - zich in het kasteel bevonden op het ogenblik van de aankoop door Jonkheer Merghelynck, bij notariële akte van 28 Octcber 1875. De voornaamste boedelbeschrijvingen uit vroegere eeuwen, nml. deze van Eleonora van den Bampoele, opgesteld tussen 1567 en 1585, en van Pieter de Bryarde, afgesloten op 13 April 1691, blijven in hun bewoordingen tamelijk vaag. Ook mag aangenomen worden dat het merendeel dezer goederen versnipperd werd onder de erfgenamen, en dat de huidige bekleding en uitrusting van het binnenhuis grotelijks het werk is van Merghelynck zelf. Men mag daarbij niet uit het oog verliezen dat het kasteel in 1874 op het punt stond te worden afgebroken en dat de eigenaar reeds indie zin besprekingen had gevoerd totdat Merghelynck de zaak kwam redden.

Uit andere gegevens kunnen bovendien zekere feiten vaststaan. Wij stipten hoger aan dat de kunstschilder Désiré Böhm, bij de wederuitrusting van het kasteel, een vooraanstaande rol heeft vervuld. De h. Böhm was een ervaren deskundige, vooral op het stuk van restauratie van oude meubelen en kunstvoorwerpen uit de xvii^de en de xviii^de eeuw. Merghelynck erkent dat hij ruimschoots van zijn diensten gebruik heeft gemaakt. De aanwijzingen van Böhm werden uitgevoerd door Pieter Ryssen, een schrijnwerker uit Wulveringem, die de grootste vaardigheid aan de dag legde. Het was een zwijgzaam man, die in het dorp beschouwd werd als de timmerman van het kasteel. De reconstructie van de houten muurbekledingen in Beauvoorde zou dus grotendeels te danken zijn aan deze twee medewerkers van de nieuwe kasteelheer.

Merghelynck legde te Wulveringem dezelfde ijver aan de dag als bij de opschikking van het Hôtel-Museum Merghelynck te Ieper. Hij was een verwoed verzamelaar, die echter bij het uitstallen van zijn bezit niet altijd de nodige soberheid in acht nam. Ook schrikte hij niet terug voor heterogene herstellingen. Typische voorbeelden hiervan vormen o.a. het fijn gebeeldhouwd portaal en de lambrizering in de zg. Ridderzaal, afkomstig uit de oude abdijkerk van Oudenburg; de houten muurbekleding in de eetkamer, overgebracht uit het kasteel Zuutpeene te Westvleteren; en de blauwe grafsteen van de familie Velare, door Merghelynck ontdekt op het kerkhof van Zandvoorde-Ieper en vastgemetseld in de muur van Beauvoorde s kleine slotkapel.

Met het nodige voorbehoud voor de historische oorsprong en bestemming van elk der kunstschatten, staat men niettemin in bewondering voor de liefdevolle zorg waarmede hun bezitter hen van de ondergang heeft gered. Verscheidene stukken wijzen op de Ieperse afstamming van de jonkheer. Een triptiek uit de eerste helft van de xvii^de eeuw verbeeldt O.L. Vrouw van Thuyne met op de achtergrond de stad Ieper. Een obiit, geschilderd in 1557 door Karel van Ieper, vertoont het blazoen van Louisa de l'Espinoy, abdis van het klooster Nonnenbusschen eveneens te Ieper. Andere kunstvoorwerpen herinneren aan het geslacht de Bryarde, de vroegere bezitters van het kasteel, met wie Merghelynck langs grootmoederszijde was verwant. Van bijzondere waarde zijn verder een fraai Mariabeeld in eik uit de xiii^de eeuw(?), een Graflegging Christi waarover wij geen aanduidingen bezitten, en enkele familieportretten, toegeschreven aan Jacob van Oost de Oude en aan Frans Pourbus de Jongere.

Een volledige beschrijving van alle voorwerpen die thans nog op het kasteel van Beauvoorde te zien zijn, zou ver buiten het bestek van het huidig artikel reiken. Derhalve moeten wij dit overzicht besluiten, échter niet zonder een stuk van ons hart aan Beauvoorde te verliezen en met waardering de arbeid van wijlen Jonkheer Arthur Merghelynck te gedenken.

*

Voor de studie van het kasteel van Beauvoorde blijkt onmisbaar: Le Fief-Manoir dit Le Château de Beauvoorde à Wulveringhem. monografie opgesteld door Arthur Merghelynck, en in eigen beheer uitgegeven bij de drukkerij Joseph Houdmont-Carbonez, Frèren Fonteinstraat 8-10, Brugge, 1900-1901. De oplage, in twee delen, bleef beperkt tot 200 exx. Zij is practisch uit de handel verdwenen.

Wij betuigen onze oprechte dank: aan de Koninklijke Vlaamse Academie voor Letterkunde, die welwillend toelating verstrekte tot het nemen van interieurfoto's, aan de h. Charles van Renynghe de Voxvrie, conservator van het Hotel-Museum Merghelynck te Ieper, aan de h. Luden Lams, Ontvanger der Registratie en Domeinen te Veurne en aangesteld beheerder van Beauvoorde, en aan de h. en mevr. Henri Hoeck-Vandaele, huisbewaarders te Wulveringem, die talrijke persoonlijke herinneringen aan jonkheer Merghelynck levendig hebben bewaard. Het kraaknet intérieur van het kasteel is aan hun liefdevol toezicht te danken.

G. GYSELEN