West-Vlaanderen. Jaargang 2

[p. 162]

Albrecht Rodenbach en zijn toneelactie

OVER drie jaar wordt het de honderdste verjaring van Albrecht Rodenbach's geboorte. Het is te hopen dat intussen het moedwillig verzuim dat tegenover deze figuur door de Vlaamse Beweging over het algemeen, helaas ook door de studentenbeweging, en wat deze verdrongen heeft, werd gepleegd, in alle eenvoud en oprechtheid althans een deemoedig begin van eerherstel zal hebben gekregen.

Machtswellust - een manie die met gezagsbeginsel of gezagseerbied niets te maken heeft -, politiek janklaassenspel dat, om de eigen winkel op draai te houden, andermans opvattingen verwringt en misvormt om ze daarna leugenachtig af te wijzen -, beginselverzakingen die bezonken wijsheid moeten heten - hebben een eigengereide orthodoxie opgetimmerd op grond waarvan al het voorgaande werd veroordeeld en verloochend als voze opstandigheid, voor de omstandigheid en gemakshalve romantiek geheten. In het licht daarvan is het voorgekomen dat zogenoemde jeugdleiders niet eens de naam van Rodenbach kenden en er niet ver van af waren oude studentenliederen voor ketterijen te schrappen!

Romantiek wàs het en, Goddank, is het nog altijd. Doch van dié romantiek die richting en bezieling gaf aan het leven, toen jonge mannen een levensberoep kozen als een roeping, om het sociale dienstbetoon in onmiddellijke aansluiting bij het priesterambt en waarbij fortuin en carrière slechts een bijkomende visie kregen; toen jongeren naar altaar en klooster en missie gingen en hun toewijding en leven ten offer konden brengen aan hun geloof en hun liefde voor Kerk en Volk.

Ook opstandigheid wàs het, doch van dié opstandigheid die de tucht van het leven, van klooster en ontbering, van offer en daad wist te dragen.

Of dergelijke opstandige romantiek dan nog voos kan heten, mag ieder rechtgeaard mens voor zichzelf beslissen.

De verguizing heeft niettemin een quasi totale vernietiging te weeg gebracht: met de studentenbeweging was ook de figuur van Rodenbach uitgeschakeld. Rodenbach was de wekker, de bezieler, de richting- en leidinggever geweest van die romantiek en opstandigheid: naar hem terug zou de herkenning betekenen van zijn streven.

Het kan als overbodig beschouwd worden bij de korte levensloop van de dichter en voorman (1856-1880) en bij zijn strijdbaarheid stil te staan. Alleen zijn toneelactie en -streven zal ons hier aanbelangen. Dat we niettemin op wat voorgaat even de aandacht wilden vestigen houdt nochtans innig verband met die toneelbedrijvigheid, die heel en al stond in dienst van de volkse idealen op het stramien van de organisatorische inspanningen van de mens zelf. De toneelactie van Rodenbach, onder al haar aspecten, was een exponent van de Blauwvoeterie. Het was de levensveruitwendiging voor zijn kringen, die hij graag spelersgilden noemde en had voor doel het tot leven wekken van zijn eigen volk en het scheppen van wezens-zelfstandigheid.

Dat Rodenbach, als kind nog, de Passiebeelden uittekende die hij door Verplancke had zien vertonen, kan nog kleurige anecdote heten. Wat echter reeds vol dynamische spanning zit, is de drukke bedrijvigheid na het ontstaan van de Blauwvoeterie (1874-1875), toen hij tijdens het verlof de hele Westvlaamse gouw afreisde om vergaderingen te beleggen en te leiden, doch in het bizonder, om de jongstudenten samen te brengen in wat hij bij voorkeur spelersgilden noemde. Die spelersgilden hadden voor taak het goede zaad uit te strooien: zelfbewustwording. De weg daartoe lag volgens Rodenbach, voor een groot deel in de school van de geschiedenis, waar doelstellingen en voorbeelden konden uit genomen worden. De werkwijze, die zijn voorkeur wegdroeg, was die naar het levend model: de door het leven-onmiddellijk-benaderde werkelijkheid van het toneel.

Rodenbach trad op als proloogzegger om bedrijvigheid en doelstelling toe te lichten, vaak het volgende stuk in te leiden. Herhaaldelijk gebeurde dat in eigen verzen. Hij sprong bij als speler of fungeerde als leider. Zeer dikwijls was hij de factor die voor het stuk zelf instond, wat er hem toe bracht te vertalen, aan te passen, zelf te schrijven en te dichten. Zonder die taak bij de jongstudenten te verwaarlozen, zou hij nochtans op een breder uitstralend plan hetzelfde doel nastreven te Leuven door het stichten van een studenten-Davidsfonds-afdeling, waarvan de voornaamste werking ook het toneel was.

Het is vrij ingewikkeld het preciese aandeel van Rodenbach in die gelegenheidsproductie te omschrijven.

Beslist vertaalwerk zijn de fragmenten uit Aischylos Prometheus in de boeien en uit Wagner's Tannhaüset. Het blijven echter dichtoefeningen waarvan we niet eens weten of ze verder gevolg hebben gehad.

Vertaling, bewerking of omwerking zijn Tsaar en timmerman, spel in twee bedrijven, dat naar het zangspel van Lortzing verwijst. Koning Lear is een bewerking voor heren naar Shakespeare's oorspronkelijk werk. Zo kunnen nog vermeld Filippina van Vlaanderen naar Delcroix; Fiesko naar Schiller; Karel de Goede naar Lauwers en Marichal.

In 1907-1908 lazen we nog andere teksten. Ze waren ons als handschrift meegedeeld. We hebben er toentertijd afschrift van genomen en aantekeningen bij gemaakt. Een en ander ging jammer genoeg verloren tijdens de oorlog 1914-1918 en nadien hebben we ook de oorspronkelijke schriften niet meer kunnen krijgen. Het waren De wacht over Vlaanderen, Charlatanisme, de hiervoor vermelde Tsaar en timmerman en Koning Lear. Van Charlatanisme, blijspel in één bedrijf, dat meer naar

[p. 163]

de klucht toe ging, herinneren we ons wel een gemarkeerde aanzet van de karakters, doch ook de vlakheid van de dialoog. De ondergang der kerels, twee taferelen, 1879 en De Brugse metten (1879) lazen we toen in één gedrukte brochure. Daarom verwonderde het ons ook op 9 April 1927 in De Maasbode te lezen dat Pol de Mont dat laatste stuk voor zich opeiste met de bevreemdende verontschuldiging dat hij het nooit terugvond.

Liederik van Buck, spel in vijf bedrijven, 1875, Uit den Fransen tijd, spel in vijf bedrijven 1876, De Ghilde, taferelen uit de kerelstijd, 1877, hebben we nooit in handen gehad.

Al dat werk (volgens Pol de Mont schreef Rodenbach ook een schets over het studentenleven in het Frans: Folie) wordt doorgaans oorspronkelijk geheten. Kijken we daarbij iets

Wate (Opvoering van Gudrun onder leiding van Rik Jacobs te Roeselare)

scherper toe, dan zien we onmiddellijk dat op een paar stukjes nà (Charlatanisme en Tsaar en timmerman) alle een uitgesproken nationale stempel dragen. We mogen er aan toevoegen dat ze bewust propagandistisch waren gesteld. Geen nochtans was door inhoud of verwerking van zo een aard dat het ingrijpend zou kunnen heten: wel volks en jeugdromantisch, als zodanig begeesterend en opzwepend naar de omstandigheid. Zelfs Studenten van Warschau, twee taferelen, 1879, dat in zekere zin actueler kon aandoen, steeg niet boven het gewone uit. De verzen waar vele van die stukken in geschreven zijn, reiken niet boven de goede oefening.

Op een hoger plan, dàn bewust literaire inspanning doch fragmentarisch gebleven, staan Irold's jeugd, dramatisch gedicht in vier delen waarvan 371 verzen bewaard blijken, - Krizis, zangspel in drie stonden, waarvan alleen het eerste deel bewaard bleef en dat inderdaad keurig aandoet, met gesloten bouw en speeldirectheid - Breidel en De Coninck dat meer een huidegedicht is in dramatische vorm.

Voor dat alles moet bovendien aangemerkt worden dat we niet steeds zekerheid bezitten over het absolute auteurschap. We verwezen naar Pol de Mont's uitlating betreffende De Brugse metten. De Karel de Goede, nummer één van Sinte Godelieven Ghilde (let wel op de ondertekening van het voorwoord overeenkomstig met het titelblad) is op zichzelf niet afdoende. Alles stamt uit een midden waar alleen de toneelscheppende bedrijvigheid van Rodenbach wordt vermeld. De toon ligt zo scherp op Rodenbach's instrument en de melodie sluit zo nauw aan bij zijn strijdend ageren dat het vermoeden, naast de concrete gegevens en zonder dat die rechtstreeks aangevochten worden, quasi zekerheid geeft.

Overigens mag de volle nadruk gelegd worden op het strijdend karakter van al dat pogen: daar ligt de grote verdienste. Rodenbach heeft erdoor het jongstudentendiet gewekt en tot bewustzijn gebracht. Over de studenten heen zou de gloed uitstralen over een heel volk.

Onderwijl had Rodenbach Gudrun geschreven (1876-1877) dat in October 1878 te Antwerpen, op voorstel van Jan van Beers een gouden eremetaal kreeg: het stuk werd niet vertoonbaar geacht en daarom voor de eigenlijke bekroning afgewezen. De dichter zou het stuk weer overdoen, vooral met het oog op de speelbaarheid. Die taak heeft hij niet meer kunnen afwerken: hij overleed 23 Juni 1880. Sedertdien hebben herhaalde vertoningen van het stuk het verwijt van niet speelbaarheid voor een goed deel ontzenuwd.

Gudrun van Rodenbach is een meesterworp, daarom nog niet helemaal een meesterwerk. De hoge kwaliteiten die men er kan aan toekennen gaan meer naar de kerninhoud en naar de bezieling dan wel naar de uiterlijke factuur van vers en dramatische constructie. Evenmin echter als het opgaat van Rodenbach's tijd uit een wissel te trekken op de toekomst en te schermen met de grootse beloften die de jonge dichter in zich droeg, om daar een absolute waardebepaling op te steunen, mag men van een latere tijd uitgaan en nieuwe opvattingen als absolute maatstaven aanleggen voor diezelfde waardebepaling. In zijn eigen tijd gezien is het een topwerk en dan kunnen en mogen we er gerust aan toevoegen, zowel voor versschoonheid, dramatische soliede bouw en sociaal-nationale levenskijk: technisch knap, esthetisch zeer hoogstaand, menselijk en sociaal vol dynamisch edele bezieling.

De bronnen van de fabel, hoe uiteengelegen ook, zijn met volle beheerstheid dooreengestrengeld tot een zeer gave en gesloten eenheid met stijgende climax. Het vers volgt van zeer nabij in zijn woordtranspositie de hele gamma van gevoelens die de dichter over zijn stuk heeft verspreid van haat en liefde, van droom en daad, van gebed en verwensing, terwijl de allesbeheersende zelfstandigheidstrots in verlangen en heimwee, in strijd en offer, met mannelijk geweld en vrouwelijke duld-

[p. 164]

Handschrift van Albrecht Rodenbach

zaamheid wordt gedragen. Het is een spel van hoge romantiek, zoals de dichter zelf en zijn hele bedrijvigheid, doch van die romantiek die levenscheppend is en niet in vage dromerij verstart of verloren gaat. Beslist de monologen zijn te lang; de twistgesprekken te veel uitgesponnen. Vraag is of de galerij van die tijd, dat is ook de gewone man, de massa, tot zelfs de kunst- (lees: nationale) smaak daar niet gretig naar verlangde en of de dichter dan in beheerste gedragenheid of in holle gezwets daar aan te gemoet kwam en litterair gesproken. of dat vers, of die toneelvisie op zichzelf, zo niet (naar onze smaak) kan begeesteren, dan toch kan boeien, ook nu nog vele jaren nadien.

De tachtigers kenden ook die verguizingsmanie. Ze worden of zijn er zelf ook reeds slachtoffer van. Doch hebben zij de moed gekend - en een voorbeeld gesteld - zichzelf op de vingeren te tikken voor die verhaasting en zelf over te gaan tot een daad van eenvoudige rechtvaardigheid. Wij vertrouwen dat zulks eensdaags ook gebeurt van verscheidene kanten te overstaan van de Rodenbachfiguur in haar veelzijdige aspecten. Net als in politicis zou het wel eens kunnen uitkomen dat de verstokte conservatieven de steedsbereide nieuwlichters dan tegen hun eigen opvattingen moeten verdedigen.

Overigens bood Rodenbach toch enigszins waarborg om een voorbarig oordeel te doen voorkomen. Hij kwam er openlijk voor uit het toneel op nieuwe banen te willen sturen. Des moest zijn werk vooraf getoetst worden aan het eigentijdse. Dat het niet alles openbaring zou zijn wordt dan tweede plans. Verwijst men naar zijn strengheid te overstaan van het toenmalige, laten wij dan vooraf nagaan of hij die strengheid voor zichzelf wist voorbij te streven. Bovendien had hij school gelopen bij grootmeesters van alle tijden: Aischylos en Shakespeare, Goethe en Schiller, Lessing, Wagner, zodat we telkens weer sporen daarvan in zijn eigen werk terug vinden. Ondanks zijn schijnbeperkte terrein van nationale romantiek, voelt men de adem van een Europees breed menselijk gevoel en cosmische kracht over het geheel heendrijven, terwijl zijn vers en zijn techniek, in algemene trekken zijn bezieling evenwichtig blijken te dragen. Mer één slag is Rodenbach onze grootste, want volgroeide romantieker, getuigt Lode Monteyne. Dat is de enig-gezonde basis waarop een oordeel over Rodenbach kan en moét steunen. Als nationaal dichter wacht hij, en met hem heel Vlaanderen nog altijd op de begenadigde die zijn taak zal voortzetten.

AL. DE MAEYER