West-Vlaanderen. Jaargang 2

[p. 49]

Vijf eeuwen Nederlandse vroomheid

Stephanus Axters (^o Brugge) was tot '38 lid der Leonina-Commissie te Rome; thans professor in de Geschiedenis van de Vroomheid te Leuven. Hij is een der voornaamste kenners der Middeleeuwse literatuur. Onder zijn belangrijkste werken citeren wij: Scholastiek Lexicon, Mystiek Brevier (2 dl.), Geschiedenis van de Vroomheid in de Nederlanden (tweede deel verschijnt eerlang), La Spiritualité des Pays-Bas, l'évolution d'une doctrine mystique (lessen in Frankrijk gegeven), een Nederlandse vertaling van Catharina van Siëna's Boek van de goddelijke leer (2 dl.), Jan van Leeuwen (bloemlezing).

HOEWEL Sinte Aldegonde van Maubeuge († 684) reeds in de zevende en Sint Anscharius († 865) in de negende eeuw het verhaal van hun visioenen hebben neergeschreven, moeten wij tot de eerste jaren van de dertiende eeuw wachten vooraleer de Nederlandse gouwen in de algemeen West-Europese beweging naar religieuse verdieping een eigen plaats, met name een leidersplaats te zien innemen. De ontvoogding van de Nederlandse vroomheid valt bijgevolg samen met het dank zij de kloosterhervormingen van Brogne, Saint-Vanne en Cluny herrezen Benedictijnse monachisme in abdijen zoals Affligem, Sint-Truiden, de Luikse Sint-Laurentiusabdij en Stavelot; met de laatste decennia in de gouden eeuw van Cîteaux en met de stichting van een paar nieuwe kloosterorden zoals de Franciskanen- en de Dominikanenorde, terwijl anderzijds het religieuse enthousiasme voor de Kruistochten nog niet helemaal was uitgestorven en de begeesterende stem van Sint Bernardus van Clairvaux († 1153) nog steeds naklonk.

De Nederlandse vroomheid is overigens aanvankelijk vooral een antwoord geweest op den wekroep van den honigzoeten leraar. De verklaring van de mystieke ervaring als een echtelijken handel van den Vrome met Christus, waarvoor Sint Bernardus het in zijn Sermones in Cantica canticorum met zoveel nadruk had opgenomen, zijn eerst de Luikse Benedictijn Rupert van Deutz († 129/1131) en even later de Cisterciënsers Elias van Kokzijde († 1203), Arnulphus van Leuven († 1250) en vooral Gerard van Luik (rond het midden van de dertiende eeuw) zonder aarzelen bijgetreden. Vooreerst gaat Rupert van Deutz bij de nuptiale interpretatie van de mystieke ervaring, voor geen gelegenheid tot allegorizeren, hoe gewaagd deze aan sommigen ook kan voorkomen, uit den weg. Verder ontleent Elias van Kokzijde blijkens een preek, die intussen ook de oudste bekende, mystiek geïnspireerde Cisterciënsertekst uit de Nederlanden blijft, aan een vers van Sint Jan (‘Wie Mij bemint zal Mijn woord nakomen en Mijn Vader zal hem liefhebben...’, XIV, 23) zowel zijn hele Physica als zijn Ethica en zijn Logica, Arnulphus van Leuven gaat echter nog veel directer te werk en begroet in een loflied aan den Gekruisigde de doorwonde handen en voeten en vooral de zijdewonde en het Hart van den Zaligmaker. Tenslotte handelt Gerard van Luik in een tractaat met naam Quinque incitamenta, over de verschillende stadia in het groeiproces van de deugd van liefde, vooral echter over de omhelzing en den mystieken kus.

De Nederlandse Cisterciënsers hebben intussen meer betekenis voor de theologie dan voor de verdere ontwikkeling van de vroomheid. Onder de eersten die aan het onlangs opgerichte Sint-Bernardus-college te Parijs studeerden of doceerden, ontmoeten wij overigens verschillende monniken uit de twee Westvlaamse abdijen Ter Duinen en Ter Doest. De groeiende Nederlandse vroomheid laat zich daarentegen sinds den aanvang van de dertiende eeuw in de kringen van de Cisterciënserinnen en in de Begijnenkringen veel duidelijker gelden. Vooreerst komt het onder de Begijnen en de Cisterciënsernonnen bij de Christusdevotie tot een veel grotere gemeenzaamheid dan wij tot nog toe hadden vastgesteld. Nu eens was het Ida van Leuven († rond 1300) die den kleinen Jezus als

[p. 50]

De dichter van het leven van Sinte Lutgart door de Heilige bekroond.
Ms. Kopenhagen, Koninklijke Bibliotheek, nieuwe Kon. Verzam. 4^o, nr. 168.

het ware in de armen droeg. Dan weer zag Beatrijs van Nazareth († 1268) hoe Hij, na de gebruikelijke aderlating, tot haar naderde om met haar te spelen. Andere zusters bejegenden Hem als twaalfjarigen knaap, terwijl verschillende onder onze zusters bij voorkeur Zijn Lijden gadesloegen. De Nederlanden hadden overigens, in die jaren, hun gestigmatizeerden, Elizabeth van Spalbeek († na 1304) en Ida van Leuven bij voorbeeld. Zo zal het niemand verrassen dat de godsvrucht tot de Eucharistie en de nog zeer jonge H. Hart-devotie in de Nederlanden van de dertiende eeuw warme aanhangers vonden. Talrijke kloosterzusters en Begijnen communiceerden wekelijks of zelfs nog vaker, wat in dien tijd een zeldzaamheid was, en het Sacramentsfeest zal in 1246 op het verzoek van een Nederlandse Begijn, op het verzoek van de Heilige Juliana van Mont-Cornillon († 1258) door Prins-Bisschop Robertus van Torote († 1246) voor het bisdom Luik worden ingesteld, waarna het in 1264 door Paus Urbanus IV († 1264) nog tot de hele Kerk zal worden uitgebreid. Verder blijft Sinte Lutgart († 1246) door de ruiling der harten, waarbij Gods geest en de geest van Lutgart als één werden, de voornaamste getuige voor de H. Hartdevotie in de dertiende eeuw.

De Nederlandse vroomheid is bijgevolg tot diep in de dertiende eeuw Christocentrisch gebleven. Dit betekent evenwel niet dat onze Vromen intussen voor het dogma der Drieëenheid weinig belangstelling hadden. Wel integendeel begreep Ida van Nijvel († 1231/1232) het buigen met gevouwen handen onder het ‘Gloria Patri’ als de omhelzing van de Drieëenheid door de psalmodiërende kloosterlingen. Het eerste visioen van Beatrijs van Nazareth betrof verder de Drieëenheid en ze zou eens op Kerstdag de genade als een machtige stroom van den Vader zien uitgaan, terwijl velen aan den stroom gingen drinken en anderen zich afwendden. Er zouden overigens nog meer voorbeelden kunnen worden gegeven van de godsvrucht van onze Vromen tot de Drieëenheid, die dank zij bisschop Stephanus van Luik († 920) sinds de tiende eeuw in het Luikse Haar eigen feest bezat. De Drieëenheidemystiek, waarvoor Hadewijch het rond het midden van de dertiende eeuw zo kordaat heeft opgenomen, is dan ook uit de steeds vuriger godsvrucht van onze Begijnen en kloosterzusters tot de Drieëenheid gegroeid. Van eeuwigheid heeft God ons geconcipieerd en bemind en met het goddelijke Woord gaan wij van God uit, terwijl wij met den Heiligen Geest in God terugkeren. Dit betekent niet alleen dat ons bestaan in den tijd bij de Drieëenheid aanleunt; dit betekent nog heel wat meer dat het geestelijk leven voor Hadewijch de beleving is van onze fundamentele en steeds in de liefde hernieuwde aanhankelijkheid aan de Drieëenheid. Ook heeft zij in haar Visioenen en vooral nog in haar Brieven aan deze inzichten bladzijden gewijd, die tot het knapste proza behoren dat de Nederlanden bezitten.

Wat Hadewijch met zoveel vaardigheid en durf in de brieven voor haar geestverwanten in de Begijnenkringen had uiteengezet, zal de zalige Jan van Ruusbroec († 1381) nu een halve eeuw later andermaal opnemen. Wij kunnen immers zeggen dat het wezenlijkste uit Ruusbroec's theologie van de Godservaring reeds in de kiem bij Hadewijch te vinden is. Ruusbroec zal het echter met vaardige hand tot een mystieke theologie uitbouwen. Ook voor Ruusbroec staat de religieuse ervaring van een Vrome in het verlengde van het intiemste leven der Drieëenheid. Zoals Hadewijch en mede onder haar invloed grijpt de Prior van Groenendaal vooreerst al naar de Neo-Platoniaanse ideeënleer welke oudere christelijke auteurs zoals Sint Augustinus († 430) reeds hadden in dienst gesteld van de theologie. Zoals het kunstwerk alleen in de stof wordt verwezenlijkt omdat het vooraf in den geest van den kunstenaar bestond. zo ook bestaan wij, hoewel op het ideële plan, van eeuwigheid in God. Dit heeft voor gevolg dat het hele leven van een Vrome voor den Brabantsen mysticus in het teken staat van den terugkeer in het Vaderhuis van Gods intrekkende eenheid, van waar de schepselen van eeuwigheid met het Woord uitgaan en in den tijd vasten vorm krijgen. Ons hele leven sluit bijgevolg, met het onontbeerlijke onderscheid tussen ideële en reële waarden, tot op zekere hoogte bij het intra-trinitarische rhythme van Gods intiemer leven aan en in de bewustheid van onze, bij de instorting van de heilig-

[p. 51]

Dit kan naar Dr D.A. Stracke S.J. de oudste afbeelding zijn van Groenendael waar Jan van Ruusbroec het 2^e gedeelte van het Tabernakel (± 1350) neerschreef.

makende genade naar een hoger plan verplaatste verwantschap met de Drieëenheid bestaat juist het geestelijke leven. Hiertoe zal de Vrome evenwel alleen door de Christusdevotie weten op te stijgen. Met de godsvrucht tot Christus' mensheid zal hij aanvangen en, zonder deze prijs te geven, zal hij tot de godsvrucht tot Christus' godheid opklimmen om tenslotte, bij een grotere geestelijke rijpheid, in de Logos-beleving de banden die hem met de Drieëenheid verbinden, nauwer toe te halen.

Dit zijn intussen slechts een paar fundamentele momenten in de groeiende Godservaring, zoals Ruusbroec haar ziet. De Brabantse mysticus schenkt namelijk ook aan een aantal minder diep grijpende factoren een ruime aandacht en de structuur van de heiligmakende genade, de Godservaring door den geloofsakt, het primaatschap van de liefde, de gaven van den Heiligen Geest zijn eveneens voortreffelijke problemen voor theologen die aan de leer van Ruusbroec een monografie willen wijden. Hierbij zullen zij dan nooit mogen over het hoofd zien dat onze mysticus bij de innigste vereniging met God het ontologisch onderscheid tussen God en het schepsel steeds kordaat heeft gehandhaafd. Van pantheïsme kan hij dan ook door wie zijn uitlatingen in hun context beoordeelt, in geen geval worden beschuldigd.

Zowel door zijn hoge vlucht als door de kloeke eenheid van zijn grootse visie blijft Ruusbroec's theologie van de Godservaring nu een hoogtepunt dat in de Nederlanden geen tweede maal werd bereikt. Dit betekent niet dat er na hem in de Nederlanden aan de mystieke wetenschap niets meer werd toegevoegd; dit betekent daarentegen wel dat de aanwinst voortaan bij afzonderlijke punten uit de synthese van Ruusbroec den Wonderbare zal blijven. Nadat Jan van Leeuwen († 1378), de Kok van Groenendaal, door zijn nadruk op de godsvrucht tot ‘'s Heren binnenste’ hiermee was voorgegaan, zal bij voorbeeld de anonieme auteur van Die grote Evangelische Peerle (1538) uitvoerig handelen over de Christusbeleving, een moment in de Godservaring dat de Prior van Groenendaal lang niet zo volledig had gadegeslagen. Verder huldigt de Franciskaan Hendrik Herp († 1477) de onmiddellijke aanschouwing van Gods wezenheid als het hoogtepunt van de Godservaring hier op aarde, een stelling waarbij een gezonde exegesis van den tekst van Ruusbroec hem slechts matig zal steunen; terwijl anderzijds Thomas van Kempen († 1471) in het derde boek van het zo gewaardeerde De Imitatione Christi met een zeldzame fijngevoeligheid de vriendschap van den Vrome voor Christus toelicht in de verschillende aspecten van haar geleidelijk opstijgen naar de hoogten der volledige onthechting. Ook behoort het derde boek van het De Imitatione Christi, samen met de Brieven van Hadewijch en met Die gheestelike brulocht van Ruusbroec, tot het beste dat de Nederlanden aan de Kerk hebben geschonken. Voor de twee Kapucijnen Joannes Evangelista uit 's Hertogenbosch († 1635) en Lucas van Mechelen († 1652) blijft daarentegen de inkeer van den Vrome in zichzelf om aldus met God in voeling te treden, het grote probleem, hoewel wij zowel in Het Rijck Godts inder zielen van den eerste als in Het Cloosterken der gheestelijcke Verrysenisse ofte der ontwordentheyt van den tweede niet meer de taalvaardigheid ontmoeten die tot nog toe de mystieke literatuur der Nederlanden kenmerkte. De Gentse Begijn Claesinne van Nieuwlant († 1611) en de Begijnenleider Pelgrim Pullen

[p. 52]

(† 1608) zijn echter nog directer tot de kern van het probleem doorgedrongen. Voor de Gentse Begijn zal de Vrome alleen in Christus tot de Godservaring komen; de Vader vindt immers Zijn welbehagen alleen in Christus en in degenen die Hij in Christus ontmoet. Gaat het hierbij alleen om een grotere Christusdevotie? Het antwoord zullen wij bij Pullen vinden, die te Gent bij Claesinne van Nieuwlant is te rade gegaan. Voor hem zal de Vrome alleen door de Godvormigheid van Christus godvormig leven. Hoewel Pullen hierbij de mensheid van Christus geenszins wil uitsluiten, zullen wij bijgevolg voor hem alleen in het goddelijke Woord en door het Woord tot de Godservaring komen. Zo houden Claesinne van Nieuwlant en Pelgrim Pullen het onvoorwaardelijk met de Logos-beleving van Ruusbroec. Tenslotte herinneren de Karmeliet Michaël van Sint-Augustinus († 1684) en zijn biechtkind Maria van Sinte-Theresia († 1677) ons nog aan den steun dien sommige Vromen in het ‘Mariavormige’ leven vinden; door de frequente beschouwing van de vereniging van Maria met God leeft de Vrome als het ware op het plan waarop Onze Lieve Vrouw God bejegende en komt door zijn ‘Mariavormig’ leven geleidelijk tot de directe Godservaring naar Maria's voorbeeld.

Volstaan deze enkele grepen om de ontwikkeling van de Nederlandse Vroomheid door de eeuwen heen te schetsen? In geen geval. Aan ieder van de hierboven aangevoerde namen zit zoveel inzicht en ervaring vast dat wij het probleem waar

Jan van Leeuwen aan het werk in de kloosterkeuken te Groenendaal.
Naar een miniatuur in het Ms. Brüssel, Kon. Bibliotheek, II. 138, f. 2 recto.

Thomas van Kempen,
naar het schilderij van den Meester van Zwolle, naar de kopie in het Overijssels Museum te Zwolle.

het deze Vromen om te doen was, slechts heel eventjes konden benaderen. Deze grepen zullen echter wel volstaan opdat velen terecht zouden besluiten dat de Nederlanden die eens twee voorname feesten, het Drieëenheidsfeest en het Sacramentsfeest aan de Kerk hebben geschonken, door de Vroomheid, evenzeer als door de Muziek en door de Schilderkunst, tot de wereld hebben gesproken. Vooreerst blijkt uit de exempelenliteratuur dat de lekenkringen uit de veertiende en de vijftiende eeuw in de Nederlanden niet onverschillig hebben toegezien. Verder werden de werken van onze Vromen reeds spoedig zowel in Italië als in Spanje, zowel in Duitsland als in Frankrijk onder Vromen een gezochte lectuur, zoals enerzijds de thans nog bewaarde handschriften, anderzijds de Nederlandse invloeden bij een Joannes van Kastl, O.S.B. († rond 1400), bij een Benedictus van Canfeld, O.F.M. Cap. († 1610), bij een Joannes de Angelis, O.F.M. († 1609) en bij een Joannes de Sancto Samsone, O. Carm. († 1636) getuigen. Tenslotte bewijst de hernieuwde belangstelling voor onze Vromen in binnenen buitenland dat de boodschap van de Nederlandse Vroomheid nog niets van haar practische betekenis heeft ingeboet.

STEPHANUS AXTERS O.P.