West-Vlaanderen. Jaargang 2

[p. 169]

[Plastiek]

René Cauwe-Rodenbach, De markt van Roeselare omstreeks 1845.

Roeselare en de XIX^de eeuwse beeldhouwkunst

OORSPRONKELIJK bedoeld als een historiek in vogelvlucht van de ontwikkeling der plastische kunsten in de xix^de eeuw, is deze bijdrage beperkt gebleven tot een vrij grove schets van de evolutie der beeldhouwkunst in deze periode om de volgende redenen. Vooreerst zou een tot het essentiële beperkt maar toch min of meer geschakeerd overzicht van beide kunsten ver de grenzen van de ons toebedeelde plaatsruimte overschreden hebben. In de tweede plaats is de volgens schilderkunst en sculptuur tijdens de xix^de eeuw ongeveer dezelfde ontwikkelingsgang, met dit verschil dat de evolutielijn van de beeldhouwkunst veel minder gecompliceerd en het getal van haar vertegenwoordigers veel kleiner is. Volgt men hier alleen de grote lijnen dan blijft men toch, in tegenstelling met wat in de schilderkunst het geval zou zijn, veel dichter bij de werkelijkheid. En ten slotte - en deze reden heeft de doorslag gegeven - heeft Roeselare, de stad waarin Rodenbach geleefd en gewerkt heeft, in deze periode hoegenaamd geen uitblinkers in de schilderkunst voortgebracht. Doorbladert men een uitvoerige geschiedenis van de schilderkunst der xix^de eeuw - deze van Paul Colin b.v. - dan zoekt men tevergeefs de naam van één enkel Roeselaars schilder. Wil dit zeggen dat sommige artisten van de Mandelstad, welke in deze periode het penseel gehanteerd hebben, niet de geringste verdienste toekomt? Hoegenaamd niet. Wij denken b.v. aan de Kruisweg die Ferdinand Callebert voor de St Michielskerk heeft geschilderd. Zeker, geen meesterwerk; maar toch oneindig beter dan veel wat rond dezelfde tijd in deze sector werd voortgebracht. Deze opmerking betekent alleen dat geen enkele van deze schilders het tot een meer dan locale bekendheid heeft gebracht; dat geen enkele een plaats in onze nationale schilderkunst heeft veroverd. De geschiedenis van deze schilders en van hun werk werd alleen geboekstaafd in locale publicaties en huldealbums en de schrijvers hiervan hebben ongetwijfeld de verdiensten van hun helden vergroot.

In de beeldhouwkunst daarentegen telt Roeselare twee kunstenaars die de grenzen van de locale beroemdheid overschreden hebben, met name Josue Dupon en Jules Lagae. En het geluk wil bovendien dat één van beiden, Lagae, de auteur is van het in Vlaanderen alomgekende standbeeld van Albrecht Rodenbach. Aan het einde van dit overzicht zullen wij trouwens enkele ogenblikken bij dit monument verwijlen.

*

De overgang van de achttiende naar de negentiende eeuw staat, wat de ontwikkeling der plastische kunsten betreft, volop in het teken van het neoclassicisme en van zijn meest verwerpelijke vorm: het academisme. In de laatste jaren vóór de eeuwwisseling is de strijd tussen de uitlopers van de Barok en de volgelingen van Lessing definitief in het voordeel van deze laatste beslecht. Met zijn wekroep ‘het heil door de Grieken’ luidt Canova de periode in van de ‘Simili-Olympus’. Overschouwt men de resultaten van deze kunstmatige

[p. 170]

wedergeboorte dan komt men tot de conclusie, dat zij, ten onzent, slechts bleke epigonen heeft voortgebracht van de classieke sculptuur uit de vervalperioden. Wie kent nu nog de naam van Gilles Lambert Godecharles (Brussel 1750-1835) indien deze naam niet was overgeleverd in de prijs welke te zijner ere gesticht werd? Deze lieveling van Napoleon was nochtans een groot man in zijn tijd. Zijn kunst, waarin zowel de gebreken als de kwaliteiten van de sculptuur op het einde der xviii^de eeuw verenigd zijn, leeft (euphemistisch gezegd) nog voort in het onlangs opgekalefaterd fronton van het Paleis der Natie waarin ‘de Gerechtigheid de Deugden beloont die door de Wijsheid beschermd worden, terwijl de Kracht de Onverdraagzaamheid en de Tweedracht verjaagt.’ Dergelijke thema's geven een goed idee van het ideëel en idealiserena karakter van de neoclassieke kunst, met haar, in onze ogen totaal versleten allegorieën en haar academische allures waar in, in meer dan één geval, de persoonlijkheid van de artist ten onderen is gegaan.

De centrale figuren van het neoclassicisme ten onzent zijn Mathieu Kessels (Maastricht 1784-1836) en Willem Geefs (Antwerpen 1805-1870). Wat de eerste betreft kunnen de wandelaars in de hovingen van het Paleis der Academieën te

Pieter Boncquet. Gallische krijgsgevangene.

Jules Lagae, Moeder en Kind.

Brussel nog dagelijks zien hoe hij in zijn bronzen ‘Schijfwerper’ het Grieks model heeft geplagieerd. De tweede verdiende, in het jaar 1829, zijn eerste sporen met zijn ‘jonge herder uit de eerste tijden van het Kristendom die een roos ontbladert op een grafsteen.’ Dit mengsel van archeologie en sentimentaliteit bracht toentertijd menigeen in vervoering o.m. Camille Lemonnier in wiens ogen ‘les fines mélancolies de la mort étaient répandues sur le corps infléchi de l'adolescent, avec ce charme funèbre auquel se complet souvent l'artiste.’

Naarmate de twintigste eeuw vordert is de waardering voor deze kunst langzamerhand teloorgegaan. Ik geloof niet dat iemand van mijn generatie, uitgenomen een of ander verwaaid archeoloog, zich zou schamen te bekennen dat nagenoeg de gehele kunstproductie uit deze periode hem koud laat. Gebrek aan kennis ongetwijfeld, maar vooral verandering van ‘tijd’, van sfeer, van gevoeligheid. Het lijkt ons allemaal, in zijn vakkundig uitstekend verzorgde vorm, zo saai en omslachtig niet alleen van symboliek maar ook van stijl. Het vergt zo ontzettend veel tijd vooraleer men tot de kern zelf is doorgedrongen, voor men het contact vindt met de tijd en de kunstenaar die het beeld heeft vervaardigd. Het lijkt ons zo bitter weinig ‘treffend’. Wij houden, met onze door al de experimenten der hedendaagse plastiek overspannen gevoeligheid voor plastische expressiviteit, van een kunst welke recht op haar man af gaat, waarin het persoonlijke primeert. Een definitieve en integrale veroordeling van de gehele neoclassistische sculptuur in ons land postuleert dat wij de criteria

[p. 171]

Jules Lagae

welke wij in de studie der hedendaagse kunst hebben gevonden, als absolute normen zouden beschouwen. Of dit oorbaar is, is een probleem waarvan de oplossing ongetwijfeld meer plaatsruimte zou beslaan dan een gehele jaargang van dit tijdschrift. In dit geval lijken ons echter ook de feiten belangrijker dan alle theoretische verantwoordingen. En een dezer feiten is dat wij deze wereldbeschouwing (en zeker de producten van een tot academisme verstard en gestereotypeerd neoclassicisme) naar de kelders der musea verwezen hebben en dat wij achteloos voorbij de standbeelden lopen welke in die periode van vrede in zo groten getale in onze steden werden opgericht.

Het ergste euvel van een gedeelte dezer kunst is haar onwaarachtigheid en het is vooral hiertegen dat, rond de jaren 1830, de romantiek en de eerste voorboden van het realisme reageren. De strijd tussen de ‘ouden’ en de ‘modernen’ uit die dagen bleef overigens niet beperkt tot de kunst; de strijd werd tenslotte uitgevochten tussen twee wereldbeschouwingen. Het zou ons te ver voeren hier op deze kwestie dieper in te gaan. Wat de beeldhouwkunst betreft, krijgen de thema's van nu af een meer concreet, zij het voorlopig overwegend historisch karakter. In de plaats van de versteende goden van de Olympus, van de verzinnebeelde begrippen, van de verdroomde allegorieën uit de vorige perioden, treden nu de gestalten uit het nationaal verleden op de voorgrond. Met Eugène Simonis, Jozef Ducaju en Louis Jehotte.

De evolutie van het thema, de ontwikkeling van de gevoeligheid der kunstenaars, de voortschrijdende democratisering en het verkwijnen van de mythologische reminicenties, de zegepraal tenslotte van een in ruime mate materialistisch levensgevoel - al elementen welke een afzonderlijke studie verdienen - vormen de brug welke de romantiek met het realisme en het naturalisme verbindt. In de loop van de ontwikkeling verliest de vorm bij meer dan één beeldhouwer aan sculpturale kwaliteit, behalve in het werk van Thomas Vinçotte (1850-1915) (auteur van ‘de Paardentemmer’ op het pleintje bij de Demotlaan te Brussel en het, samen met Jules Lagae ontworpen vierspan op de triomfboog van het Jubelpark) en van Julien Dillens (1849-1904). In de kunst van deze beeldhouwers wordt het romantisch gevoel en de realistische visie nog geregeld met neoclassicistische vormenidealisering versneden in een stijl die aan de Romeinse beeldhouwkunst herinnert.

Een studie van de figuren welke de realistische en naturalistische beeldhouwkunst beoefend hebben, behoort niet tot het bestek van dit overzicht. Velen onder hen verdienen overigens, zelfs in een uitvoerige historiografie van onze sculptuur in de xix^de eeuw, amper meer dan een vermelding. Deze eeuw wordt trouwens gedomineerd door drie figuren welke de hierboven geschetste evolutie overkoepelen en de Belgische sculptuur op het internationaal plan vertegenwoordigen. Deze drie meesters zijn Constantin Meunier (Brussel 1831-1905), Jef Lambeaux (Ant-

Henri Boncquet, Meditatie (marmer).

[p. 172]

Jules Lagae, Belgisch erkentelijkheidsmonument te Le Hâvre.

werpen 1852-1908) en, de in 1843 te Gent geboren Paul Devigne.

Nog vóór de xix^de eeuw ten einde loopt sterven al deze strekkingen, tenminste als dominanten, uit. De eeuwwisseling wordt beheerst door de figuur van Georges Minne die, met zijn symbolisme, de sculptuur op geheel nieuwe banen zal leiden.

*

Het Kunstleven te Roeselare, dat eerst met de oprichting der stedelijke academie ten jare 1837 ontwaakt, vertoont praktisch geen sporen van al de hierboven geschetste kenteringen. Op een paar uitzonderingen na, is de beeldhouwkunst hier beperkt gebleven tot een vaak religieus of neoclassiek getint provinciaal academisme, dat door het onderwijs van de Academie van Antwerpen waar de meeste artisten werden gevormd en door de ‘Prijs van Rome’ zorgvuldig in leven werd gehouden, en tot het domein van de toegepaste kunst waartoe wij, wegens haar bestemming en haar karakter, in dit geval zowel de portretsculptuur als het meubilair rekenen. Als domper voor een vrije ontwikkeling van de persoonlijkheid der artisten verdient de prijs van Rome ongetwijfeld een speciale vermelding. Heden ten dage kan men, in het stadhuis van Roeselare, nog enkele specimina zien van de thema's welke door de verstarde ideologie van de bewaarders der zogezegfde classieke kunst aan de candidaten werden opgelegd.

De twee beeldhouwers, welke de grenzen der locale bekendheid overschreden hebben, zijn Jules Lagae en Josue Dupon. Had het lot hem meer jaren gegund dan zou hierbij hoogstwaarschijnlijk nog Pieter Boncquet (op 34-jarige leeftijd te Parijs overleden) moeten vermeld worden.

De meest bekende der twee hierboven vermelde beeldhouwers is Jules Lagae. Lagae werd te Roeselare geboren op 15 Maart 1862. Hij volgde eerst de lessen aan de academie van zijn geboortestad en was later in de leer bij Van der Stappen en Jef Lambeaux aan de Koninklijke Academie te Brussel. Het is eigenaardig dat deze man, die door twee barokke geweldenaars werd gekweekt, later de beeldhouwer is geworden van een vaak braaf, lichtjes geidealiseerd realisme, aangetrokken door een anecdotische en intimistische thematiek zoals b.v. in het gekende ‘Moeder en kind’ en ‘Vader en moeder’. In deze sector mist Lagae's kunst ontegensprekelijk karakter en allure; hier is zij een typisch product van een bourgeois-beschaving die, op de weg der vervlakking, stap voor stap, naar haar verval gaat.

Het monumentale werk van Lagae - wij bedoelen hier uitsluitend zijn medewerking aan het Vierspan boven op de triomfboog van het Jubelpark - zal weinigen thans nog in vervoering brengen. De intriustieke academische tamheid van dit beeld wordt nog belast door een ongelukkige symmetrie.

Daarentegen mag Lagae beschouwd worden als een meester van het portret. Algemeen en terecht zijn bekend de beeltenissen van Guido Gezelle, Arnold Goffijn en Hugo Verriest. Zeker, Lagae is in dit opzicht geen baanbreker geweest. Maar het realisme dat het model met een zekere schroom exploreert, heeft nog niet alle trefkracht verloren.

Jules Lagae. Portret van Ferdinand Callebert.

[p. 173]

Josuë Dupon, Vlaamse Visser (Koksijde)

Het werk echter waaraan, voor het Vlaamse volk, voor immer de naam van Lagae zal verbonden blijven is het standbeeld van Rodenbach, op het Sint Amandsplein te Roeselare. Ontleedt men dit beeld dan ontdekt men ten slotte de diepe symboliek welke in deze schijnbaar realistisch behandelde figuur schuilt. Men volge met het oog de inclinatie van het vooruitsnellend lichaam, de bocht van de arm, de houding van het hoofd, de richting van de blik, de beweging van de opstijgende blauwvoet. In de spanning welke het gehele beeld bezielt steekt de geest van de tijd welke door het optreden van Rodenbach wordt ingeluid. De blauwvoet verzinnebeeldt Rodenbach's wekroep waarin hij zijn beste krachten heeft toevertrouwd, het is met een vragende, angstige en toch vertrouwvolle blik dat hij het opstijgen van de vogel volgt. Het is best mogelijk dat de hedendaagse sculptuur dezelfde idee in een meer kernachtig, minder naturalistisch omslachtig beeld zou hebben belichaamd. Maar laten wij nooit uit het oog verliezen dat iedereen, ook de grootste, kind is van zijn tijd.

MARCEL DUCHATEAU

Tot de Roeselaarse beeldhouwersgroep behoorden nog: Clement Carbon (1835-1907); Hendrik Boncquet (Ardooie 1868-Brussel 1908), (Prijs van Rome); Karel, Arthur (Prijs van Rome), en Henri Dupon; Adolf Van Peteghem.