West-Vlaanderen. Jaargang 1

[p. 179]

Folklore

Oude uithangborden te Brugge

HISTORISCHE nota's over het uithangteken te Brugge zijn in enkele uitgegeven bescheiden wel te verzamelen. Uit de registers van de Zestendeelen - het kadaster van de stad Brugge, dat in 1580 met grote zorg werd opgemaakt en zowel door Charles Verschelde als door Louis Gilliodts van Severen werd bewerkt of uitgegeven - blijkt dat alsdan de helft van de huizen een huisnaam droeg. In veel gevallen was de huisnaam ook terzelfdertijd uithangteken van de bewoner.

Aan de stedelijke Tresorie was het toezicht op de huisnamen en de uithangtekens toevertrouwd. Ze belette in zekere mate de onwettelijke handelingen en de schadelijke naijver. Het volgende geval geeft hiervan een voorbeeld. Jan Huussins bewoonde in 1589 een huis gelegen in de Ezelstraat, dat van overouds de naam de goude rake droeg. Jan de Vleeschauwer, zijn gebuur, koos als huisnaam of uithangteken de koutte rake. Hierdoor kon gemakkelijk verwarring gesticht worden. De Tresorie gelastte de vindingrijke gebuur zijn uithangteken te verwijderen en te vervangen. Enkele dagen later vroeg de Vleeschauwer de toelating om de goude plouch als uithangteken te voeren.

Hieruit blijkt ook, dat dezelfde stedelijke instelling toelating verleende voor het invoeren van nieuwe huisnamen of uithangtekens. In 1600 krijgt o.a. de hoedenmaker Fernande Fabiaen consent om, als eigenaar van het hoekhuis aan het Wisselstratkin, dat geen huisnaam droeg, de groenen hoet uit te steken.

De Halve Maan - Gruuthuuze

De Kamer van Tresorie trachtte ook orde te scheppen in de wijze waarop uithangtekens langs de openbare weg werden aangebracht. In 1549 werd aan de handelaars van de Breydelstraat verboden hun uithangtekens verder uit te steken dan de verste uitsprong van hun bordex of afdak aan de voorgevel van het huis, om in die nauwe straat het verkeer met wagens niet te verhinderen.

De Tresorie belette evenwel niet dat op verschillende plaatsen in de stad dezelfde huisnaam of hetzelfde uithangteken werd gebruikt. Het verrassend groot aantal gelijkluidende huisnamen pleit niet in het voordeel van de vindingrijkheid der 16^de-eeuwse Bruggelingen. Zowel Den Hoorne als Den Inghel en De Rooze treft men zestien maal als huisnaam aan, er zijn daarenboven vijftien Wildeman-namen, veertien Zwane- of Zwantken-namen, dertien Sint Niclaes en Meulekins, twaalf Sint Christoffels en Sterre(n), elf Drie Conynghen en Peerdekin(s). Benamingen als de maan, de halve maan, de zonne, de eenhoorn, de draak, Hemelrijk, de kroon, de bolle, het kruis, het Frans schild, Sint Joris, de lelie, de gouden leeuw, het schaak, en enkele meer nog, treft men meer dan vijf maal als huisbenaming aan in ditzelfde Brugge. Voor gewone huisnamen had die gelijkluidendheid wel minder belang of nadeel, handelszaken en vooral herbergen hadden er integendeel voordeel bij een grotere verscheidenheid na te streven.

In verschillende ambachten en neringen bestonden er voorschriften op het gebruik van het uithangteken.

Dat de herbergiers verplicht waren teecken uyt te steken blijkt in 1690 uit het geval van Jan Soubbes, die in de Vlamingstraat een nieuwe herberg had opgericht met als uithangteken Port Royal zonder consent van de wet en de nering, en die hiervoor veroordeeld werd. Zelfs de personen die te Brugge drooghe herberghe hielden - hetgeen betekende dat ze enkel slaapgelegenheid verschaften en hun klanten in principe spijzigden noch laafden - waren verplicht teken uit te steken. Van overouds wees een staak met een loverkrans en boven de deurlijst uitgehangen de weg naar verfrissing en rust. Ook in de 18^de eeuw is dit gebruik nog in voege. Het Stedelijk Museum te Brugge bezit twee grote schilderijen, in 1753 door Jan Garemijn uitgevoerd,

[p. 180]

De Roscam - Vrijdagmarkt

die de graafwerken aan de Gentse Vaart voorstellen in de omstreken van Sint Joris ten Distel. Een der schilderijen stelt het levendig vertier voor in de nabijheid van de werken. Handelaars en drankslijters hebben er hun tenten opgeslagen en aan de voormasten van die instellingen hangt een krans, een kruik of zelfs een hesp uit om het karakter van het bedrijf algemeen kenbaar te maken. Een moderne herinnering aan het oude gebruik treft men nu nog aan een herberg in de Hoogstraat te Brugge onder de vorm van een smeedijzeren loverkrans. Ook de schoolmeesters en schoolmeesteressen moesten zohaast ze aanvaard waren een teecken of bart voor huis of deur hangen. Ze moesten er eigenhandig op schrijven hetgeen ze aan de kinderen zouden onderwijzen. Het bart diende niet alleen als herkenningsteken voor kinderen en ouders, het wees tevens de ommegangers of inspecteurs van het gild op het bestaan van de school en het belette dat de leerkrachten van het beleggen van geheime

De Oude Munte - Eiermarkt

vergaderingen zouden worden beticht.

Uitdrukkelijke verplichtingen van uithangteken voor de librariërs of boekhandelaars en prenters of drukkers treffen we in de keure niet aan, maar het blijkt wel een algemeen gebruik dat de vrijmeester na aanneming een bart uitsteekt. De volgende gebeurtenis bekrachtigt dit vermoeden. In 1682 wordt drukker Laurent Doppes vervolgd om een niet nader omschreven reden. De oneenigheid loopt zo hoog op, dat de magistraat het uithangbord van Doppes laat wegnemen en zijn drukkerij sluit.

Uit de 16^de eeuw dagtekent het drukkersgebruik op het titelblad of in de colophon van hun uitgaven hun uithangbord, ook wel de huisnaam, als een bijzondere adresvermelding over te drukken. Te Brugge drukt Erasmus vander Eecke in 1550 Tsconincxbrugghe in den Franschen Schild, in 1554 drukt Quirinus van Belle inde Noordtzandt strate inde gouden handt, en in 1567 drukt Pieter de Clerck inde Peerde strate inde Synagoghe.

De Brugse drukkers-librariërs vestigden zich het liefst in de omgeving van de Sint-Donaaskathedraal, de Burg en de Markt. Op oude stadszichten treft men boekwinkelkens aan tegenaan de Sint Donaaskerk. Daar huisde bij voorbeeld omstreeks 1550 Pauwels van Verrebeke int Groene Amerken. Maar vooral de Breydelstraat is de drukkers-boekhandelaarsstraat bij uitstek. Daar vindt men De Roode Cruyce (1690), Sint Anthonius (vanaf 1652), De Cleene roode Cruyce later Het gecroont Sweert (1726), De Druckerije (1651); In de Naem Jesus (1678), Het wit Cruys (1696), S. Xaverius (1694) en Den H. Geest (1730). Vooral het uithangteken S. Anthonius blijft meer dan een eeuw lang bekend en geliefd. Een afbeelding van de gevelsteen van dit huis vindt men op het titelblad van een almanak van Joos vander Meulen (1683). Dit is ook het geval met het merk van Guilliaume De Neve, wiens uithangteken In de Zwaen (1619) als colophon in een van zijn drukwerken staat afgebeeld.

Benevens de reeds vermelde waren er te Brugge nog heel wat meer ambachtslieden en neringdoeners, die een uithangteken tentoonstelden om hun klanten op hun beroepsbezigheden opmerkzaam te maken. Timmerlieden, kleermakers, smeden, bakkers, slagers, schoenmakers en wie nog meer, hielden er wel een bijzonder uithangteken op na. Zelfs het oudste reglement (1551) van de Brugse vroedvrouwen vermeldt, dat slechts zij die erkend en aangenomen waren een teecken mochten uitsteken.

[p. 181]

De Brugse Tabakverkopers kregen hun keure in 1671 en van dan af waren ze gehouden een teken uit te hangen en alléén tabak en rookartikelen te verkopen. Hun algemeen uithangteken was waarschijnlijk de tabackrolle - carote in de volksmond - die nu nog op een paar plaatsen uithangt en waarvan het mooiste exemplaar zopas uit de Breydelstraat werd verwijderd en aan het Folklore Museum geschonken.

Twee gedachtenissen herinneren ons aan een bekende Brugse tabakshandel.

Houten Huzaarbeeld - Gruuthuuze Museum.

Een schilderij van J. Van de Putte in het Stedelijk Museum geeft een zicht van omstreeks 1865 op het gedeelte van de Vlamingstraat, dat heeft moeten de plaats ruimen voor de huidige Stadsschouwburg. Het voornaamste afgebeelde gebouw is een hoekhuis met opschrift Fabrique de Tabac et de cigares. J. Duvivier Soeurs, in die tijd het best bekend als de tabakswinkel De Huzaar. Op het schilderij merkt men twee 18^de eeuwse uitsteekberden. Het eerste is een houten beeld, een huzaar met geweer en sabel, staande op de onderdorpel aan de middenstijl van het venster, dat naast de ingang als uitstalling dienst doet. Het tweede is minder duidelijk, maar toch onderscheidt men in de hoekverbinding van hoofd- en zijstraat de smeedijzeren figuur van een huzaar te paard, mogelijks op een as gehecht. Het houten Huzaarbeeld, een der oudste Brugse uitsteekberden, berust in het Gruuthuze Museum.

Van overouds bezaten ook de chirurgijn-barbiers en de apothekers een eigen uithangbord. Bij de eersten hing vooral het scheerbekken uit, en indien te Brugge dezelfde voorschriften golden als te Gent, dan pronkten de chirurgijns met een koperen, de barbiers slechts met een blikken scheerbekken. In de 19^de eeuw waren het alleen nog de eigenlijke barbiers die hun scheerbekken als beroepskenteken tentoonstelden. Thans schijnt ook dit aloude kenteken in de vergeethoek geraakt, alhoewel het onder het laconieke bordje coiffeur of het zeer zeldzame barbier zeker niet misplaatst zou staan. Het Folklore Museum bezit een barbierscheerbekken, dat in een sierlijk ijzeren spiraal is gevat.

De apothekers, die te Brugge tot de Neerynghe vande Cruythalle behoorden, hadden een hert of hertekop met hoornvertakkingen of de hertshoorn alleen tot herkenningsteken. Hertshoorn was een populair geneesmiddel veelvuldig als zalf, poeder of zout in de apotheek gebruikt. Een edelhert met zeven hoorn vertakkingen staat afgebeeld op de oude vlag van de nering boven het wapenschild, dat een mortier voert. Onder een of ander vorm treffen we ook heden nog dit uithangteken aan o.a. op het balkon van de gewezen apotheek Standaert in de Steenstraat en aan de apotheek Van de Vyvere in de Hoogstraat. Te Veurne is de geveltop van de apotheek Kinget met een groot staande hert bekroond.

Verkeerdelijk meestal wordt de bekende Klisteer of Darmspuiting, een gepolychromeerd beeldhouwwerk uit de 15^de of de 16^de eeuw, bewaard in het Gruuthuuze Museum, als een apothekersuithangbord aangeduid. Waarschijnlijk is het een balksleutel, die duidelijker de bedrijvigheid belicht van een chirurgijn-barbier dan van een kruidmengende apotheker.

Archief- en museumonderzoek brengen ons slechts toevallig op het spoor van het oude Brugse uithangteken. Het onderzoek ter plaats van het hedendaagse stadsbeeld beschouwd van het standpunt der uithangtekens, leidt tot heel wat meer ontdekkingen en verrassingen. Dergelijk enkwest levert onder meer het treffend bewijs van de veelvormigheid en de verscheidenheid van het uithangteken.

Een prachtig voorbeeld van die speciale rijkdom ontdekt men gewis aan de noordzijde van de Grote Markt aan het tiental huizen gelegen tussen de Vlamingstraat en het Geernaartstraatje.

Het oud ambachtshuis van de Visverkopers, eertijds de Drie Meuneken genaamd, thans Petit Café en Civière d'or in 1621-22 gebouwd en in 1882 hersteld, draagt drie gevelstenen, die op het visbedrijf zinspelen. Het middenpaneel stelt de wonderbare visvangst voor, de beeldhouwwerken aan beide zijden, visserspatronen: de apostelen Andreas en Petrus.

Het oud huis 't Meulentken, thans La Sirène d'or, voert als topversiering van de trapgevel een gulden meermin met een spiegel in de hand, het is het uithangteken van het huidige bedrijf. In de hoogvelden op het gelijkvloers treft men zinnebeeldige voorstellingen van het geloof, de hoop en de liefde.

Het oud huis De Zoppere (15^de eeuw), De Lelie (1626) thans Café Central, voert op de eerste verdieping in de boogvelden In de Lelie - Anno 1626. Het middenpaneel draagt een grote lelie, gehouden door twee engeltjes midden loof werk en ditzelfde kenteken van het vroegere bedrijf, in smeedwerk uitgevoerd, bekroont ook de geveltop. Het huis er naast, de huidige Taverne Royale, voert in een drietal

[p. 182]

't Zunneke - Genthof

cartouches op de eerste verdieping de huisnaam van het 16^de-eeuwse bedrijf: Dit huis, Sint Joris, ghenaemt.

Het oud ambachtshuis van de Brugse Tegeldekkers, eerst 't Roode Huys (15^de eeuw), waarschijnlijk omdat het een der eerste huizen was met rode daktegels, later De Wildeman, thans Hôtel Le Panier d'or, heeft een voorgevel die dagtekent van 1662. De trapgevel is bekroond met een vergulde mand, het uithangteken van het huidige hotel.

Even gemakkelijk zou men niet alleen andere gedeelten van het oude marktplein kunnen onderzoeken, maar ook de straten van het oude stadscentrum zouden een even belangrijke oogst aan gegevens opleveren. Straten en pleinen bieden een merkwaardige verscheidenheid, waar oud en nieuw, soms ook schoon en lelijk naast elkaar uithangen.

Van het eenmaal geroemde vakmanschap der Brugse smeden vinden we in enkele oude uithangborden doorheen de stad nog steeds het bewijs. Het oudste exemplaar siert waarschijnlijk het hoekhuis van Vrijdagmarkt en Houwerstraat, De Roscam, een huisnaam die reeds in de 16^de eeuw wordt vermeld en die nauw in betrekking stond tot de werkzaamheden op de Vrijdagmarkt. Volgens deskundigen zou ook het kunstvol smeedijzeren uithangbord, aan hetwelk een roskam bengelt, uit dezelfde eeuw dagtekenen. Het werd in 1870 hersteld.

Niet minder voornaam is het smeedijzeren uithangbord aan het huis De Oude Munte, reeds in 1307 aldus genaamd en gelegen in de smalle doorgang tussen Grote Markt en Eiermarkt, in 1623 verbouwd en in 1896 hersteld. Binnen het sierlijk raamwerk van het uitsteekteken hangt een grote gouden munt, op dewelke het opschrift gemakkelijk te lezen valt.

Bekende en vaak afgebeelde kunstwerken zijn het smeedijzeren uithangteken aan de Café Belle Vue ter Grote Markt, en de Halve Maan op het binnenhof van het Gruuthuze Museum, een teken waarvan we de afkomst slechts kunnen gissen.

Een prachtig exemplaar van een oud houten uithangbord, een zeldzaam model onder de vele die vroeger in de stad te zien waren en op enkele oude schilderijen nog te zien zijn, siert de voorgevel van het huis 't Zunneke in het Genthof. De huisnaam is 16^de-eeuws, het bord in grote omlijsting stelt een zon met stralen voor en draagt de huisnaam als onderschrift. Het kan wel uit de 18^de eeuw dagtekenen.

Vermoedelijk is ook de beschilderde deur aan Jan Garemyn toegeschreven, en in het Gruuthuze Museum bewaard als een 18^de-eeuws uithangbord te beschouwen. Het onderschrift luidt: Jan heeft vijftigh jaer geloopen / Met oliekoecken te koopen / Rust nu hier in desen schijn / bij den M(eeste)r Jan Staffijn.

Uit dit korte overzicht, voor het eerst aan het Brugse uithangbord gewijd, blijkt, dat het woord uithangen van overouds een zeer ruime betekenis heeft gehad. Daar hangt de Hoorn uit wilde zeggen, dat op een of andere wijze een bepaald huis een hoorn als afbeelding droeg. Men kon een hoorn op uithangbord, luifel of deur schilderen, in hout uitsnijden en op een houten voet uitsteken, in ijzer smeden en in een versierde omraming uithangen, boven deur of venster in een boogveld of in een sluitsteen beitelen, ook op een eenvoudig geschilderd bord langs de gevel hangen of zelfs een trapgevel er mede bekronen, de betekenis bleef dezelfde: daar hing de Hoorn uit.

Er is veel van hetgeen uitgehangen werd in de loop der tijden verdwenen. Wat overbleef verdient ruimschoots onze belangstelling. Wat de baan moet ruimen voor moderne herstelling of verbouwing verdient slechts één onderkomen: het Folklore Museum, dat te Brugge op de Halle is gevestigd.

HERVE STALPAERT