West-Vlaanderen. Jaargang 2

[p. 72]

Vlaamse vroomheid langs Vlaamse wegen

MET kruisen en kapellen ligt het Vlaamse land als bezaaid, tekenen van Vlaamse vroomheid langs dorpsweg, landwegel, straat en stadsplein. Ondanks vervolging en godsdienstoorlog, vreemde overheersing en antigodsdienstige gewelddaden hebben de eenvoudige monumentjes van kunst en volkskunst van de middeleeuwen tot op heden langs de wegkant standgehouden.

Bewijzen van deze bestendige Vlaamse vroomheid langs de Vlaamse wegen vindt men bij de vleet. Eén interessant voorbeeld kan volstaan. In het meesterlijk boek van Dr Maurits Gysseling Toponymie van Oudenburg, een studie over de plaatsnamen in een onzer oudste Westvlaamse nederzettingen, reeds als Aldenborg in 866 bekend, kan men de plaatsnamen opsporen die met het H. Kruis, O.L. Vrouw of een heilige in verband staan.

In 1190 was er een Sinte-Kruiskapel, aldaar door de Heer van Oudenburg en zijn vrouw gesticht, in 1219 aan de Duitse Orde geschonken en later nog als Kamerlingskapel bekend. Vóór de Geuzentijd stonden er verschillende kruisen te lande: het Inegravens-kruis, naar een familienaam uit de 13^de eeuw; verder het Kruis op de hoek van de Kwade Weg en een landweg,



bij het Kruisestik; eindelijk een Kruis, naar hetwelk de Kruiseweg genaamd werd. In 1555 stond er ook een Ons-Heren-Huizeken op het Kerkhof, 't was vermoedelijk een Calvarie.

Ook O.L. Vrouw kreeg haar deel. Op de hoek van de Oude en de Nieuwe Bruggeweg stond tot vóór 1674 een kleine kapel. In 1718 vermeldde men aldaar het Onze-Lieve-Vrouwe-Boomken, nu nog genaamd het Vrijboompje, aan hetwelk vroeger waarschijnlijk een kapelleken hing. In de onmiddellijke nabijheid bevond zich het Galgestik, waar tot op het einde van de 18^de eeuw terechtstellingen plaatsgrepen. Oude lieden vertelden dat veroordeelden, die aan de galg konden ontsnappen en het Vrijboompje bereikten, aldus ingevolge het oude asylrecht, hun vrijheid herwonnen.

Ook de Halle van Oudenburg, reeds in 1170 vermeld, droeg vanaf 1407 een Onze-Vrouwen-Huizeke in de gevel, juist lijk dit ook het geval was in de oude steden Brugge en Ieper.

Er was nog meer! Ook straten en huizen, instellingen en percelen werden van overouds benaamd en te Oudenburg, zoals in de andere oude plaatsen van onze gouw, vond men in de loop der tijden heel wat heiligennamen terug, zodat ook hier, in zekere zin, de plaatselijke voorkeur in devotie duidelijk geuit werd.

Sint-Arnoud, die te Oudenburg in 1084 de Sint-Pietersabdij stichtte, wordt veelvuldig als plaatsnaamdeel vermeld. Men vindt zijn naam verbonden, aan een hospitaal (1216), twee hofsteden (1460-1483), een weg (1484), een brug (1561) en in de moderne tijden aan een herberg, als verre herinnering aan Sint-Arnoud, de brouwerspatroon! Sint Antheunis ontdekt men als huisnaam (1508), evenals Sint-Joris (1500), naar deze laatste is ook een Schuttershof genaamd (1508), terwijl evenmin een Sint-Sebastiaanshof (1508) ontbreekt. Wegen worden genaamd naar Sint-Pieter (1406), Sinte-Mariën (1413) en Sinte-Godelieve (1551). Naar Sint-Krispijn heet een herbergschoenmakerij (19^de eeuw).

Uit dit karakteristieke voorbeeld van het stadje Oudenburg ‘door de eeuwen heen’, blijkt voortreffelijk - zoals dit trouwens voor ieder nederzetting met enig geschiedkundig verleden voortreffelijk zou blijken - dat de vroomheid van onze voorouders zich niet eenzijdig uitdrukte maar zowel het H. Kruis, als de Lieve-Vrouw en Gods heiligen omvatte. Dergelijke levensechte bewijsstukken zijn als rijkversierde kapitalen in de annalen van de openbare oud-Vlaamse vroomheid.

De gewelddaden van de Beeldstormers en de godsdienstvervolging van de sansculotten vermochten het niet deze uiterlijke kentekenen van Vlaamse godsdienstzin te doen verdwijnen. Veel werd verwoest, dat in komende tijden uit het puin zou verrijzen. Een geschiedkundig overzicht van de treurige antigodsdienstige maatregelen in onze gewesten onder het Frans

[p. 73]

Bewind, geschreven door Rijksarchivaris Dr Jos. de Smet, kan men in het Album English lezen. Volgende bijzonderheden zijn er aan ontleend.

Na de Franse bezetting in Juli 1794 kreeg ons land geleidelijk zijn deel in de Franse wetgeving op de eredienst. Kloosters, priesters, kerken en alle uiterlijke kentekenen van de eredienst moesten het bekopen.

Van 31 Augustus af moesten de kruisen en de beelden, die langs de openbare weg aan kerken, huizen en bomen prijkten, verwijderd worden. Helaas! de verantwoordelijke overheid kwam weldra tot de bevinding dat deze maatregel op de onwil van de bevolking zou stuiten. Kenschetsend was het voorbeeld van Roeselare. Daar stonden 13 Kalvariebergen en 114 beelden langs de openbare weg en geen enkel werkman wilde zich met de opruiming belasten. Door overreding slaagde de commissaire er in de helft door de eigenaars te laten wegnemen, later dan verdween het overige ook geleidelijk. Maar overal ging het opruimingswerk uiterst langzaam vooruit. Een commissaire, door onze gouw op reis, zag op de buiten nog zeer veel kruisen en beelden langs de wegen, en merkte ook dat er 's avonds kaarsen brandden aan de kapelletjes, en alhoewel er planken voor genageld waren, zaten er mensen voor te bidden.

Twee jaar na het afkondigen van de wet moest het middenbestuur van het departement nog het bevel geven de kapelletjes langs de grote wegen te doen verdwijnen. Te Zonnebeke vernielde de commissaire met zijn veldwachters in Juli 1800 een twintigtal beelden, die 's nachts evenwel door andere werden vervangen. In zijn briefwisseling hierover, veronderstelde hij dat er te Ieper een beeldenfabriekje werkzaam was, dat niet snel genoeg zijn klanten kon voldoen.

In dit overzicht vindt men wel de uitleg voor het feit, dat zoveel kapelletjes in onze gouw een jaartal uit de 19^de eeuw in de gedenkplaat voeren en dat veel oude kruisen in die tijd werden vernield. Dit blijkt trouwens ook duidelijk uit de volgende kenschetsende gebeurtenis, één toneel van de honderde, die zouden kunnen worden opgehaald.

In de duinen van Koksijde stond Idesbaldes' kruis, een houten kruis dat herinnerde aan de abdij Ter Duinen en fel in de streek werd vereerd. In Juni 1798 haalden Franse kanonniers het kruisbeeld neer, legden het op een wagen en voerden het naar Nieuwpoort, waar ze ingekwartierd lagen. Triomfantelijk reden ze door de stad, op het kruis lag een ongeveer naakte soldaat als schimp uitgestrekt en er voor liep een soldaat met een houten Madonna in de armen, en heel de bende joelde en zong, zodat de bevolking van het havenstadje ten zeerste beledigd werd. Het kruis werd verbrand in het soldatenkwartier, de herberg Sint-Joris!

Spijt allerlei heiligschennende wandaden hield het Kruisbeeld stand, zowel langs de drukke snelweg als langs stofferige landwegen, in de haag verborgen van een hofstedeken of aan een huisgevel, op een stadsplein of als laatste herinnering aan het kerk-hof, in de zijmuur van een stadsparochiekerk. Gehouwen, gesneden of gesmeed, van schreeuwlelijk tot wonderschoon, staat het op de plaats door de volkswil van buurt of gemeenschap aangeduid.

Onze Lieve Vrouw-kapel, Ruddervoorde

Wonderkruisen schijnen vooral de kuststreek voorbehouden. Dit zijn geen relikwiekruisen, maar gewone crucifixen van groot formaat. Te Middelkerke spoelde het wonderkruis aan, te Wenduine werd het door vissers in zee opgehaald, te Damme geschiedde hetzelfde en de Kruiskapel, aldaar door de Schippersnering opgericht, was reeds in 1394 een wijdbefaamd pelgrimsoord. Na de Geuzentijd werd de kruisdevotie in de parochiekerk voortgezet. Eenzelfde lot onderging het wonderkruis van Nieuwpoort, door vissers in zee opgepikt, in de 16^de eeuw vermeld als thuusken van tcrucifix, een kapelleken buiten de stadspoorten gelegen. Vernield door de Geuzen, wederopgebouwd en later door de Fransen verwoest, belandde het wonderkruis uiteindelijk in de parochiekerk, alwaar het onder de eerste wereldoorlog werd vernield. Ook te Blankenberge was er vroeger naast de Sint-Antoniuskerk een Kruiskapelletje, dat werd gesloopt, maar het door de vissers vereerde kruis werd in de kerk ondergebracht.

Memoriekruisen zijn er in overvloed, ze schijnen weliswaar vooral in Zuid- en Midden-West-Vlaanderen gelocaliseerd. Men vindt ze langs de wegkant, verweerd en met meestal vergane opschriften. In 1392 wordt dergelijk kruis reeds vermeld te Leffinge op de plaats daer Pieter vander Scuere ghesteigen was, zoals er nu nog te lezen staat op één onder de vele, een schorrekruis in een holle meers langs de steenweg Kortrijk-Marke: Memorie / op dees platse is versmoord / Wouters

[p. 74]

Veldkapelletje te Meetkerke

Carette en subit / overleden den 20 Februarius / 1716 Bidt voor de ziele. Kruisen, waarover in de volksmond waarheid en legende gemakkelijk ineengestrengeld worden. Zoals over het Zeldonk-kruis te Oedelem, dat zogezegd opgericht werd om de nachtelijke ondernemingen van de kinderschrik Slabbaert af te weren...

Veurne is misschien de enige plaats, waar men de 17^de-eeuwse openluchtkruisweg-ommegang getrouw bleef tot op onze dagen. Met Akkergem in het Gentse als voorbeeld werd in 1626 een ommegang met 18 staties langs de straten opgericht en later aan de zorgen van de bekende Sodaliteit toevertrouwd. Dergelijke openlucht-kruiswegen bestonden of bestaan nog te Ardooie, Sinte-Baafs-Vijve, Dadizele, Diksmuide, Izegem, Kortrijk, Lichterveide, Loker, Ruiselede, Snellegem, Westrozebeke, Werken.

Geredelijk zal men aanvaarden, dat het kruisbeeld minder algemeen aangetroffen wordt, en dat zowel in de stad als op het platteland het opstellen van Maria- en heiligenbeelden een grotere bijval kent.

In het Vlaamse stadsbeeld zijn we verwend aan het zicht van talrijke Mariabeelden in gevelnissen van allerlei vorm uitgesteld, en het is normaal dat men de oudste traditie in onze oude stad Brugge terugvindt. Op het einde van de 15^de eeuw verwierf Brugge de eretitel Mariastad en in het begin van de 17^de eeuw, toen het verval van de wereldhaven reeds langer dan een eeuw duurde en na de sombere dagen van de Beeldenstorm, telde men nog meer dan 400 beelden langs de straten. Bijna alle openbare gebouwen waren met een Lieve-Vrouwenbeeld versierd. En Brugge kan nog steeds zijn aloude eretitel opeisen. Ook al zijn veel beeldekens onkennelijk geworden, veel prachtstukjes spoorloos verdwenen en al staan meerdere nisjes ledig. Er was een tijd - voltooid verleden tijd - dat wijkconfreriën een oogje in 't zeil hielden en voor de verzorging van de ‘gebuurte-eredienst’ instonden. Daartoe behoorde de Zaterdaagse kaars en de versiering van het beeld met de krans van geslagen zilveren bloemen.

Toch kende in de moderne tijd de oude volksdevotie een vernieuwde opbloei. Dit gebeurde onder ander te Izegem, alsmede te Kortrijk, na het schrikkelijk luchtbombardement in Maart 1944. Gans de stad ijverde toen voor de oprichting van Mariabeeldjes en kapelletjes langs de straten. Tussen 1 Mei en 23 Oogst werden er 88 kapelletjes ingewijd. Deze collectieve bedrijvigheid was nauw aan de tijdsomstandigheden verbonden en werd niet alleen te Izegem, maar onder meer te Kortrijk, Ieper en Assebroek waargenomen. In bange oorlogsdagen verzocht de christen Vlaming Maria om hulp en troost.

Het straatkapelletje is echter nimmer een stadsprivilege geweest. Ook te lande vond het levensruimte.

We kennen het als eenvoudig wandkastje aan boom of gevel, uitdrukking van familiale devotie, naar vorm en materiaal meermaals het slachtoffer van gril en willekeur. We vinden het ook, lieflijker soms, in een aantal varianten terug in het metselwerk van balie of hoevepoort.

We ontmoeten het echter het liefst als kapel, vrijstaande langs de wegkant, een traditioneel gebouwtje, al of niet half gewit, half geteerd, met een sierlijk zadeldakje van rode pan-

Kruis op de hoek van de Brugse steenweg en de dreef naar een hoeve te Marke,

[p. 75]

nen, vriendelijk zelfs in vervallen toestand, akelig soms als kersvers prutswerk, meestal met opdracht en jaartekening. Het grootste aantal zijn O.L. Vrouwkapelletjes, maar ook de heiligen is de plaatsruimte verzekerd.

Dan zijn daar ook nog de grote kapellen, zowel in de stad als te lande, met altaar, stoelen of bidbanken, alwaar in veel gevallen de mogelijkheid van mislezen is voorzien. Bidplaatsen in werkelijke zin, zoals 't Boompje te Sint-Andries, ter Doest te Lissewege, Maria-Duine te Bredene, Onze-Vrouwe van Izenberge, Sint-Arnoldus te Tiegem en zoveel andere meer over geheel onze gouw verspreid.

Kleine en grote veldkapellen zijn gewoonlijk de bidplaatsen van het gebuurte. Daar komt (of kwam) men bijeen in de Meimaand om er de rozenhoed te bidden en vlijtige vrouwenhanden zorgden voor de versiering. Daar ook vond men elkaar terug in noodgevallen, bij rampspoed van mens en dier, om bescherming en hoop te vinden.

Op het eerste zicht schijnt het wel eigenaardig in dergelijke kapel benevens het beeld van de heilige aan wie ze is toegewijd, nog verschillende beelden van andere heiligen of van Ons Heer op het altaarke of op eenvoudige boorden of muursokkels, zelfs op de vloer geplaatst te vinden, als om de variëteit van de gebuurtedevotie uit te drukken. In een kleine veldkapel te Oedelem merkten we op 20 Juni 1952: een groot beeld van O.L. Vrouw Onbevlekt, twee kleine O.L. Vrouwbeelden, een Sint-Jozef, een H. Hart, een Bernadette, een Sint Antonius abt, een Aloysius van Gonzaga, daarenboven een spiegel, twee kandelaars, vijf vazen en een plaat met het opschrift: Uit Dankbaarheid aan Sint Antonius. En dit is ver van een énig voorbeeld van collectieve volksdevotie.

Bij nauwkeuriger opname vergast de veldkapel ons ook op keurige bladzijden geschiedenis der Vlaamse vroomheid. Veel kapellen hebben hun eigen ontstaanslegende. Ontelbaar zijn de koortskapellen waar, vroeger vooral, de koorts werd afgebonden. Talrijk eveneens de ommegangskapellen bij bekende bedevaartsplaatsen. Elke kapel heeft haar eigen verleden, voor sommige veel eeuwen ver aanvangend, een groot gedeelte ook gedagtekend na de rampspoedige oorlogsdagen 1940-1944. In zoveel gevallen biedt de kleine velkdapel het in memoriam van droefheid en vreugde ener gemeenschap.

Vele dragen ook naam of gedenksteen, enkele staan jammerlijk naamloos en vervallen. Sommige opschriften zijn schoon als dit van de Godelievekapel te Ledegem: Van Odoghe, pest en dieren tijd / Jezus, Maria, Anna, ons bevrijd! / Gejond door P. Wisch en Cath^a Bostijn, 1726. Of we lezen een brok geschiedenis als aan de Sint-Antoniuskapel te Houtave: Deze Capette is gesticht ter eer van den H. Antonius Eremyt, door Antonius Van Lier, anno 1854, schapherder, geboren te Nunem, prov. Lembourg, canton Rurmonde. En niet minder eerlijk klinkt het moderne opschrift te Hoeke op een kleine veldkapel A^o 1945 gegrift: O.L. Vrouw van Genade, b.v.o. Langs dezen weg zet geenen voet of zeg Maria Wees-Gegroet!

Hiermee is de levensgeschiedenis van de Westvlaamse kapellekens en kruisen niet geschreven! In het grote arbeidsveld - de gouw West-Vlaanderen - bleef nog zoveel ongeboekt en was de belangstelling in het verleden voor ons onderwerp nimmer systematisch noch wetenschappelijk. Men mag er bijvoegen, dat geen enkele provincie in ons land over een catalogus van de kruisen en kapellekens beschikt!

De mogelijkheid moet bestaan, in samenwerking, en met steun van de provinciale overheden de talrijke monumentjes van de Westvlaamse vroomheid te inventariseren en te fotograferen, om later uit dit pionierswerk het boek Vlaamse vroomheid langs Vlaamse wegen te distilleren.

HERVÉ STALPAERT