West-Vlaanderen. Jaargang 1

[p. 131]

[Muziek]

De Vlaamse strijd in de muziek

Het is nodig dat er een mild mens opstaat, die met de fakkel van het leven voorop gaat, en zingt!
Reninca

EEN volk zoals het onze, wiens ganse geschiedenis één ononderbroken strijd om eigen wezen en bestaan is geweest, kon niet anders dan een onafzienbaar-rijke reeks gezangen bezitten, die als het ware de hooggevlamde spiegel tekenen van een edele, vechtende levenshouding door alle wedervaren heen. Wie dan verder zoeken en pluizen wil in dit onontgonnen werkveld van onze historische strijdmuziek, hetzij kunst- of volkslied, ontdekt bijna vanzelf stap voor stap een telkens nieuwe, onbekende bladzijde, waarin eens te meer de ontembaar-moedige en strijdbare ziel van ons Vlaamse volk, ruw of fijn, op onvervalste wijze doorklinkt.

Ons volk, dat in één zijner hoogst-bloeiende cultuur-periodes, in een door geen ander volk geëvenaarde bijdrage, Europa met de scheppende morgengave van zijn Veelstemmigheid heeft begiftigd - en zo niets minder dan de Europese Muziek heeft helpen stichten! - heeft ook in de vele donkere en gevaarlijke dagen van zijn bestaan de moed gehad om te zingen en wellicht is mede aan deze strijdende zang zijn levenswil én zijn eigen muziekkunst te danken.

Reeds in vroege eeuwen

Van deze volkse strijdbaarheid getuigen reeds hele reeksen historische liederen uit de vroegste tijden van ons volksbestaan. In een uiterst boeiende bijdrage over Onze Historische Volksliederen vóór de zestiende Eeuw publiceerde Professor Dr P. Frederiq in 1894 reeds een flink honderdtal teksten - al dan niet met muziek - die hij dusdoende uit de vergeethoek heeft gered. Van onze meestbetekenende strijd, de Guldensporenslag, zijn vermoedelijk geen liederen tot ons gekomen. Merkwaardig is echter wel de tekst die Kervyn de Lettenhove in zijn Histoire de Flandre mededeelt. Het is een Frans lied van een zekere Jean Molinet, die als volgt aan de Slag van Kortrijk herinnert:

‘Onsques Flamans ne furent si vaillans.
Hardis Flamans, vigoureux lionceaux?
devant Courtray les esperons dorez
cheurent jadis en vostre astre et parreche.’

Uit de onmiddellijke omgeving van de Guldensporenslag is ons echter wel bekend het vermaarde Kerelslied, dat omstreeks 1325 gemaakt werd en in verband gebracht moet worden met de Westvlaamse opstand die in de jaren 1325-1328

Arthur Meulemans

ontvlamde. In de nieuwe en toch archaïsch zeer goed gelukte bewerking die Fl. Van Duyse ervan maakte, heeft dit bloeddorstige lied nog helemaal het bijna ruw realisme van de 1302 atmosfeer behouden. Als voorbeelden van oude Vlaamse strijdliederen willen we liever de aandacht vragen voor twee zangen, die zo goed als onbekend zijn gebleven. Het eerste is uit anderhalve eeuw later afkomstig: het Liedeken vanden slach van Blangijs. Bedoeld wordt in dit lied de slag bij Guinegate, in 1479 door Maximiliaan op het Franse leger gewonnen, dank zij de dapperheid van het Vlaamse voetvolk, der pijkeniers. In de uiterst poëtisch-schilderachtige tekst ervaren we dit oorlogslied bijna als de verheerlijking van de revanche der gemeentemannen op de verloren slag van Rozebeke (1382). Het is in elk geval het oudst tot ons gekomen strijdlied uit onze Vlaamse geschiedenis. Uit de zes strofen schrijven wij even de eerste over:

‘Te Blangijs al op dat velt,
daer heeft den Leeu zijn clauwen ontdaen
met machte ende met gewelt,
met foortsen doordronghen.
Si riepen alle: ‘Flander de Leeu!’
met Vlaemschen tonghen.’

Het tweede bedoelde lied is ons - althans muzikaal - wel ietwat meer bekend in de, overigens prachtige, overdichting die René De Clercq ervan maakte, onder de titel: Kunst is de kracht. Dit prachtig volks koraal, verheerlijking van Vlaamse kunst en levenskracht, deint voort op het rhythme en de brede melodie van het oorspronkelijke Krijgslied tegen Frankrijk, dat zich bevindt in de Diversche Liedekens van de begaafde rederijker-priester Matthijs de Casteleyn uit Oudenaarde (1522). Het is een krijgsmars van soldaten die tegen Frankrijk ten aanval trekken.

Dit paar voorbeelden moge volstaan om enigszins te laten aanvoelen dat wij reeds vóór de beroemde (en soms beruchte) Geuzenliederen uit de strijd tegen Spanje, echte en waarde-

[p. 132]

volle vaderlandse strijdzangen bezaten. Dit legt wellicht ook uit waardoor het komt dat diezelfde Geuzenliederen doorgaans een werkelijke - zij het dan soms relatieve - kunstwaarde bezitten, zo op muzikaal als op poëtisch gebied: zij zijn de verdere volkse uitingen van vaderlandse verontwaardiging en geestdrift, die echter voortbouwen op een reeds gegroeide en waardevolle traditie.

De volkse en levensverbonden romantiek

Een tweede goudmijn van Vlaamse strijdmuziek wordt vertegenwoordigd door die gans eigen Vlaamse liederenschat, die opgebloeid is uit de Benoit-Rodenbach-traditie. Welke de werkelijke en zeer verdienstelijke persoonlijke invloed van een figuur als Benoit hierin ook ongetwijfeld zal geweest zijn, toch moeten wij eerder het ontstaan en de groei van deze Vlaamse liederenschat buiten zijn rechtstreekse werkkring zoeken. Waar wij inderdaad gaan spreken over dit rijk repertorium van Vlaamse liederen - vanaf het onvergankelijke Mijn Vlaanderen van Antheunis tot en met Jef van Hoof's onsterfelijk Groeninge - in de zin dan van ‘romantische volksliederen’, blijkt dit eerder gegroeid te zijn in bredere kring, als een eerste muzikaal-volkse exponent van de pas ontluikende Vlaamse Beweging. Want mensen zoals J.F. Willems, Fl. van Duyse, Antheunis, Gevaert, en K. Miry blijken niet zo onmiddellijk in de werkkring en sfeer van de - overigens grootser geziene activiteit en streving van Benoit betrokken te zijn geweest. Heel deze eerste zingende Vlaamse Beweging heeft bij haar aanvang eerder een huiselijk en dorps karakter (wat niet in pejoratieve betekenis moet uitgelegd worden) en de teksten die hier getoonzet werden stammen uit een heel andere hoek dan die waarop Benoit zijn brede melodiën schrijft. Deze laatste heeft een bewuste

Jef Van Hoof

voorkeur voor de tekst van Hiel, Sabbe en De Geyter, terwijl de eerste generatie onzer Vlaamse liedederen-componisten eerder op gedichten van Gezelle en Rodenbach en aanverwanten componeert.

Het is klaar dat we in onderhavig overzicht onmogelijk een volledige lijst van die rijke Vlaamse muziekschat kunnen opmaken. Het moge volstaan hier te wijzen op enkele parels van levensverbondene Romantiek. Liederen zoals Mijn Vlaanderen heb ik hartelijk lief van Gentiel Antheunis, Vlaenderen dach en nacht van Florimond van Duyse, Vlaanderen van Renaat Veremans, De Schelde van Karel Mestdagh en Groeninge van Jef van Hoof zullen vermoedelijk slechts mét Vlaanderen ‘vergaan’. Het merkwaardige daarbij is nu juist hierin gelegen: dat hun volkse onsterfelijkheid toevallig samengaat met hun werkelijke, onbetwistbare kunstwaarde. En deze artistieke superioriteit blijkt deze keer helemaal geen beletsel te zijn voor hun volksheid, hoe technisch moeilijk de eisen ook zijn, welke genoemde liederen aan het zingende volk daadwetkelijk stellen! Is dit niet een voor onze tijdsopvattingen (zelfs in goedbedoelende kringen) en gewoonten verwonderlijke en verblijdende vaststelling?

De ontmoeting van kunst- en volksmuziek

In de harmonische en broederlijke ontmoeting van kunsten volksmuziek moeten we de grote betekenis van Benoit en zijn ontelbare leerlingen zien. Tegenover het volkse, maar ook artistiek verantwoorde, apostolaat van de Vlaamse Liederavonden, dat uit de vorige richting ontsproten is, staat de bredere en alleszins grootsere visie van de Levenwekker onzer Vlaamse muziek. Benoit's waarde als strijdend-Vlaams componist moet vooral gezien worden in het licht van zijn persoonlijk ietwat Wagneriaans ideaal: het ontstaan van een volwaardige, eigene Vlaamse muziek, met al de rijkdom van haar veelzijdige uitingen, zo op volks als artistiek, paedagogisch als breed-cultureel, godsdienstig als profaan gebied. Zijn werk en droom was: het bereiken van een nieuwe soort Vlaamse Gesamtkunst (vanzelfsprekend in een andere zin dan bij Wagner!), die zocht naar een zo intens mogelijke communie van volk en kunst, een samengroeien van het karakteristieke Vlaamse volkselement (gesymboliseerd in het oude volkslied) met de nieuwe romantische kunstmuziek in al haar mogelijkheden. Deze ontmoeting van kunst en volk heeft Benoit kunnen realiseren in het Beiaardlied bij de Rubenscantate, in de Strijdkreet bij de Genius des Vaderlands en in het Wilhelmus bij De Schelde, waaruit zijn Lied der Vlamingen is gegroeid. Gaandeweg hebben zich nog andere geinspireerde én volkse bladzijden a.h.w. losgerukt uit het artistiek werk, om naderhand bijna zelfstandige volksliederen te worden, zoals dit bv. het geval is met de beroemde feestmars uit de Van Rijswijck-cantate.

In dezelfde richting moeten we ook de verdiende populariteit zoeken van dat zeer mooie en kunstige volkslied, waarmede de Groeningecantate van Karel Mestdagh eindigt, op de woorden: De Beiaard speelt zo schoon hij kan. Typisch voor de volkse opname, die van dit lied een echt volkslied in de volwaardige betekenis maakt, is het feit dat

[p. 133]

het beste deel van ons volk dit lied nu reeds vijftig jaar lang zingt, zonder dat de muziek ervan werd gedrukt of uitgegeven!

Grote Vlaamse strijdmuziek

Voortbouwend op de beide stimulerende factoren, - Benoit met zijn school en de ontluikende Vlaamse Liederavonden met hun componisten - groeit het thema van de Vlaamse strijd geleidelijk aan doorheen het stugge net van de zgn. kunstmuziek hier te lande. Ook hier was Benoit natuurlijk de pionier. Want benevens zijn volkse oratoria en cantates, ontstaan dan die vele andere werken, welke bepaald tot de hogere vormen van de concertmuziek behoren of in de opera thuis horen. Mogen wij in dit verband één werk van uitzonderlijke betekenis in herinnering brengen: de dramatische muziek bij Van Goethem's toneelstuk: De Pacificatie van Gent, wellicht één van Benoit's persoonlijkste werken, waar hij zijn geniale gaven op aangrijpende wijze ten dienste stelt van een zeer edel en idealistisch nationaal gegeven. Fragmenten als De Intocht van Alva en het Volksfeest zijn hier zeker van blijvende waarde.

En dan waait zo plots de frisse wind van de fiere Vlaamse belijdenis en de ongetaande en hooggestemde wil tot volkse strijdbaarheid uit vele - nu vergeten - werken van toondichters, die naderhand elders hun roem en faam bevestigen konden. Wie kent de Blauwvoetcantate van August De Boeck? Wie het gelijknamig werk van Lodewijk De Vocht? Waar hoorde men ooit de Vlaanderen-cantate van Oscar Roels of de toneelmuziek bij Verschaeve's Artevelde van Gaston Feremans?

En de strijder-toondichter bij uitstek, die zoals geen ander de Groeninge-gedachte in tientallen facetten muzikaal uitdrukte, de onversaagde en ontembare Jef van Hoof heeft na en mét zijn Vlaamse Heir - de Marseillaise van Vlaanderen zoals Verriest dat lied noemde - een bijna niet te overziene reeks strijdliederen en koren geschreven, die allen eerbied af dwingen door hun persoonlijke, aristocratisch-volmaakte stielvaardigheid én door hun ongetaande en rechtgeaarde strijdlustigheid. Vanaf de Liederen voor de Sporenviering 1915, alover de Psalm, het Trouw aan Vlaanderen en de IJzertorenliederen, tot aan de Dosfel-hymne en het pas sinds enkele maanden gecomponeerde lied voor het Guldensporenjaar: Groeningerkreet (op tekst van Van Wilderode):

‘Van roene doem doem...
We'n hebben geen betere vlaggen vandoen,
Alleen den bijtenden, stouten Lioen!’

getuigen al deze geestdrift-geworden bladzijden voor een ondelgbare en daadvaardige jeugd en een heilvol en bewust doorgetrokken band, die alleen zó kan gesmeed worden, tussen onze generatie en het levensprincipe onzer Vlaamse muziek: Benoit.

En onze nieuwste muziek?

Hoewel veel erkende grote namen uit ons hedendaags muziekleven hun inspiratiebronnen elders dan in de Vlaamse

Remi Ghesquiere.

strijd zochten, is het wel tekenend te zien, hoe b.v. in de jaarlijkse muziek-uitgave van het Davidsfonds en langs de vroegere uitgaven van het Zangverbond, vele toondichters één of meerdere Vlaamse strijdliederen componeerden. Namen als Duvosel, Peeters, Meulemans, Ghesquiere, Vijverman e.a. hebben hier menige bladzijde geschreven, die meer dan vergetelheid verdiende.

Beslist in het teken van de Guldensporen-gedachte staat het flink oratorium De Sporenzege van Broeder Ildefons (Juliaan Rotsaert), dat enkele jaren terug met koor en orkest werd gecreëerd. Op de zeer suggestieve en synthetische tekst van Willem Putman heeft deze begaafde leerling van Ryelandt een muziek geschreven, die in haar neo-romantische techniek eerlijk en breed de tekst declameert en aan het hoofdmerk van alle echte Vlaamse muziek: de zangerigheid, de ereplaats geeft. Het Sporenkamplied waarmede het tweede deel besluit:

‘Slaat! Slaat!
Vlaanderen vergaat!
Redt het door den slag
van den Goedendag!’

is van een waarachtige inspiratie en rhythmisch-melodisch meeslepende factuur, die van aard is om er een volkslied van te maken.

En op de top van dit eigenste Guldensporenherdenken, dat wij gedurende deze lopende maanden vieren, wettigt de groots opgevatte en voorzeker warm-driftige feestmuziek, die Prosper Van Eeckhautte maakte voor het Kortrijkse Sporenspel, de hoogste verwachtingen.

Mogen de Guldensporenvieringen, na de zo welkome Benoit-herdenkingen, ook het hunne ertoe bijdragen om onze kunstenaars, en dan heel bizonder onze musici, te drijven tot een bewuster én breder meeleven met de thans nog niet geluwde Vlaamse Strijd, die ook de onze is.

IGNACE DE SUTTER

[p. 134]