West-Vlaanderen. Jaargang 2

[p. 69]

Architektuur en folklore

De Westvlaamse begijnhoven

DE begijnenbeweging is evenzeer ontstaan uit de tijdsgeest van religieus enthousiasme als de kruistochten. In heel West-Europa openbaarde zich in de XI^de en XII^de eeuw de gekende ascetisch-mystieke beweging die in haar programma het celibaat en de vrijwillige armoede voorhield. Een der onmiddellijke gevolgen hiervan was dat de vrouwenkloosters het aantal hunner bewoonsters op ontstellende wijze zagen stijgen, bij zoverre dat ze naar middelen zochten om de talrijke novicen te weren. Zo bleven heel wat vrome vrouwen, die hun kloosterdroom verijdeld zagen, genoodzaakt aan eigen haard, zo mogelijk nabij een kerk of hospitaal, te vertoeven. Van de gewone leken onderscheidden ze zich door een kenmerkend gewaad: men heette ze de mulieres sanctae, de virgines sanctae. De leken en de priesters die met hun handelwijze niet steeds instemden noemden ze weldra misprijzend de beghinae, de biguttae: de kwezels. Is men het vrijwel eens over de betekenis van die scheldnaam, over de oorsprong nochtans bestaan verschillende interpretaties. De afleiding van de Albigenzen, de H. Begga, Lambert li bègues, de Luikse begijnenleider, worden over 't algemeen verworpen. Men houdt zich thans bij de afleiding van het Romaans beige d.i. de vale kleur van het ongeverfd begijnenkleed. Die ontwikkelingsgeschiedenis tot de XII^de eeuw is het tijdperk van de ongeordende begijnen, die in feite door niets anders gebonden waren dan door een private gelofte van grotere godvruchtigheid.

Op het einde van de XII^de eeuw maakt die tijd van private vroomheid, waarvan we weten dat ze ook in de eerste Westvlaamse steden welig getierd heeft, plaats voor de geordende begijnenbeweging. De polsader van die toenemende drang naar gemeenschap lag ongetwijfeld in de Zuidelijke Nederlanden, in de eerste plaats in Brabant (Nijvel) en Luik. Het is bijgevolg geen opgeschroefd nationalisme te beweren dat de begijnenbroederschappen, een der meest kenmerkende uitingen onder de middeleeuwse religieuze lekenbewegingen, tot wonderbare ontplooiing zijn gekomen in ons land, dat kleine Europa waar Romaanse en Germaanse invloeden op elkaar bevruchtend inwerken. De kern van die vroegtijdige organisatie betekende dat de begijnenstatuten de levenswijze der leden regelden zonder dat deze hun eigen haard moesten verlaten, maar verder konden verspreid leven te midden der overige ingezetenen van de stad. Van dit ogenblik af ontwaart men zo wat in alle Westerse landen het welig ontluiken van een begijnenwereld. Men spot, zegt Jakob van Vitry (eerste helft van de XIII^de eeuw), wil de wijzen der wereld de vrome maagden van hun heilig besluit afhouden en scheldt ze uit voor begijnen in Vlaanderen en Brabant, voor papelarden (schijnheiligen) in Noord-Frankrijk, voor humiliatae (schamelgekleden) in Lombardije, voor bizoccae (grauwe zustertjes) in Italië en voor coquennunnen (feeksen) in Duitsland.

Het enig middel om de leden van de broederschap af te zonderen van de gewone leken was het vormen van aparte begijnenparochies. Het duurt niet lang alvorens hun daartoe de kans geboden wordt. In 1216 verleent Paus Honorius III een mondelinge vergunning - ook de Franciskanerorde heeft zich in geen geschreven document mogen verheugen - om geestelijke gemeenten van mulieres religiosae te vormen. De verbreiding als instelling heeft zich van nu af aan in zulk snel tempo voltrokken dat het instituut in een tijdruimte van nagenoeg dertig jaar over gans West- en Midden-Europa bekend was. Vrome priesters zetten zich aan 't werk om de begijnen van de steden te verzamelen in conventen, infirmerieën of begijnenhuizen en onder leiding van een meesteres te plaatsen. Ook in onze steden Brugge, Ieper en Kortrijk werd de doelmatige afsluiting van de talrijke begijnen op één bepaald gebied noodzakelijk geacht als collectief verweer tegen de hinderlagen van de verlokkelijke wereld.

De drie oudste begijnhoven in West-Vlaanderen - en hier dient nogmaals opgemerkt dat er reeds lang begijnen en zelfs begijnhuizen bestonden voordat er een begijnhof werd opgericht - dateren van de tijdspanne 1240-'50. Te Kortrijk werden er in 1238 en 1241 twee begijnhoven als zelfstandige begijnenparochies door de Vlaamse gravin Johanna van Constantinopel erkend; nog tegen het einde van de XIII^de eeuw werden ze allebei in het St. Elisabethbegijnhof verenigd. Ongeveer op hetzelfde tijdstip, waarschijnlijk in 1240, werd het St. Christinabegijnhof te Ieper opgericht. Vijf jaar later, in 1245, volgde de stichting van de Wijngaard te Brugge, dank zij de tussenkomst van de gravin Margaretha van Constantinopel. Van deze drie had het Brugse begijnhof het meest bijval. Reeds in de tweede helft der XIII^de eeuw kreeg de Wijngaard een Gothische kerk, die nochtans tijdens de Barok veel van haar uitzicht zou verliezen; alleen het noordelijk deurtje en de sacristij dagtekenen nog van de Middeleeuwen. De Ieperse begijnen hadden ook een eigen kapel vanaf 1260. De toeloop was hier zelfs zo groot dat er in 1273 een tweede, het St. Thomasbegijnhof, met ziekenhuis werd opgericht. Ook de Kortrijkse begijnen hadden aanvankelijk, in de XIV^de eeuw, een eigen bidplaats; pas in de volgende eeuw werd de St. Maartenskerk, die juist naast het hof lag, de parochiekerk der begijnen.

Die begijnhoven van de drie grote Westvlaamse steden kenden vrijwel een ongestoorde bloei tot ca. 1311, het jaar dat de paus naar aanleiding van de levenswijze en de lering der begijnen in Duitsland de dwaalleer der begarden en begijnen in scherpe bewoordingen veroordeelde. Alleen in Vlaanderen was

[p. 70]

Het Kortrijks Begijnhof onder de sneeuw

de begijnenbeweging orthodox gebleven. Dank zij machtige voorspraak duldde de paus tenslotte één uitzondering op de algemene afschaffingsregel; maar een uitdrukkelijke goedkeuring van de Vlaamse begijnenbeweging wilde hij niet geven.

Er bestond eigenlijk geen enkele reden om de Vlaamse begijnhoven verbeurd te verklaren! De Vlaamse begijnen hebben zich steeds onderscheiden door hun bijzondere devotie tot Christus' lijden, tot het H. Hart en tot het kindeke Jezus. Hun verering voor de H. Eucharistie was zo wijd bekend dat de heilige Franciscus van Assisi - de poverello der Kerk, de dichter van het zonnelied - eens het verlangen te kennen gaf zich met de Vlaamse begijnen te willen onderhouden en in hun land te mogen sterven! De openbare eredienst van het H. Sacrament, de instelling van het feest van het Allerheiligste, de H. Sacramentsprocessie zijn zovele heerlijke vruchten van de diepe godsvrucht onzer begijnen. Tot de godvruchtige gebruiken welke de Vlaamse begijntjes in ere hielden behoorde ook het veelvuldig communiceren. Het statuut van het Brugse begijnhof maakte zelfs het dagelijks bijwonen van de H. Mis voor alle begijnen verplichtend. Het heimwee naar de H. Eucharistie was vooral groot bij de begijn Margaretha van Ieper, die daarenboven ook een grote devotie tot O.L. Vrouw koesterde: van haar wordt aangestipt dat ze iedere dag 40 Pater Nosters en 40 Ave Maria's bij evenveel kniebuigingen bad. Haar aanzien te Ieper moet buitengewoon groot geweest zijn; herhaald werd ze geraadpleegd door de Dominikanen die te Ieper kwamen prediken. In die bloeiperiode van het begijnenleven - en dat wil dus zeggen in de XIII^de en de XIV^de eeuw - hebben de Vlaamse begijnen hun godsvrucht op een meer dan gewone manier, op een ridderlijk-heldhaftige manier beleden: ridderlijk, omdat hun leven zich niet beperkte tot een teruggetrokken gebedsleven en tevens heldhaftig, omdat ze de meest afstotelijke en eenzame zieken, de melaatsen en de pestlijders, met nimmer falende toewijding hebben verzorgd. Neen, in 1311 bestond er geen reden om de Vlaamse begijnen te verbieden, ondanks de kritiek dat ze als leken-vrouwen te vaak wilden communiceren.

Vóór 1311 treffen we ook nog begijntjes aan te Dudzele, Torhout, Damme, Gistel, Komen, Mesen en Zuienkerke. Alleen de begijnhoven van Brugge, Ieper en Kortrijk waren van een niet geringe omvang en konden voor echte miniatuursteden doorgaan. Buiten de Godvrezende begijntjes mocht niemand binnen de palen der begijnenparochie komen wonen. De leiding van het hof berustte bij de grootmeesteres die bijgestaan werd door een raad van meesteressen. Ieder van deze drie begijnhoven vormde een gans onafhankelijke instelling die niets te maken had met de andere hoven. Een pastoor droeg zorg voor de geestelijke belangen van het hof en deed de nodige kerkelijke diensten.

De grote bijval van het begijnenwezen in Vlaanderen wordt verklaard door het feit dat de levenswijze der begijnen het midden hield tussen de staat der kloosterlingen en die van de leken: zonder helemaal afstand te doen van de goede wereld konden ze met de vereiste kommerloosheid de kristelijke deugden beoefenen. Feitelijk hadden ze twee troeven in handen: de wereld en de hemel. Hoewel ze een religieus kleed droegen moesten ze slechts twee tijdelijke geloften afleggen: een van gehoorzaamheid en een tweede van celibaat, die allebei voor herroeping vatbaar waren. De aanvaarde begijnen voorzagen zelf in hun levensonderhoud, mochten hun loon naar goeddunken verteren of sparen en huurden of kochten het huis dat ze bewoonden; welgestelde begijntjes hielden er zelfs een dienstmeid op na. Voor de behoeftige begijnen waren er bijzonder gunstige en tegemoetkomende voorschriften voorzien.

Tijdens de tweede helft van de XIV^de eeuw - na de opheffing van het verbod voor de Nederlanden - en in de XV^de eeuw verheugden onze begijnhoven zich nog immer in een buitengewone voorspoed. Alleen de twee Ieperse werden in 1383 door de belegering van de Engelsen en de Gentenaren vernield; maar korts daarop werden de begijntjes er gegroepeerd in één gemeenschappelijk hof op de Zuivelmarkt. Te dien tijde stipt men ook begijntjes aan te Veurne, Nieuwpoort, Tielt, Diksmuide en Oudenburg. De levensgemakkelijkheid en de lage kosten van het bestaan vormden natuurlijk een geweldige aantrekkingskracht op die schare van vrouwen die geheel aan zich zelf waren overgelaten in de strijd voor het dagelijks brood. Men kan niet uit het oog verliezen dat in die

Het Brugse Begijnhof onder de sneeuw

[p. 71]

eeuwen het aantal huwbare mannen in de lagere standen, uit hoofde van physische en sociale omstandigheden - vooral van de lage lonen bij het hoog aantal gezellen - heel wat beperkter was dan tegenwoordig; ook het celibaat van het ongewoon hoog aantal geestelijken vergrootte het excedent der ongehuwde vrouwen. Maar hoe ingrijpend ook die sociaal-economische motieven mogen geweest zijn, het overwegend element was de religieuze bezieling, de drang naar een vroom leven. We ontkennen evenwel niet dat de materiële beweegredenen zich meer zullen laten gelden wanneer het oorspronkelijk ideaal der stichting tot de nevelen der tijden is gaan behoren, vooral dan in de XVII^de en XVIII^de eeuw.

Tijdens de Hervorming van de tweede helft der XVI^de eeuw werden de begijnhoven het toneel van plunderingen en gewelddadigheden. In drie steden van tweede rang verdwijnen de begijntjes: Veurne, Tielt en Komen. Nog vijf begijnhoven hebben de geuzentijd overleefd: Brugge, Kortrijk, Ieper, Diksmuide en Nieuwpoort. Het welslagen der Contra-Reformatie in de XVII^de eeuw had een nieuwe bloei aan de overgebleven begijnhoven tot gevolg. Deze tijdspanne vormt het glanspunt van de materiële - niet van de innerlijke geestelijke - geschiedenis der Vlaamse begijnhoven. De rijke fondaties vloeien toe, praal ontbreekt niet. De meeste begijnhoven worden herbouwd volgens de eisen van de pompeuze Barok, in West-Vlaanderen evenwel zonder de Gothiek volledig de rug toe te keren. Dank zij die neo-gothiek doen de bewaarde West-Vlaamse begijnhoven, die van Brugge en Kortrijk, nog enigszins middeleeuws aan. Aldus geschiedt de restauratie te Kortrijk in 't begin van de XVII^de eeuw nog gedeeltelijk volgens de voorschriften van de Gothiek; we vinden trouwens de Gothische traditie ook nog terug te Diksmuide (vóór 1914) en in de gerestaureerde begijnhofkerk van Brugge (1605).

In de tweede helft van de XVIII^de eeuw treedt het verval in. Even vóór de Franse bezetting telde het Ieperse begijnhof nog slechts veertien inwoonsters terwijl het Nieuwpoortse opgehouden had te bestaan. Aan te stippen valt dat de klassicistische pronkgevel van de ingangspoort voor de Wijngaard te Brugge uit het einde van dezelfde eeuw dateert. Tijdens de

Het Brugse Begijnhof onder de sneeuw

Het Kortrijks Begijnhof in het avondlicht

Franse overheersing werden de goederen der begijnhoven aangeslagen, niettegenstaande het protest der begijntjes die beweerden geen kloosterlingen te zijn. Na 1815 vragen de begijnen hunne voormalige bezittingen terug. Tevergeefs. De ondergang dezer voorheen zo bloeiende instelling bleek onvermijdelijk. In 1825 telden Brugge en Kortrijk respectievelijk 24 en 12 begijntjes, Diksmuide noteerde er in 1846 nog 10, gezamenlijk geen 50 dus, of m.a.w. niet zoveel als het Kortrijkse begijnhof er telde in het begin van de XVI^de eeuw, een tijd die niet eens kan gerekend worden tot de Middeleeuwse bloeiperiode. Ook het Ieperse begijnhof is zwijgzaam geworden; na 1815 is het er niet meer bovenop geraakt.

*

Alleen Brugge, Kortrijk en Diksmuide hebben de band met het verleden niet doorgeknipt. De eerste wereldoorlog vernielde echter het begijnhof van Diksmuide, dat evenwel ook zonder die wereldwaanzin ten dode was opgeschreven. Het Brugse en het Kortrijkse begijnhof hebben in hun uitzicht nog iets van dat oorspronkelijk karakter van stilte bewaard. Alleen werden de bouwvallige huisjes langs de hobbelige kasseiweg in de loop der tijden door nieuwe maar niet minder rustieke vervangen. Wij, opgejaagde, onrustige moderne mensen vinden hier vrede. Zijn het die laag gehurkte huisjes die ons tot rust brengen? Of worden we aangegrepen door het Middeleeuwse kuisheidsideaal en de geest van gematigde armoede? Hier is het weten van geen tel meer. We voelen het des te beter aan: hemel en aarde vloeien er samen. Geboren in een roes van religieuze geestdrift werden rust en poëtische mildheid de rondwarende geesten van onze begijnhoven.

Aardse bevrediging en hemelse wonne: een middeleeuwse droom is voorbij!

DR J. DEMEY