West-Vlaanderen. Jaargang 2

[p. 128]

Architektuur

Iets over moderne bouwkunst

NIET één of ander constructie-procédé, niet een opzettelijke afbreuk met het eigen verleden, zelfs niet een virtuositeit of het najagen van verrassende effecten wordt door moderne bouwkunst bedoeld. Alleszins niet de smaakverwildering en pretentieuse kleindoenerij die onder de benaming van modern een tijdje doorging. Evenmin gaat het hier om bewondering zonder meer voor de recente bouwmethodes of hulpmiddelen. Dit alles is voldoende gekend. En wie zich nu - in een cultureel blad althans - warm zou willen maken voor het gezonde moderne in de bouwkunst, komt eenvoudig twintig jaar te laat. Zaak is te poneren, zo klaar mogelijk, wat verstaan wordt door bouwkunst en moderne bouwkunst. Dit willen we doen aan de hand van twee boeken van Howard Robertson, die trouwens de basis uitmaken van de cursus van bouwkundige compositie, gedoceerd aan het Hoger Instituut St. Lucas te Gent. De auteur is een bekende figuur in de architectenwereld van Engeland. Geboren te Salt Lake City (1888), oud-student van de Beaux-Arts te Parijs (1913), stagiair te Boston en te New-York, is Howard Robertson - in collaboratie met Easton sinds 1919 - auteur van diverse belangrijke werken: o.m. de Britse paviljoenen aan te Tentoonstellingen te Brussel (1935), te Parijs (1937) en te New-York (1939). Hij was ook Brits representant te Geneve (Voltooiing van het Volkenbond-Paleis), te New-York (UNO-gebouw) en te Parijs (UNESCO-gebouw). In 1952 werd hij President van het R.I.B.A. (Royal Institute of British Architects).

*

Het eerste boek van H. Robertson behandelt The Principles of Architectural Composition (London, The Architectural Press, 160 bid., 163 lijnfiguren door de auteur). Het verscheen in 1924. De bijval was zo groot dat verscheidene edities elkaar opvolgden. In 1950 zag de zevende uitgave het licht. De auteu. houdt er in voor dat de bouwkundige compositie voor analyse vatbaar is; - hij stelt een elementaire theorie voor tot basis van het architectonisch criterium; - zijn boek wil een leidraad zijn en een test voor het scheppend instinct van de kunstenaar; - en het wil reageren tegen de verwilderde smaak en het aanvaarden van erbarmelijk lage standaarden. Robertson gaat uit van de architecturale productie van alle tijden of volkeren. De mens is - qua compositeur - een constante. Laat alle voorkeur voor bepaalde stijlen van kant; alle battle of styles is principieel belachelijk. Want onder het uiterlijke van elke stijl kan zowel goede als slechte architectuur aangetroffen worden. Ook de criticus dient onderscheid te maken tussen de toepassing van gezonde gronslagprincipes enerzijds, en eigen voorkeur (zelfs vooroordeel) anderzijds.

De hoofdkwaliteit van het bouwen is de eenheid. Daarmede wordt bedoeld de samenwerking van alle elementen tot het bereiken van de idee. Deze eenheid is te bereiken o.m. door de keus van al de elementen, en door hun verhouding, 't zij onderling, 't zij t.o.v. het geheel. Vervolgens wordt door de schaal de verhouding tot de mens uitgedrukt. Deze verhouding dient vrank en klaar uitgesproken. Alle tegenstelling (of competitie, of dualiteit) moet vermeden worden. De massa's moeten onderling tegen elkaar worden afgewogen. De architect kent (visueel) elke massa een gewicht toe. Mocht die massa-werking niet aangevoeld worden door de architect, mochten de diverse massa's bij een complex niet harmonieus op elkaar afgestemd worden, dan baat het weinig deze uitgangsvormen verder te detailleren en te sieren. In die onmacht van het harmonieus afwegen der massa's ligt het gebrek van vele zgn. moderne werken.

Het contrast of de afwisseling is een humane kwaliteit van de bouwcompositie. Naast het plein et vide, - licht en schaduw, open en blind, licht of zwaar, groen of rood, ruw of effen, recht of gebogen, naakt of versierd, enz. - is de architect aangewezen op het aanwenden van motieven zoals de tabernakelvensters, die alhoewel constructief onlogisch, toch logisch zijn van uit het standpunt der compositie. M.a.w. naast de logica van het verstand, bestaat de logica van het gevoel.

Architectuur-werk moet karakter dragen. Hiertoe bestaan practisch geen regels; waarover de artist zich natuurlijk verheugt!

Voorgaande principes betreffen zowel de plans als de opstanden (alhoewel in de plans, welke niet in een oogopslag worden gezien, minder strengheid wordt vereist). Want tussen plans en opstanden bestaan betrekkingen, wegens het driedimensionale van de architectuur. Alles hoeft niet uitgedrukt in de opstanden (zeker niet het secundaire en het storende).

In 1941, voegde Robertson een conclusie aan zijn eerste

Klein Amerikaans huis (Tri-level-house), op een hellende grond, te Prairie-Village, Kansas-City, door David B. Runnels. - Zin voor binnenruimte. Minimum trappenhuis. Nieuw inzicht bij het aanwenden van aloude elementen en materiaal.

[p. 129]

werk. De ziel van het probleem aanvoelen en uitdrukken, daar komt het op neer. De wil daartoe volstaat niet. Een middel ligt in het grondig bestuderen der master-pieces van het verleden. Want daarin schuilen eeuwige principes, welke eerst dienen aangevoeld en geabsorbeerd te worden, vooraleer ze fatsoenlijk kunnen geborgen worden in het subconsciente. Trouwens de ontleding van goed modern werk verraadt de aanwezigheid van die algemene principes. In het licht van deze gegevens ontwaart men eveneens de flauwe kant van slechte namaak of pseudo-modern werk.

Veel kennis, veel ervaring, veel sensibiliteit zijn van node om het eenvoudigste thema in 'n speech, in een tekst, in muziek of in architectuur om te zetten. Vooral de jongsten dienen gewaarschuwd tegen het gevaar van het onmiddellijk succes bij hun eerste ontwerpen, welke vermoedelijk steunen op de verzameling van andermans architectonische idioma's. Een zekere graad van artistiek instinct helpt ze over de eerste hindernissen heen. Doch later, bij gebrek aan fundamentele kennis ter leiding en ter ontwikkeling van die ontkiemende zin voor het ontwerpen, verwelken ze als een bloem zonder wortel. Daar duikt de ontmoediging op, daar begint de strijd, voor eenieder, ook voor het genie. Dit onderstelt de kennis van wat voorafging, m.a.w. de ware zin van traditie.

Het nieuwe bestaat evenmin in hyper-modern-doenerij. Meestal beperkt het zich tot een nieuw gezichtspunt op de oude thema's en oude materialen. De jonge Amerikaanse architecten leren ons dat met de aloude materialen steeds honderd mogelijke vormgevingen voor de hand liggen, welke - zo men ze importeert - door eigen bewerking, ons ook volkseigen en natuurlijk kunnen worden. Als die frisse soluties maar steunen op een secure zin tot vormgeving, en op de grondprincipes van eenheid, proportie, schaal en karakter.

*

Op de Principes van Bouwkundige Compositie, die als een ABC voor de ontleding van de abstracte kwaliteit van een bouw uitmaken, volgt een tweede boek van H. Robertson, getiteld Modern Architectural Design (London, The Architectural Press, 230 bld., 84 foto's of tekeningen). De eerste editie verscheen in 1934, de tweede, helemaal herzet en nieuw geïllustreerd, in 1952. Hier verwerkt de auteur theorie en practijk samen, en legt de nadruk op het imaginatief optreden van de architect bij het aanwenden van de ruimte- en vormelementen. De illustratie beslaat de meest interessante gebouwen uit Europa en Amerika. Uit dit boek ontlenen wij volgende ideeën.

1. Programma's. - Het eerste programma betreft de gezonde solutie van de taak aan de architect opgelegd, verrijkt met de abstracte kwaliteiten (a.d.z. eenheid, proportie, contrast, karakter), en rekening houdend met de materiele factoren, zoals de kostprijs, de erfdienstbaarheden, enz.

Het tweede programma reikt uit óver en bóven de voornoemde adekwate oplossing. Het omsluit het ideaal, de aspiratie van de architect. Dit programma is meestal niet onder woorden te brengen, daar het innig verbonden is met de intieme

Hall in secundaire school te Poplar, door Yorke, Rosenberg en Mardall. De losse steunen, de zg. ‘zwevende’ trap en galerie wekken een impressie van lichtheid en ruimtelijkheid op.

artistieke hoedanigheid van de architect qua ontwerper. De architecten voor wie het eerste programma geen eindterm is, weten dat hun gewrochten een volmaaktheid kunnen bezitten, die heden ten dage buitengewoon elusief is; die soort volmaaktheid waarvan het Parthenon doordrenkt is. Alle perioden werden in een zekere maat met die kwaliteit begenadigd. Zonder haar kunnen de fijnste moderne technieken deze hoge kracht van communicatie niet bereiken, waardoor een gebouw aanschouwd wordt met intense humane aandoening, als een kostbaar erfgoed niet alleen voor een natie, maar voor heel de cultuurwereld. Deze niet te omschrijven kwaliteit is o.m. te danken aan een hoge graad van doorgevoerde eenheid, tot in de minste details toe. Bij het optreden van de moderne architectuur werden toch vele friendly and familiar motifs (vriendschappelijke en vertrouwelijke motieven) tijdelijk gelikwideerd. Het zou nog enkele jaren kunnen aanlopen vooraleer de nieuwe architecturale taal en haar eigen familiair idioom voldoende ontwikkeld is, om verstaan te worden door de gewone mens (deze zijnde tegengesteld aan de élite).

Een derde programma wordt de architect gesuggereerd: zijn tijd zó weten te schikken dat hij én contact met de ingenieur weet te bewaren én zich toeleggen kan op het zuiver

[p. 130]

architecturale van zijn ontwerpen. Zoniet is hij gedoemd tot zinloze namaak en verstarring. Zoniet verliest hij zijn primaire raison d'être. Bijdragen van eigen inzet en innerlijke ervaring zijn hem van node. De gegevens van ingenieurs moet hij zó begrijpen en bewerken, dat hij ze niet slaafs, doch scheppend aanwendt. De architect moet progressief evolueren. To be a mirror is not enough.

2. Planning. - Dit sluit het schikken in, van alle eenheden van een gebouw of van een groep, op alle verdiepingen en niveau's, en in alle doorsneden. De innerlijke samenwerking van alle plans en doorsneden is een key-point, een grondslag bij het ontwerpen. Die hoedanigheid gaat verder door tot de minste details van constructie en van uitrusting (verwarming, verluchting, enz.) en wordt dan vervolmaakte organisatie.

3. As. - Zij hoeft noch recht, noch centraal te zijn. In bijzondere gevallen, waar het mogelijk en passend is, zoals bij monumentale opgaven mag men wel grijpen naar de symmetrie. Dit is de Beaux-Arts-methode, ook nog genoemd la grande manière. De studie ervan is onontbeerlijk. Maar er zijn nog andere methoden. Robertson bepaalt de as als een denkbeeldige lijn, op het plan-diagram getrokken, om de hoofd- en secundaire elementen ervan te bepalen en in het brein te prenten. Zij is een visuele herinnering aan de intentie van de architect aangaande de situaties en de connecties van inwendige en uitwendige volumen. Maar de architect moet een intentie hebben; hij moet iets zien, iets willen. Robertson zegt: scheppende verbeelding, actueel verlangen. (Zonder visie, zonder wil ontwerpt men alleen met formules). Dat is zaak van temperament, van ervaring en van nooit vermoeiende studie. Derhalve zijn er weinig groten onder de architecten, en zeldzamer nog zijn degene die het peil van bereikte grootheid wisten te behouden.

4. Structuur. - Structuur is niet de basis van architectuur. Het programma is primair, het dicteert de vormgeving en de algemene functie. Daarop volgt een bouwsysteem. Mocht echter de constructie-mogelijkheid ontoereikend zijn, dan wordt noodgedwongen het programma herzien en beperkt.

De geschiedenis van de architectuur vertoont bij elke stijl, achtereenvolgens: een oorsprong, een begin-stadium (archaïsme), een groei, een rijpheid en een verval. Zij toont eveneens aan dat er fouten worden bedreven bij het experimenteren van nieuwe formules die - soms maar een tijd lang - oudere bouwformules vervangen. De Egyptenaren, de Grieken, de Romeinen, de Middeleeuwen, de Renaissance, en de daarop volgende perioden kunnen vanuit dit standpunt besproken worden. Eveneens het hopeloos geval van uitgebloeide perioden, zoals einde-barok of de neo-stijlen.

In dat licht gezien is de negentiende eeuw een nieuwe dageraad. Wij bezitten in de skeletbouw een nieuwe constructiemethode. Wij vermogen een nieuwe periode tot stand te brengen, de geschiedenis waardig, deze tijd zijnde het beginstadium ervan. Skeletbouw t.t.z. een zeker aantal kolommen en dragende vloeren, brengt veel nieuws mede o.m.: de gedragen wanden, het vrij plan op elke verdieping, de volle vrijheid in de behandeling der gevel-openingen (bijzonder wanneer door het gebruik van cantilevers of consoles, de buitenwanden van de kolommen worden geïsoleerd. De huid van het skelet is in vele gevallen, nog van baksteen, al lijkt dit paradoxaal; het aloude, dragende materiaal wordt nu eenvoudig gedragen op een nieuw materiaal. En dit wegens de vele voordelen van de baksteen (economie, patine, weerstand aan klimaats-invloeden, enz.). Soms is de huid van natuur- of artificiële steenplaten. Hier en daar was ze volledig van metaal of glas; de illusies daaromtrent zijn reeds gevallen. Skeletbouw kan gepaard gaan met prefabricatie. Hij kan ook van hout zijn (het hout heeft nog een grote rol te spelen). Skeletbouw zou het demonteren eenvoudig weg kunnen toelaten. Alleen de monumenten zouden massief worden opgetrokken.

5. Expressie. - Men kan uitdrukken: het doel van de opgave, ófwel de structuur, ófwel het ik van bouwheer of bouwmeester (smaak, standing, opvatting) ófwel de technische behandeling van de omsluitende materialen. In bepaalde perioden was de structuur bindend. En uit de hindernis (kolommen en steunberen, bv.) werd het leitmotiv van expressie geboren. In andere perioden ging het er meer om, op structurale delen, ornamenten te appliqueren. Er ontstond scheiding tussen constructie en opsmukking. Ook tussen binnen en buiten. In de baroktijd bijv. wordt de façade een theatraal-effect, dat weinig rekening houdt met het interieur. Is dat vals en oneerlijk? Voor Robertson - zoals voor ons - lijkt het een waarachtige expressie, niet echter van constructie of van materiële eisen, maar wel van het ideaal van vormschepping dat een boodschap medebracht, onafhankelijk van een structuur, die haar technische grenzen had bereikt.

In onze tijd hoeft de structuur niet uitgedrukt. Het is de moeite niet waard, uitgenomen daar waar de ingenieur creatief optreedt, zoals bijv. bij bruggenbouw of bij een wolkenkrabber met honderd verdiepingen. Onze tijd is er nu op uit, 't zij de expressie van de functie, 't zij het ik van de architect of van de bouwheer te exalteren, tot het dramatische toe. Beide expressies moeten geleidelijk, dus zonder afbreuk met het publiek.

[p. 131]

ingevoerd worden (bijv. in zake kerkbouw). Men bouwt niet voor de élite alleen.

Bij de expressie hoort hoofdzakelijk de behandeling van de vides (of fenestratie). De expressie van bescherming werd een tijdje verwaarloosd: de kroonlijst en de onderdorpels blijven doelmatig. Het bewijs ervan vindt men juist in de zg. moderne gebouwen die deze elementen voor geperimeerd achtten. De expressie van karakter onderstelt dat de proporties ietwat geforceerd worden. Er is geen uitmuntende schoonheid, zonder iets ongewoons in de verhouding (Bacon). Om karakter te bereiken mag men niet te véél verhoudingen aanwenden. Hier herinnert Robertson aan de (verworpen) colonnaden die instonden voor de eenheid en de grootsheid. Iets ter vervanging ervan is van node. Ter bereiking van de eenheid, maakten sommige modernen veelvuldig gebruik van een alles-verbindende architraaf, of van een alles-omringende lijst. Vaak is dit abusief, en alleen een kwakzalvermiddel tegen onordelijkheid.

De expressie houdt verband met het aanvoelen. De enen willen het doen, mits het bewaren en aanpassen van oude beproefde idioma's, de anderen echter langs een nieuwe taal om. Deze laatsten hielden geen rekening met het mentaal functionalisme van de opdrachtgevers. Vb. Indien de functionalist een stoel maakt, welke de eigenaar deficiënt vindt in aesthetic charm, dan is die stoel niet 100% functioneel. De functionalist maakt een huis, zonder de aangepaste atmosfeer voor de gebruikers. De eigenaar, diens vrienden, diens vriends vrienden vinden het buiten de toon: het huis is qua home defectief. (Dit principe mag, o.i. geen aanleiding zijn voor de architect, om alle grillen en de wansmaak van de klanten in te volgen. Langs psychologische weg, kan de architect opvoedende functie vervullen, door tactvol betere vormen aan te prijzen). De extremen raken elkaar: allen zoeken te behagen. De enen langs het reminiscente om, de anderen langs nieuwe wegen. Mocht dit behagen langs de fundamenten der compositie en de meetkundige verhouding, liever dan langs bijkomstigheden om, geïntroduceerd worden! De zuiver functionelen dienen te weten dat in de mensenomgang koude eerlijkheid vervelend aandoet, zonder de bijdrage van affabiliteit, vriendelijkheid, urbaniteit, beleefdheid, en een toets van blijdschap en humor.

Plans van een huis te Esher, door Wells Coats. Uitgesproken articulatic van ruimtelijke en functionele elementen. - Begane grond en Verdieping.

6. Buitendetails. - Ze zijn van node. Veel hebben wij weggegooid (smeedijzer, bijv.), en wij stelden niets in de plaats. Volgende opmerking van Robertson treft ons bijzonder: Wanneer een stucco-Regence-huis wel geschilderd is, met uitgekozen zwart en groen, en derwijze alle details in de juiste mate worden geaccentueerd, dan wordt dit huis buitengewoon attractief, ook voor het gewone volk... Het probleem bestaat hierin: heden te ontwerpen om parallel resultaat te bereiken in een hedendaags idioom.

7. Binnenversiering. - Deze mag meer spelen dan de buitenversiering, juist omdat ze voor een bepaald publiek is bestemd. Weze nochtans genoteerd, dat door de modernen vele slechte, niet functionele meubels werden gemaakt. Goede traditie verlaten is vol van gevaren. Ja, een gevaar in onze dagen is dat de jongere generatie van ontwerpers enkel zou steunen bij en zich beperken tot het experimenteel werk van haar onmiddellijke voorgangers. Dat is een onvoldoende basis! Noodzakelijk is het verder te gaan dan het onmiddellijk verleden en zichzelf gestadig op te frissen aan de fonteinen van de traditie, door het onderzoek en de ontleding van de grote perioden die een stijl mochten ontwikkelen.

8. Het huis. - Veel functioneels is daarin betrokken. Wij beperken ons tot een opmerking over de ramen. Zullen de ramen groot of klein zijn? Robertson antwoordt hierop humoristisch dat een rijke Amerikaan zijn ruim bungalow met open plan en glazen wanden naar goeddunken mag opvatten, tegen een guur klimaat in. Doch dat een arme Engelsman, zonder airconditioning in zijn woonst, levend geroosterd zal worden of tot stervens toe bevroren, indien hij blindelings dezelfde bouwwijze naäapt. De ramen-stelling is ook een kwestie van smaak. Een landman die volle dagen tegen de natuurelementen gezwoegd heeft, zal wellicht een intiem en gesloten interieur verkiezen. Terwijl een stedeling zijn week-end huisje anders kan opvatten, zelfs als dit anti-economisch en zwaar te dragen valt. De mode stelt ook haar eisen.

*

Tot dusver Robertson. Schrijver van deze nota's wil zich niet verrijken met andermans veren. Wij zijn Robertson dankbaar om de rijke gedachten in zijn boeken verspreid. Dat de architect creatief moet optreden, en zo ingenieus dat hij de ingenieurs-gegevens nieuwe gestalten kan geven; dat hij zich moet opfrissen aan het rijk verleden; dat hij dient rond te reizen, al was 't maar om de nieuwe methoden en materialen verwerkt en gepatineerd te zien; dat hij trapsgewijze moet evolueren en een voor het volk begrijpelijke taal dient te spreken.

Dat, en zoveel andere zaken, weze een stimulus voor zoveel krachten van ons land, waarvan sommige veel meer zouden kunnen presteren, waren de omstandigheden gunstiger en het doel beter afgelijnd.

I^r BR. URBAIN

Directeur van het Hoger Instituut Sint Lucas, Gent.

[p. 132]

Ontwerp voor Bankgebouw, - Jean Vanden Bogaerde, 5^de Jaar. (uit Schets, 5^de Jg. nr 4)

Schoolgebouw te Gent. - Arch. Roger Warie. (uit Schets, 6^de Jg. nr 1).

De voorgaande bijdrage is algemeen bedoeld om niemand onder de collega's te kwetsen of te vergeten. Wel zijn er waardevolle hedendaagse prestaties in onze gewesten, en in onze architectuurscholen. Terloops twee voorbeelden:

1. Een ontwerp voor bankgebouw (5^de studiejaar architectuur), door Jean Vanden Bogaerde. In deze noordgevel merken wij de accenten van de asymmetrisch voorziene ingangspartij, van de bankburelen (gelijkvloers), van het restaurant voor het personeel (verdieping). Verder het karakter van ernst verzekerd door de algemene eenvoud, de stille buitenmarges en de rhythmische werking der talrijke kleine ramen - klein wegens de oriëntatie en de duplex-werking van het inwendige.

2. Een schoolgebouw te Gent, door Prof. Roger Warie. In deze uitbreiding van het St-Pietershuis, bestuurd door Eerwaarde Zusters, ondergaan wij de indruk van al het goede in de ware traditie bevat: eenvoud, wel afgewogen massa's, rhythme dat zowel in de repetitie van dezelfde ramen in de horizontale geledingen, als het contrast van de ramen in de compositie der traveeën uitbaat. Waarlijk draagt dit werk de stempel van de klassieke voornaamheid. Alle ‘battle-of-styles’ is uit de boze. Niet het vocabularium, het ‘wat’ men aanwendt is van belang, maar de wijze waarop, ‘hoe’ men het doet.

I^r BR. U.