West-Vlaanderen. Jaargang 2

[p. 119]

Literatuur

De Vlaamse dichtkunst sinds 1944

WIE het bestek opmaakt van onze hedendaagse Vlaamse dichtkunst en daarbij vooral aandacht besteedt aan haar jongste aanwinsten kan geen ogenblik uit het oog verliezen dat onze moderne poëzie nog steeds beheerst wordt door drie grote figuren: Guido Gezelle, de ‘zoetgevooisde’ zanger, die een eigen taal schiep en ze als werktuig gebruikte om Gods schepping te loven; Karel van de Woestijne, de getormenteerde, die tussen de hoogten en laagten van het leven werd heen- en weergeslingerd en die slechts in zijn laatste levensjaren tot berusting bleek te komen; Paul van Ostaijen, de prins van de Vlaamse dichters, die experimenteerde met het woord en met dit woord ontroeringen vastlegde, zonder te beweren daarmede tevens een andere boodschap uit te dragen dan die van de zuivere poëzie.

De grote Gezelle, ofschoon laat erkend, was reeds vóór de eerste wereldoorlog een teken voor velen, die verder in zijn spoor zijn geëvolueerd. Van de Woestijne was met zijn werk, nà de eerste wereldoorlog, een verworvenheid voor Vlaanderen, waarop een goed deel van de pas aantredende generatie voortbouwde, terwijl Paul van Ostaijen, die tot deze generatie behoorde en het gevestigde mèt het geplogene nadrukkelijk de rug toekeerde, o.m. tegen de belijdenislyriek van Karel van de Woestijne reageerde en vooraan stond in het experiment van het expressionisme, dat een tijdlang talrijke jonge dichters zou bekoren.

Algemeen mag worden gezegd dat het werk van onze dichters, die sinds 1918 debuteerden, kan gezien worden in het licht van de revelatie, gebracht door het oeuvre van deze drie groten van de moderne Vlaamse dichtkunst.

In mijn inleiding tot Vlaamse Dichtkunst van deze Tijd mocht ik schrijven dat van deze poëzie sinds 1918 kan worden gezegd ‘dat zij toelaat twee duidelijke stromingen te onderscheiden. Aan de ene kant een bijzondere gevoeligheid voor nevelachtige, onaardse schoonheid, een onbepaalde drang naar religiositeit, vage weemoed vol verdriet om tekort en gemis, een blikken naar de eeuwigheidswaarden en een minder dan matige belangstelling voor de werkelijkheden van deze dag. Aan de andere kant, relativisme en rationeel denken, twijfel aan of verloochening van onwankelbare verworvenheden en eeuwige waarheden. Tussen die twee uitersten in zijn - het spreekt vanzelf - allerhande combinaties terug te vinden.’

In hetzelfde opstel luidt het: ‘Terwijl de meeste dichters de ivoren toren hunner afzondering van het leven verlaten hebben en zich na een al te lange en voor de volkse waarde van de poëzie nadelige scheiding, met de gewone man hebben verzoend, is er maar een minderheid, die gemeend heeft de wekroep om more brains te moeten beantwoorden. Over het algemeen zijn onze dichters, in de loop der jongste jaren, van veel wanen nuchter gewerden en hebben zij ingezien, dat de wereld van hun ontroeringen en inspiraties geen andere is dan die, waarin millicenen mensen hun schaarse vreugden vinden en hun kleine misères slepen. De poëzie van vandaag is alleszins realistischer. Maar al staat zij dichter bij de werkelijkheid, toch kan zij bijna nergens als barricade-poëzie aangezien worden, zoals dertig jaar geleden wel het geval was. Slechts weinigen hebben positie gekozen, al hebben velen de mond vol gehad van een poésie engagée.’

Wat de vorm betreft, kan een toegenomen belangstelling voor de behoorlijke formele uitdrukking van het gedicht worden waargenomen. Zelfs bij debuterende auteurs is het stuntelige vers uitzondering geworden en het moet gezegd, dat algemeen meer taalvaardigheid is waar te nemen dan vroeger het geval was.

Heeft de vrije versvorm een aantal voorstanders voor zich behouden, het aantal dergenen, die terugkeren naar het classieke versschema, neemt toe. Hebben de jonge dichters hun inzicht in de woordkunst verruimd en hun kennis van het woord verdiept, zulks verhindert sommigen evenwel niet bij voorkeur hermetische gedichten te schrijven, die men onduidelijk kan heten en waaruit het enmogelijk is hun houding tegenover het leven af te leiden. Ik geef toe dat zij schone verzen

Urbain Van de Voorde

[p. 120]

Marcel Coole

schrijven, maar vaak zijn ze ook verward. Hun gedichten zijn welluidend, maar ze blijven dikwijls duister en zij zijn niet zelden meer literatuur dan literair waardevolle scheppingen.

De dichtkunst, sedert de eerste Wereldoorlog, kan aangezien worden als een verzamelnaam voer het werk van honderd en meer, belangrijke en minder belangrijke dichters. Binnen de grenzen van dit kort bestek kan uiteraard slechts bij het werk van de voornaamsten onder hen worden verwijld.

*

Van de dichters, wier oeuvre algemeen tot het expressionisme wordt gerekend, heeft, in de jongste jaren, alleen Gaston Burssens (^o Dendermonde 1896) nieuw dichtwerk uitgegeven. In zijn Pegasos van Troje is elk gedicht, hoe speels ook geformuleerd, zwaar van inhoud en zwaar ook van betekenis. Zijn formule mag gerust naast het modernste werk worden gelegd: zij blijkt beproefd en bekoort door een frisheid en een geestigheid, die haar onweerlegbare kenmerken zijn.

Bij de dichters van 't Fonteintje is Maurice Roelants (^o Gent 1895) de enige, die sedert het einde van de oorlog gebundelde gedichten heeft uitgegeven. Zo bleek zijn vorige bundel, Het Verzaken, ten slotte noch een vaarwel aan de poëzie te zijn, noch een toppunt. De Lof der Liefde - de titel van het werk dekt de lading ten volle - behoort tot de innigste en meest vormgave liefdelyriek, die ten onzent werd geschreven. Haar serene rust onderscheidt haar gunstig van het meer heftig lentegeweld, waardoor de minnelyriek van jongere dichters wordt gekenmerkt. Roelants blijft, onder de dichters van 't Fonteintje, de humanist, die de grenzen van de kleine vreugden kent en voor wie het geluksprobleem een bestendige kwelling is. Er is iets gedrukts in zijn poëzie, waarvan de verbeelding zelden hoog opwiekt, waarvan de stille melancholie het klimaat bepaalt en waarin, in tegenstelling tot het werk van die andere Fonteinier, Richard Minne, de ironische toon bijna geheel afwezig blijft.

Urbain van de Voorde (^o Blankenberge 1893), die naar de geest eigenlijk zelfstandig zijn weg ging, naast het Fonteintje, verraste met een reeks langere gedichten, De Gelieven, die nog nauwelijks herinneren aan zijn vroegere bundels. Hier zijn geliefden aan het woord - talrijke bekende namen uit de geschiedenis, van de oudheid tot nu - met hun angsten en hun hoop en hun gevoelens, nu eens schroeiende, dan weer van rust, van stille tevredenheid, van gelukkig beleven. Met deze bundel doet de dichter méér dan zijn kunst bevestigen: hij brengt ze binnen het bereik van velen, die ze niet slechts zullen begrijpen, doch ook genieten en waarderen, omdat zij metterdaad een zeer eervolle plaats verdient onder het beste, dat sedert Van de Woestijne in Vlaanderen werd geschreven. Het ziet er naar uit dat Urbain van de Voorde, voor wiens vroeger werk de streng-classieke vorm, de zware dualiteit, het tragisch accent en vaak ook de bitterheid kenmerkend waren, een belangrijke evolutie heeft doorgemaakt. Milder en minder gekweld-drukkend klinken inderdaad de gedichten, die hij in de jongste jaren in het licht heeft gezonden.

Bij de zgn. Post-expressionisten zijn het vooral Pieter G. Buckinx (^o Kortessem 1903) en Bert Deccrte (^o Retie 1915), die van zich hebben doen spreken. Buckinx, die sedert Droomvuur blijkbaar was teruggekeerd van wat hem met De Dans der Kristallen nog aan het expressionistisch experiment bond, verheugde velen met De Vleugelen van Icarus, maar overtuigde de laatste weifelaars met De Verzoeking der Armoede, een bundel die reeds na twaalf dagen uitverkocht was en ook herdrukt werd. De recensie, waarin Albert Westerlinck zijn bezwaren tegen deze welluidende, innige en nochtans sobere gedichten opstapelde, is velen als een eerder pijnlijke vergissing voorgekomen. Buckinx' jongste gedichten zijn filosofie-in-bloei, misschien een enigszins verdroomde filosofie, naar het recept van Sainte-Beuve, die het er voor hield dat dichtkunst er niet in bestaat alles te zeggen, maar alles te laten verdromen. Hier treft een vreugde-in-mineurtoon om het leven. Maar daarnaast boort zich almaardoor de gedachte aan de ontluistering, aan het teloorgaan, aan de dood en het aardse einde door. Buckinx bleek reeds vroeg de sterkste dichter te zijn van de Post-expressionistische generatie; wanneer men zijn oeuvre vergelijkt met dat van zijn kameraden, mag men zonder gevaar voor overdrijving zeggen, dat hij het ook is gebleven.

Decorte liet naast vertalingen van François Villon en Charles Baudelaire vnl. Aards Gebedenboek en Thijl Ulenspieghel verschijnen, waarvan de verzen speels en schamper zijn en waarin de dichter angstvallig de literatuur vermijdt om slechts aan het leven, aan de mens en diens roerselen aandacht te besteden. Van Op

Pieter G. Buckinx

het Spalier der Maanden door René Verbeeck (^o Wilsele 1904) en Paul de Vree's (^o Antwerpen 1909) Tussen Twijfel en Traan mag niet gezegd worden dat ze groot werk zijn, evenmin als van Verbroken Zegel door Jan Vercammen (^o Temse 1906), een bundel die a.h.w. een late echo is van De Parel-

[p. 121]

visser. De geest van het Fonteintje waait door de drie jongste bundels van Maurits de Doncker (^o Gent 1903), nl Koren uit de Wan, Herfstvruchten en Dichterheem. Naast een gevoel van miskenning, waaraan de dichter uiting geeft, zijn het gezin en vooral de vreugde om het kind de voornaamste behandelde thema's. Na Klein Viaticum, een intermezzo, liet Luc Van Brabant (^o Lokeren 1909) een keuze uit zijn vroeger werk verschijnen, met nieuwe gedichten aangevuld, en gebundeld onder opschrift Hart van Buskruit.

Wat Blanka Gijselen (^o Antwerpen 1909) sedert de oorlog publiceerde, nl. Zie den Mens en Balladen achter de Staven, is zwakker dan de gedichten waarmede zij reeds korte tijd na haar debuut de grote, inmiddels en tot nog toe niet in vervulling gegane hoop op haar later werk billijkte. Haar nieuwe gedichten lijken overhaastig werk, dat voorbarig in het licht werd gezonden, tenzij men aanneemt dat dit tijdgebonden oeuvre eerder als document, als getuigenis bedoeld werd dan als poëzie en als zodanig niet met de criteria van de prosodie mag worden benaderd. Een dichteres met een literair verleden als Blanka Gijselen kan zich hervatten en is het ten andere aan zichzelf verplicht het niet te laten bij werk als de beide hier vermelde bundels.

Herwig Hensen (^o Antwerpen 1917) liet, naast zijn verzameld werk, drie bundels verschijnen, nl. Lof der Gereedheid, Daidalos en Alles is Verband. De poëzie van Hensen, is - zonder hermetisch te zijn - slechts toegankelijk voor een gecultiveerde minderheid. Bij de zgn. moderne realisten heeft Daan Boens (^o Oostende 1893) met Het Hart der Wereld klopt andermaal aangetoond dat hij aansluit bij Willem Kloos en de prae-Raphaëlieten. Johan Daisne (^o Gent 1912) liet benevens Zevenreizendagboek, waaruit men zijn alzijdige inspiratie, zijn productiviteit en zijn waarachtig dichterlijk temperament kan afleiden, na 1944 nog verschijnen: Drie-Hoog-Voor, Tale Quale, De Nacht staat op een Kier en Ikonakind. Bij Marcel Coole (^o Kortrijk 1913) werd het vers eenvoudiger van vorm en wen het aan menselijkheid. Zulks blijkt uit Dichterschap, uit Eurudike en meer nog uit zijn jongste werk, In de Klem der Tederheid. De grootste verrassing bracht het nieuwe werk van Herman van

Gabriëlle Demedts

Snick (^o Antwerpen 1914), die in Reportage Europa 1930-1945 en in Bal'ade van H'er Beneen een tijdgebonden getuigenis aflegde, en die met Een Hart in negentien Momenten en Het gesloten Hek eenvoudige verzen bracht, vol diepe menselijkheid. Het nieuwe werk van de zijde der dichters van de introspectie. die steeds de lijze fluistertoon boven de

Hubert Van Herreweghen

uitdrukkelijke bevestiging hebben verkozen, beperkt zich tot X Gedichten, van Maurice Gilliams (^o Antwerpen 1900), die voorzichtig, bijna aarzelend, lijkt te schrijven; tot De XXIV Sonnetten van Louise Labbé in de vertaling van Luc Indestege (^o Zonhoven 1901), die meer classiek geïnspireerd wordt en zich onderscheidt door de onvolprezen vormgaafheid van zijn werk; tot Purperen Bloei, Schaduwland en Van Jaar tot Jaar, waarin Jan Melis (^o Beringen 1902) getuigt van zijn gebondenheid aan Limburg en van het in de politieke controverse gedragen leed. Bij hem treft de bijzondere geslotenheid van de Limburger, die soms overslaat tot het naïef uitzeggen van een even naïeve ontroering. Omdat deze uiteraard niet hevig is, overtuigt Melis niet wanneer hij geweldig en bitter wil zijn. Er is ten slotte ook de zeer bekoorlijke Ballade der Onzekerheden, waarmede Jozef de Belder (^o Lier 1912) aandoenlijke bladzijden aan zijn oeuvre heeft toegevoegd en aantoont dat hij, onder de veertigjarigen, tot de geestelijk-superieuren behoort, met een inzicht in en een aanvoelen van de poëzie, die zijn middelen gevoelig verruimen. Het neo-romantisch genre werd verder beoefend door Karel Jonckheere (^o Oostende 1906), die uitpakte met Avondbrieven, Spiegel der Zee, Vloedlijn en De Hondenwacht, waarin de dichter voor het eerst een mildere toon laat horen. In De aardse Bruid, van Julia Tulkens, (^o Tienen 1902), zijn vooral de distinctie en de verruiming van het vocabularium van de minnende vrouw te waarderen.

Verloren Thuis, van Gabriëlle Demedts (^o St-Baafs-Vijve 1909), wordt gekenmerkt door een intens weemoedsgevoel. Hier is geen jubeltoon te horen, maar ook geen klaagtoon; wel het gelispel, het spreken sotto voce van iemand die weet wat eenzaamheid betekent. Ook wanneer haar gedicht niet schittert, zoals dat van sommige goudsmeden van het woord, dan nog treft het door zijn diepmenselijke waarachtigheid, door zijn onopgesmukte oprechtheid - twee hoedanigheden, ook op stuk van literatuur. Zangen voor de Mensen, van Eugenie Boeye (^o Antwerpen 1903), verraadt een warm-kloppend hart. Frans Buyle (^o St-Niklaas-W. 1913) publiceerde Breuk met het Verleden en, samen met Liane Bruylants, Het Hart der Dingen, die beide minder opgemerkt werden dan zijn nochtans zo veelbelovend debuut.

De religieuse lyriek werd slechts door een drietal dichters verrijkt. Gery Helderenberg (^o Nieuwkerken-W. 1891) liet de priester in hem meescheppen aan De Goddelijke

[p. 122]

Maurice Roelants

Harpenaar, meer nog aan Omdat ik U bemin, de meest vrome bundel, die ons in onze hedendaagse dichtkunst bekend is. Van Albe (^o Mechelen 1902) dient alleen Kersthallel vermeld, waarmede de dichter geen nieuwe luister bijzette aan zijn faam. Hier treffen vooral een innigheid die bindt, een atmosfeer die vertrouwd voorkomt, een gaaf inzicht en een ruime kijk op waarden die de dichter beleeft, - een enthousiasme, dat ten volle openbloeit tot zinvol loflied op het Kerstgebeuren. Marcel Brauns (^o Hasselt 1913) verraste door een nog gestegen productiviteit, die slechts door die van Johan Daisne wordt overtroffen en die aan diens veelzijdigheid en gemak zum fabulieren doet denken. Het drama in verzen Lucifer buiten beschouwing gelaten, publiceerde Brauns De Vijfde Verrassing, o.i. zijn gaafste bundel tot nog toe, en De eeuwige Mens. Brauns is een van de weinige dichters, die a.h.w. schrijven buiten elke invloed om. Hij is zichzelf en het is zijn grootste verdienste. Hij schrijft uit een overdaad van gevoelens en ontroeringen, standpunten en stellingen en blijkt daarbij een uitgesproken voorkeur te hebben voor het lange poème fleuve, wat niet wegneemt dat onder zijn kortere, gebalde gedichten talrijke parels van woordkunst aan te wijzen zijn.

De meer volkse poëzie, vooral door het land, de geschiedenis en door nationale motieven geïnspireerd, verloor blijkbaar de gunst van dichters en publiek. Ferdinand Vercnocke (^oOostende 1906) heeft velen onvoldaan gelaten met Het Eiland Antilia, al hebben de hier verzamelde gedichten veel plastische kwaliteiten. Het woord van Vercnocke is vaak hoekig en de toon van zijn vers dikwijls hard. Sommige gedichten klinken op het randje af zelfs stroef. Andere verzen weer hebben een zo verraderlijk eenvoudige factuur, dat men een indruk van gemakkelijkheid niet kan verdringen. Toch heeft Vercnocke tot nog toe een aantal gedichten gepubliceerd waarvan het verwonderen moet, dat zij niet in hogere mate volks gemeengoed zijn geworden.

Karel Vertommen (^o Kontich 1907) overtuigde evenmin met Het Veer als Juliaan Haest (^o Kontich 1912) met Gesprekken en - in mindere mate - Het Echtpaar.

Alleen Bert Peleman (^o Puurs 1915), die met Bij Zandloper en Zeis zeer diep tastte naar de ziel van de man, die ten dode opgeschreven staat, is met zijn zeer communicatieve poëzie boven de anecdote uitgestegen.

Uit hetgeen voorafgaat blijkt aldus dat ettelijke dichters, die mede de luister van onze dichtkunst tijdens de twee oorlogen hebben verzekerd, sedert de bevrijding geen nieuw werk hebben gebundeld. Anderzijds hebben oudere dichters - o.m. Jan van Nijlen en Firmin van Hecke - opmerkelijke gedichten laten verschijnen. De enige bundel van Felix Timmermans was niet alleen een verrassing, doch tevens een revelatie, waarvoor men de grote schrijver dankbaar zal blijven.

Daartegenover staat de reeds omvangrijke oogst van de jongste generatie, die geen eigenlijke generatiekenmerken vertoont, tenzij eerder negatieve. Deze oogst omvat talrijke schone gedichten waarvan het ons gewaagd voorkomt te zeggen - zoals sommigen doen - dat ze t.a.v. het werk der vorige generatie een achteruitgang betekenen. Niet elke generatie kan wijzen op een Anton van Wilderode, een Reninca, een Christine d'Haen (die tot nog toe evenwel geen gedichten gebundeld liet verschijnen), een Marcel Beerten. En al naar gelang het standpunt waarop men zich plaatst, kan deze lijst in deze of gene richting uitgebreid worden. Reeds zou het niet meer mogelijk zijn in een verantwoord overzicht van de hedendaagse Vlaamse dichtkunst een aantal publicaties van deze laatst aangetreden auteurs over het hoofd te zien.

Bijzondere aandacht verdienen m.i. Liedjes van de Liefde en van de Dood, vormgaaf en levensecht werk van Hubert

Reninca (Renée Lauwers)

[p. 123]

van Herreweghen (^o Pamel 1920), die op het standpunt staat dat de dichters van zijn generatie meer ‘ziel’ - in elk geval méér bezieling - in hun werk moeten leggen, en die met zijn gedichten bewijst een hekel te hebben aan glad geschrijf en vaardig metrische verzen, die geen nieuw geluid brengen en geen nieuw inzicht in het leven of in de kunst; Gestamelde Elegieën en Mors et Vita, gedichten in de fluistertoon van Frank Meyland (^o Gent 1920); Herinnering en Gezang, Najaar van Hellas en Het Land der Mensen, van Anton van Wilderode (^o Moerbeke-W. 1918), de sterkste persoonlijkheid onder de jongste dichters, wiens register wel is waar beperkt is gebleven maar die een poëtische taal schrijft zoals géén onder de jongere auteurs en die in zijn werk, zoals weinigen een bezinning neerschrijft welke zich met een warm hart en een keel hoofd over de tragiek van het Avondland buigt. Verder, Aan de Zelfkant, met de revelatie van de Ballade van Vrouw Griese van Marcel Beerten (^o Zolder 1919); Heimwee en Vuur van Adriaan Magerman; Zaad in de Wind, Brandend Heden, Een Lied der Mensheid en Adem der Aarde of, op één werk na, het volledig oeuvre van Reninca (^o Puurs 1923), de jonge dichteres die opnieuw van Vlaanderen zingt en van de waarachtige vroomheid en wier lied de klank heeft én van een getuigenis, én van een boodschap. Reninca's kunst groeit uit het leven. Haar poëzie ontaardt niet in een spel van liefelijke vormen zonder zielsinhoud. Hier kan ook niet geklaagd worden over een tekort aan menselijkheid, aan cultuur, want hier is de geest levendig. Het mangelt de dichteres niet aan verbeeldingskracht, noch aan scheppende denkkracht. Ten slotte moeten ook vermeld Gebed om de Kraaien en De Schim van Memling, van Remy C. van de Kerckhove (^o Mechelen 1921).

In dit overzicht, dat niet eens op volledigheid mag bogen, komen niet minder dan 77 titels van vermeldenswaarde gedichtenbundels voor: bijna één - om een of andere reden - belangwekkende bundel per maand sedert het einde van de oorlog. Er is niet méér nodig om, enerzijds, vertrouwen te hebben in de vitaliteit van onze dichters; anderzijds, om de gemakkelijke beweringen te weerleggen volgens welke het klimaat voor de poëzie en de belangstelling voor gedichten ongunstig zouden zijn.

Aan diegenen, die er op staan geloofd te worden wanneer zij volhouden dat er, in deze vloed van poëzie, onkruid onder de tarwe is, of kaf naast het koren, beveel ik aan er bij gelegenheid over te mediteren dat Dans la vie ce qui est condamné à périr coexiste avec ce qui est appelé à triompher, zoals Dr R.F. Lissens schrijft in zijn bundel essays Rien que l'Homme. Zeker is dat talrijke gedichten, die thans waardering vinden, zullen vergeten worden; maar het is niet minder zeker dat er ook ettelijke zullen onthouden worden. Dat zij inmiddels alle, in mindere of meerdere mate en op een of andere wijze - onze geest verrukken of ons hart verblijden, is een rechtvaardige maar voldoende erkenning van het talent en de verdiensten van onze dichters.

D^r PAUL DE RYCK