West-Vlaanderen. Jaargang 1

[p. 140]

Kunst en geest

De kunst en het heil van de wereld

WIJ moeten de wereld redden. Dostoiewski schreef: ‘Eenieder is voor allen verantwoordelijk.’ Eenieder van ons moet de wereld redden; niet onze oude beschavingsvorm vrijwaren tegen de ongebreidelde ambitie van een stam of de veroveringsmystiek van een volk; dat heeft weinig te betekenen. Wij hebben de wereld te redden van de zielelaagheid; van het rijk van de Machine en van het Beest; van de vuilnis in de pers en in de vertoningen; van de vuigheid in zeden en geweten; van de misdaad in de families en de volkeren. Wij moeten de wereld redden, d.w.z. het leven, alle mensen, de Mens!

Ons hoogste doel is de lof van God: wij ademen om Hem te loven. Wij loven Hem in Zijn wezenheid: de Drieeenheid. In Zijn werk: de Schepping. Deze cosmische zending, Hem in Zijn Schepping te loven, hebben wij vergeten. Wij moeten ze herontdekken voor de ganse mensheid, als een plicht van uitstorting en vreugde. God in Zijn Schepping loven; laten wij hierover nadenken, hand in hand, hart aan hart. Voor die taak beschikken wij over drie machten: het Gebed, de Liefde, de Kunst.

Het gebed: het is onze levensadem; de mens is een voortschrijdend gebed... De liefde: zij is de levenscheppende zon; de mens is een vulkaan van liefde... De kunst: zij is in eenieder van ons de weerklank van de Schepping, de echo, de weerbots van de hemelse stem: het is de universele kus, die wij ontvangen en terugschenken aan alles wat geschapen werd en zal geschapen worden van het begin tot het einde der tijden.

Maar voelt U niet dat deze drie krachten een andere naam hebben, een zelfde naam, die alles vervat en ons levensmotief zou moeten zijn: een universele communie, met de Schepping waarin wij zijn en die in ons is, met God waarin wij zijn en Die in ons is. En omdat het gras en het zand en de ster en de mens als stukjes zijn van Gods aanwezigheid, daarom zijn wij ook verbonden met elk grassprietje en elk zandkorreltje en elke sterrenglans en met de trilling van al wat wezen heeft.

Ziedaar dan de heilige taak, de wonderbare taak van de Kunst: de weerglans en de stem zijn, het beeld en de echo van deze Godsverbondenheid. Er is slechts kunst indien, in de kunstenaar en in zijn werk, de Schepping, d.w.z. de Schepper aanwezig is. Daar waar de Schepping niet is, daar is ook God niet, daar is slechts prostitutie van de Kunst.

De Kunst bestaat uit drie bestanddelen: de kunstenaar, het werk en het publiek. Hoe kan elk van hen bijdragen tot de verlossing, tot de instelling van de Nieuwe Mens, waarnaar wij uitzien?

Vooreerst de kunstenaar.

Heden ten dage is de kunstenaar een fabrikant en een handelaar. Hij leert een stiel op de school om geld te verdienen. Gewezen lawaaimaker en toekomstig Academielid, droomt hij maar van bestellingen, mondaine relaties, ereorden, zetel en mooie begrafenis. Wij vagen dat weg en keren terug tot het gewijde begin van het kunstenaarschap.

Bij de geboorte van de wereld hoorden de vroege volkeren nog de grote stem der veropenbaring. Vroeger dan China en Indië en Egypte, vroeger dan Sumerië en Chaldea en Babylon. Toen was alles heilig en leefde de kunstenaar met de priester in het heiligdom. De kunst was een vorm van godsdienstigheid, de kunstenaar een dienaar der Godheid. Van de godsdienst had hij: zin voor het mysterie, intuities, kennis van symbolen en rhythmen, van getallen en verhoudingen, van harmonieën en trillingen, van het macrocosmos en het microcosmos; vooral: behoefte aan overweging, inwendig gebed, concentratie. Zijn ziel was stille muziek in samenklank met de muziek der sferen en de hiërarchie van het cosmos.

Over ingestorte rijken heen moeten wij terug naar de heilige oorsprong van het kunstenaarschap. Wij zullen de wereld en de mensenzielen redden als wij die stralende reinheid van het eerste begin terugwinnen en de primitieve verbondenheid.

Verbondenheid met de Drieëenheid. De Vader, die schiep en die elk van ons er mede gelastte zijn scheppingswerk voort te zetten. De Zoon, die ons het enige drama kwam openbaren, de strijd van Goed en Kwaad, en de rol van de Gekruisigden: ‘De kunst, zei Henri de Groux, is een bloedige weerglans van het Gelaat van Christus’. De Heilige Geest, die ons de verborgen zin van vormen en verschijnselen leert.

[p. 141]

Verbondenheid tevens met de Natuur, met het leven. Het leven barst van pracht, glanst van rijkdommen. Daarin moeten wij ons laten opslorpen. De trotse majesteit der bergen en de harmonieuse vernieuwing van de zee, de slanke jubel van de boom en de onzichtbare vruchtbaarheid van de wind, de gedweeheid van de steen en de fiere vriendschappelijkheid van het dier, de soepele elegantie van een jong lichaam; dat alles zal de kunstenaar pogen niet te copieren, maar er het diepe leven van te vatten tot hij zelf wordt: de berg, de zee, de steen, het dier. Want in elk korreltje en in elke trilling woont de adem Gods.

Verbondenheid met de mensen, ten slotte, die God naar Zijn beeltenis schiep. Na de Genesis vertelt het boek der Glorie, het Sepher-ha Zohar: ‘Toen God scheppen wilde wierp hij een sluier over zijn glorie en in de plooien ervan wierp Hij zijn schaduw, en Hij bekeek het om het een gelaat te geven; Hij drukte een beeltenis op de sluier die zijn glorie bedekte en deze beeltenis lachte Hem toe; en Hij wilde dat het zijn beeltenis was om de mens te scheppen naar de gelijkenis van dit beeld.’ In de mens moeten wij het Goddelijk aanschijn eerbiedigen, in de mens met zijn tragische onrust, zijn eeuwige onstandvastigheid, de mens die God verliet en altijd vlucht voor Iemand en wien die Iemand steeds achtervolgt met zijn brandende adem.

Zo weze dan de kunstenaar niets dan Verbondenheid. Met God zoals de monnikken die Gods lof zingend kathedralen bouwden: la beauté est un pressentiment du ciel, zei een hunner, abt Othon van Cluny. Verbondenheid met de Natuur, zoals die tweelingen, Fra Angelico en Corot, wier lippen murmelden ‘Mijn God, ik bemin U’, wijl hun handen van vreugde trillende de kleuren bereidden op het palet. Verbondenheid met de mensen, zoals mijn Rembrandt, die bevend in de gelaten van joodse grijsaards gans de diepe majesteit ontdekte van Israëls geheimenissen.

Het tweede bestanddeel is het werk.

Een kunstwerk is slechts groot door de kracht der verbondenheid: de emotie, waar het uit ontsproot grijpt ons dan naar de keel, naar het hart; of traagzaam overweldigt zij ons en voert ons mede naar de hoogste firmamenten van onze ziel. Wij zijn dan niet meer modder en bloed, wij worden de extatische prooi van een zuivere transubtantiatie. Wij worden het Werk zelf: de hemel of het water, of de bliksemende Mozes, of de geslachte os, of het vergeestelijkte gelaat.

Verbondenheid van de Muziek! Amphion bespeelde de lier en de stenen kwamen samen om steden en paleizen te bouwen. De bazuinen van Jozuë deden de stadsmuren instorten. De luit van Orpheus temde de wilde dieren. ‘De muziek, zo zegde een XII^e eeuws dichter, staat in ere bij een volk, dat aan een hogere klasse het uitvoeren der liederen opdraagt... Als kunst is zij achtingswaardig zolang zij niet ontaard is en zolang zij die haar beoefenen de adel van hun oorsprong en de zuiverheid van hun karakter bewaren.’

De Bouwkunst. Wat waren zij schoon die eerste heiligdommen tussen de tenten der herdersvolken. Hun bouw beantwoordde aan de wetten der sterrekunde, aan de regels van orde en harmonie, die Pythagoras en Plato poogden terug te vinden. En over de volkeren heerste evenwicht en heiligheid en wijsheid... Gezegend die kunstenaars, die de mensheid lucht en zon terug willen schenken, die een ideaal nastreven van puurheid en adel, en physische en zedelijke gezondheid beogen door de bouwkunst.

De Beeldhouwkunst. Als Phidias boven het Parthenon de olympische rust van Zeus oprichtte, als de hindou-beeldhouwer op de top van de Boroboudour in Java zijn onvoleinde Bouddha plaatste, als Michelangelo met donderslagen de toorn van Mozes uitbeeldde, dan hadden alle drie geleefd gedurende maanden en jaren in het aanschijn van het heilige. Hun werk blijft na eeuwen nog doordrongen van deze bovenmenselijke verbondenheid en alle geslachten buigen er voor de schoonheid en trillen van bewondering.

De Schilderkunst. Kunnen wij een doek van Leonardo da Vinci, een portret van Philippe de Champaigne, een tableau van Ingres aanschouwen zonder ons omhuld te voelen van adel en grootheid. Verbondenheid van gedachten en van ziele, spijt tijd en dood, in het machtige rhythme van een emotie, die nooit zal eindigen.

Het derde bestanddeel: het publiek.

Niet het kappelletje van dilettanten en geblaseerden, van critici en spotters, maar de algehele mensheid van heden en

[p. 142]

verleden, van mijn land en van alle landen, van alle kleur en naam en ideaal: in warme verbondenheid willen wij de ganse wereld omprangen. Aan deze ganse wereld, aan de arbeiders van alle fabrieken, aan de strijders van alle legers, aan die liggen in alle hospitalen, willen wij leren dat de Schoonheid bestaat, dat zij ook een voedsel is en dat, naar het woord van Peguy, het Lichaam van Christus zich verder uitstrekt dan men denkt. Onder de oorlog in het Oeralgebergte ontmoet een officier met zijn compagnie een vrachtwagen, die de schatten van het Hermitage-museum naar veiliger oorden voerden; de officier beveelt halt en stelt de manschappen op rij; dan laat hij voor de gelederen een doek van Titiaan dragen: de halfwilde soldaten, door de schoonheid overwonnen, presenteerden spontaan het geweer. Toen voor enkele jaren te Parijs en te Londen, te midden het godlasterend modern gewoel, in de hoek van een tuin het werk werd tentoongesteld van een gek, Van Gogh, toen werden gedurende weken honderdduizenden aangegrepen door de duizeling van de schoonheid; immers de arme Vincent had in de brand van zijn zonnebloemen, in de laaiing van zijn zon, in de gloeiing van zijn bloed, in de koorts zijner mensengelaten, gezocht naar de eenheid van het vuur, de brandende eenheid der universele verbondenheid.

De mens moet gered worden. De mens is van God ontworteld. Gij, kunstenaars, moet hem herplanten in volle hemel. Eenieder van U is een blik van God. Uwe ogen zijn nieuw en maagdelijk. Laat U verteren door de begeerte God te loven. Ik roep U op voor een Revolutie, niet de revolutie van de individuele vrijheid, maar de definitieve revolutie van de universele verbondenheid. Dat eenieder van zijn ziel een Zege van Samothrace make, met de vleugels wijd open om de mensheid te veroveren en om ze als een schitterende hostie naar de glimlach van de Schepper te richten. Toen Leon Bloy in 1916, in volle oorlog, zijn boek Au seuil de l'Apocalypse schreef, eindigde hij vol gruw: ‘Ik verwacht de Kozakken en de H. Geest’. Wij, Christenen van 1950, die niets meer vrezen, wij verwachten geen Kozakken, maar wij verwachten de begeestering van de H. Geest.

PROF. RAOUL VILLEDIEU

Internationaal Congres der Katholieke Kunstenaars te Rome.