West-Vlaanderen. Jaargang 1

[p. 125]

Aantekeningen bij het onderwerp:
het nationale motief in onze verhalende letterkunde

Ter inleiding

Hoe ouder men wordt, hoe meer men aan het gebruik van lange titels is gehecht. Zij laten zo duidelijk uitkomen dat het, in de eindeloze samengesteldheid van het leven, over een kleine zaak is dat men zijn persoonlijke mening uitdrukt, met het besef dat de betekenis van die mening zeer nauw begrensd moet worden, als men verlangt dat ze enige betekenis zou hebben.

Wij bezitten slechts weinige verhalen, waarin de hoofdgedachte door een nationale bekommernis is ingegeven; verder kennen wij een aantal verhalen, waarin het nationale motief een bijkomstige rol speelt. Zij zijn niet zo talrijk als men zou kunnen vermoeden, wanneer men rekening houdt met de geschiedenis van ons volk, die toch het verhaal is van een nooit aflatende strijd ter vrijwaring van onze nationale waarden. Wij kunnen er tot onze geruststelling op laten volgen, dat het in andere literaturen niet veel anders is gesteld. Zelfs Oorlog en Vrede van L. Tolstoï, dat schitterend voorbeeld van een nationale roman, is eerder een boek over individuele lotgevallen dan het epos van een heel volk.

Als men de stelling bijtreedt dat de verhalende letterkunde een uiting brengt van de gedachten, of liever van de bekommernissen waarmede een volk in bepaalde tijd leeft, zou men tot het besluit moeten komen dat het nationale bewustzijn bij ons volk noch zeer sterk noch ruim verspreid is geweest. Historisch beschouwd is dat niet met de waarheid in strijd. Weinig zaken zijn in staat onze mensen zo diep te beïnvloeden, dat zij het besef van hun eigen individualiteit verliezen, om in een gemeenschappelijke bezieldheid op te gaan. Opdat ons volk als een massa zou kunnen optreden, is er iets meer nodig dan die natuurlijke vaderlandsliefde, die volgens Vondel iedereen wordt aangeboren. Tot nu toe werden er weinig wetenschappelijke onderzoekingen naar de psychologie van ons volk ondernomen; het is spijtig, omdat zulke nasporing waarschijnlijk dit goede zou medebrengen, dat zij onze idealisten zou bevrijden van romantische gemeenplaatsen en overgeleverde opvattingen die niet met de werkelijkheid stroken en daardoor beletten dat de Vlaamse Beweging de juiste methode ontdekt om haar werfkracht te versterken en uit te breiden. Wij hebben de indruk dat onze Vlaamse mensen zich eerst als volk gaan voelen, wanneer aan de gemeenschap een onrecht wordt aangedaan, dat zij als een aanslag op hun eigen welzijn beschouwen. Voor een idee als zodanig is slechts een kleine minderheid te winnen. Wij denken in dit verband aan de geschiedenis van de Beeldenstorm en de Boerenkrijg, aan de sociale strijd tijdens de vorige eeuw, aan de verontwaardiging bij de Duitse inval in 1914, aan de IJzerbedevaarten en de Bormsverkiezing tussen de twee oorlogen, aan de uitspattingen in September 1944 en Mei 1945 en aan de troebelen gedurende de koningscrisis twee jaar geleden. Zelfs waar ons volk als groep optreedt, bestaat het nog uit een verzameling bewuste individuen, die juist daardoor hun eigen persoonlijke bekommernissen niet kunnen vergeten. Wij mogen er overtuigd van zijn dat de nationale idee tot nu toe geen principieel overtuigde Vlaams nationale gemeenschap heeft gevormd. Er bestaan slechts overtuigde enkelingen. De weerspiegeling van die toestand ligt in onze letterkunde. Het is niet moeilijk een mooie bloemlezing uit onze nationaal bezielde lyriek samen te stellen - de lyriek is de stem van het bewuste individu - maar onmogelijk nationaal bezielde verhalen aan te wijzen, waarvan de waarde de goede middelmaat overtreft.

Om in die toestand verandering te brengen, zouden onze romanciers de werkelijkheid moeten geweld aandoen. Zij beproeven het soms en dan grijpen ze iedere gelegenheid aan om het nationale motief bij hun werk te betrekken. Zulks is enige jaren geleden bij de herdenking van de Boerenkrijg gebeurd en er is weinig waardevols van overgebleven. Ook dit jaar zal de 650^ste herdenking van de Guldensporenslag sommigen aanlokken. Wij hopen dat het iets zal opleveren, maar vrezen terzelfdertijd dat de resultaten niet aan de verwachtingen zullen beantwoorden, want wat Bilderdijk verklaarde over het gedicht dat uit plicht wordt geschreven, geldt ook enigszins voor het verhaal en zeker waar naast de idealistische bedoeling ook de zakelijke berekening een rol gaat spelen. In de laatste jaren is het geen zeldzaamheid meer dat zulke boeken op aanvraag van een uitgever geschreven worden.

Men kan zich vervolgens ook de vraag stellen of er uit onze romanletterkunde, waar ze geschreven werd zonder aan een nationale tendenz te denken, niet een geest uitgaat die Vlaams nationaal mag heten en haar van andere literaturen onderscheidt. Wij hebben altijd gemeend dat wij hierop, mits

[p. 126]

[p. 127]

zekere beperkingen bevestigend mochten antwoorden. Wij gingen daarbij uit van de veronderstelling, dat er zo iets als een volksgeest zou kunnen bestaan, zoals men eveneens en met recht van een familiegeest kan gewagen. In onze opvatting is die geest een gevolg van verschillende oorzakelijke factoren, die anders zijn voor ons dan voor andere volkeren, factoren die op elkander ingewerkt en een geheel van stoffelijke en onstoffelijke toestanden veroorzaakt hebben, waardoor langzamerhand een reeks gemeenschappelijke kenmerken zijn ontstaan. De afkomst speelt hierbij een zekere rol; de geographische ligging, de economische bedrijvigheid en de sociale verhoudingen laten hun invloed gelden; het verleden dat men te zamen beleefd heeft, blijft in tradities en gewoonten, zelfs in onberedeneerde sympathieën of afweergevoelens verder leven; de weerstanden die moeten overwonnen worden, verplichten tot een bijzondere inspanning en vooral gaat er een grote opvoedende kracht uit van de mythe die ieder volk over zijn eigen wezen en zijn lotsbestemming schept.

Anderen werpen hiertegen op dat de waarheid een en dus voor alle volkeren dezelfde is. Maar naast de waarheid die op zichzelf wordt beschouwd, bestaat een subjectief aanvaarden en beleven van de waarheid. Voor al degenen die een juist begrip van het Opperwezen hebben, brengt dit mede dat zij in Hem alle volmaaktheden aanwezig weten. Maar de voorstelling die een neger zich van het Opperwezen maakt, is anders dan die van een Vlaming, omdat ieder zichzelf op een andere manier ervaart. Het beeld dat de neger van God tekent zal verschillen van dat van de Vlaming en de meeste mensen met goede smaak en aesthetische vorming zullen het de Vlaming en de neger als een fout aanrekenen wanneer zij willen beproeven elkanders kunstuiting na te bootsen, omdat door die berekening de scheppende kracht van het eigen wezen gedwarsboomd wordt. Alleen bij kunstenaars die hun intuïtieve aandrangen weerstreven en een hernieuwing van hun kunst door verstandelijk overleg willen bereiken, omdat zij zich door een hernieuwing van binnenuit onbekwaam gevoelen, kan zoiets ingang vinden. Vreemd genoeg en kenschetsend voor de zelfmisleiding, die zo graag zichzelf vrijpleit door ook anderen te misleiden, gebeurt dat verraad aan eigen scheppend genie, steeds in naam van een zogeheten oerkrachtig primitivisme, waar het integendeel een gevolg van een oneerlijk, overbewust beschavingscynisme is, wortelend in een gevoel van onmacht.

Een onderzoek naar de inwerking van het onbewust nationale in onze verhalende letterkunde zou ons ver buiten de grenzen van dit artikel voeren. Wij moeten ons daarom beperken tot die genres waarin het nationale motief het meest bewust tot uiting komt. Het zijn: de historische roman, met daarbij aansluitend de geromanceerde levensgeschiedenis; het autobiographische verhaal en de actualiteitsroman. De verhalende heimatliteratuur zou hier onmiddellijk op moeten volgen, maar om die zeer uitgebreide stof te kunnen behandelen, was de beschikbare plaatsruimte te klein.

De historische roman

De historische roman is een vrucht van de romantische levenshouding en als zodanig ouder dan de doorbraak van het romantisme, die door de letterkundige geschiedenissen op het einde van de 18^e en in het begin van de 19^e eeuw wordt gesteld. Sommige Middeleeuwse volksboeken verschillen in wezen niet van de romans van Walter Scott of Victor Hugo. Kenschetsend voor het romantische levensgevoel is de vervreemding van de kunstenaar uit de realiteit waarin hij moet leven. Hij wordt door de omwereld, die hij nochtans nodig heeft om van zichzelf bewust te worden, gekneusd en gekweld; hij voelt zich anders dan anderen, enerzijds minderwaardig omdat zij in practische levenskennis hem ver overtreffen en anderzijds oneindig meer waard dan zij, om zijn bijzondere eigenschappen, zijn kennis en vooral zijn aavoelen van de dingen, dat tot een ziekelijke opneembaarheid verscherpt. De romantieker ontvlucht de realiteit, die hij niet naar zijn zin kan beheersen, die hij misprijst en ontvlucht. Hij sluit zich op in een eigen wereld, voortbrensel van herinneringen aan een verheerlijkte kindertijd of van droomverlangens die geen begrenzing kennen, een paradijs uit de eerste levensjaren zoals Alain Fournier in Le grand Meaulnes of een symbolisch rijk in de verbeelding, zoals Auf den Marmorklippen van Ernst Jünger; hij keert de rug naar de beschaving, met haar schijn zonder wezen en haar dwangbuis van sociale verplichtingen, om zoals Bernardin de Saint Pierre in een wildernis, bij primitieve volkeren, een schaduwloos geluk te vinden; hij bouwt zich, zoals de expressionistische dichters uit de eerste naoorlogstijd een betere wereld in de toekomst op of keert terug naar een ver verleden, gelovend met Marsman, dat hij eeuwen en eeuwen te laat geboren werd. Welke richting zijn verlangen ook uitgaat, altijd is het erop gericht elders te ontdekken wat hij om zich heen niet kan vinden: adel van gemoed, stoute gedachten, rechtlijnige levens, mensen van formaat in een omgeving die hun waardig is.

De terugkeer naar vroegere perioden van de geschiedenis heeft aan dat romantische verlangen althans de schijn van een bevrediging geschonken. Liefst een terugkeer naar de middeleeuwen, de tijd die door de encyclopedisten van de Verlichting als een donkere aera werd aangemerkt, en door hun romantische opvolgers, gehoorzamend aan de wet van de polariteit en steunend op een juister inzicht in de geschiedenis, daarentegen als het tijdperk bij uitstek van de grootmenselijkheid werd verheerlijkt. Hoe verder men in het verleden terugging, hoe minder men aan vaststaande feiten gebonden was, en hoe groter en indrukwekkender de heldenfiguren werden, waarmede de literatuur werd bevolkt.

De moderne historische roman is een schepping van de XIX^e eeuw. Walter Scott is niet de eerste geweest, die historische verhalen heeft geschreven; maar zijn verhalen die de geest van de tijd uitstraalden als geen andere en tegemoet kwamen aan de onbewuste verlangens van duizenden lezers,

[p. 128]

hebben het genre zo bemind gemaakt, dat het spoedig even talrijke als begaafde aanhangers telde. De romans van Scott kunnen als het prototype gelden van wat de historische romankunst in de volgende decennia zal opleveren. Het onderwerp dat telkens weer behandeld wordt is de strijd, die door heroïsche mensen wordt gevoerd, niet om hun eigen welzijn alleen, zelfs niet om hun eigen welzijn in de eerste plaats, maar om het geluk van hele groepen, van hele volkeren zelfs te verzekeren. Die heldenfiguren zijn de dragers van grote gedachten. Hun karakter is zodanig vereenvoudigd, dat het daardoor ontzagwekkender schijnt dan het is. Aan die misvorming van de realiteit werkt ook een opvallende psychologische verblindheid mede: alle personen worden met partijdige willekeur in het kamp van de goeden of van de bozen ondergebracht. Er zijn nog slechts Uebermenschen, engelen en duivels op het toneel.

Langzamerhand zet deze individualistische en zeer subjectieve interpretatie zich ook in het waardeoordeel over de menselijke daden door. Na enige jaren zullen de romantiekers, doorgaans de romantiekers van de tweede rang evenwel, de rangorde der waarden omkeren en van hun hoofdpersonen helden om hun ondeugden maken. Men diene in dit verband maar te denken aan al de opgezweepte onzin die over de huwelijksmoraal en de rechten van het bedrogen meisje, over de voortreffelijkheid van avonturiers en zwervers, over de onschuld van de misdadigers en de gemeenheid van hun slachtoffers werd verkondigd. Heel die mentaliteit, nog in het eerste stadium van haar ontwikkeling, vinden wij in de aanvangsperiode van de historische roman terug. In de grond is het de gezonde drang naar voortdurende hernieuwing, die, onder invloed van verschillende factoren van buitenuit, een verhoogde kracht heeft gekregen, maar het gebrek aan intellectuele zelfcritiek maakt dat de goede aandrang, het goede doel ver voorbij, tot de belachelijkste en verderfelijkste overdrijvingen voert. Uit dat gemis aan redelijkheid, aan evenwichtsgevoel, is het te verklaren dat de romantische kunst zo weinig humor kent. De rationalistische kent er evenmin, omdat het haar aan hart ontbreekt. Alleen waar het leven in zijn volheid wordt beleefd, is er plaats voor de hoogste zelfoverwinning en schoonste zelfbevrijding van de mens: voor de glimlach, op de tranen gewonnen, door het besef dat het edeler is zich met de werkelijkheid te verzoenen, dan anderen onder zijn lijden aan het leven en al de bittere schamperheid die er het gevolg van is te bedroeven.

Een andere eigenaardigheid van de historische roman uit de romantische periode maken de lange beschrijvende gedeelten uit. Zij zijn eensdeels noodzakelijk geweest en gaan anderdeels op een voorliefde voor praal en massale affecten terug, die spoedig tot een onpersoonlijke mode, een ongunstig kenmerk van de romantische kunst, onzuiver en theatraal zou ontaarden. Wanneer de romanschrijver gebeurtenissen uit lang vervlogen eeuwen wilde verhalen, moest hij zijn lezers binnenleiden in een wereld, die zij onvoldoende kenden. Vandaar dat het als een noodzakelijkheid werd aangevoeld hen met het historische milieu vertrouwd te maken; bij die inwijding werden zoveel détails betrokken, dat hun beschrijving voor ons nagenoeg onleesbaar is geworden. Waarschijnlijk was dat vroeger veel minder het geval, want het is geen zeldzaamheid zulke lange beschrijvende passages in bloemlezingen uit die tijd aan tet reffen, als voorbeelden van bewonderenswaardige literatuur. De smaak is anders geworden, misschien omdat de hedendaagse lezers beter met de geschiedenis vertrouwd zijn, met de geschiedenis als wetenschap dan, waarin over feiten en niet over verbeeldingen gehandeld wordt. Een historische roman die, zoals het met veel werken uit de XIX^e eeuw is gebeurd, louter op de scheppende fantasie zou steunen, zou alleen de lezers van feuilletonliteratuur kunnen bekoren. Bij sommige romantiekers werd de beschrijving van de historische omgeving uitgebreid tot gebieden waar ze veel minder of niet aan een noodzakelijkheid beantwoordde. Wij kunnen dat vaststellen bij Hendrik Conscience, wiens natuurbeschrijvingen niet in functie van het verhaal onmisbaar zijn en daardoor langdradig en vervelend aandoen. Aan die liefde voor het kleurige fresco danken wij ook de uitvoerige schildering van plechtige ontvangsten en veldslagen, zoals ze in talrijke historische romans uit de eerste periode voorkomen, met als onvergetelijk voorbeeld het tafereel van de slag bij Waterlo, uit Les Misérables van Victor Hugo.

Het is in die atmosfeer van revolutionnair idealisme, gevoelsoverdrijving en rhetorische pedagogie, dat wij Conscience terecht moeten brengen, als wij hem naar verdienste willen waarderen. Zijn werk bezit de meeste hoedanigheden en gebreken van het uitbundigste romantisme. Wanneer wij nu De Leeuw van Vlaanderen of De Kerels van Vlaanderen herlezen, worden wij, in zo ver wij nog niet door een geblaseerd cynisme vergiftigd zijn, ontroerd door de waarachtige bezieling, die de schrijver heeft geleid. Conscience heeft geloofd in zijn idealen en wel zodanig, dat hij er geen ogenblik aan gedacht heeft dat zijn kijk op de geschiedenis kon onjuist zijn en zijn verheerlijking van het verleden een redelijke grondslag missen.

De ontvluchtingsdrang in Conscience heeft hem tot het scheppen van een wereld gebracht, waarin trouw aan eigen aard, vrijheidszin en ridderlijkheid, de drijfveren van de personen zijn, die hij tot voorbeeld wilde stellen. De raaklijnen met de concrete werkelijkheid van mens en gemeenschap zijn zo weinig talrijk, dat het werk, gelezen door iemand die zich in de romantische sfeer niet kan overplaatsen, over het algemeen ongenietbaar wordt.

Omstreeks 1850 is de historische roman zo ver geëvolueerd, dat er van een nieuwe opvatting kan gesproken worden. Ze komt reeds duidelijk tot uiting in Salammbô van Gustave Flaubert. Deze grootmeester van het Franse realisme heeft in zijn roman over Carthago het meest indrukwekkende van de voorafgaande periode bewaard en het met een streven naar historische nauwkeurigheid verenigd. Nog

[p. 129]

brengt hij beschrijvingen van uitzonderlijke gebeurtenissen, waar grote menigten een rol bij vervullen; nog is er veel avontuurlijke verbeelding en uitstraling van opdringerige overmoed bij betrokken, maar even onbetwijfelbaar spreekt uit zijn werk de behoefte aan historische waarheid. Flaubert heeft getracht de locale kleur van Carthago onvervalst weer te geven en zijn beschrijving van zeden en gewoonten zodanig te verantwoorden, dat geen verwijt van onjuistheid of vooroordeel hem kon schaden. Salammbô is terzelfder tijd een sterk gebouwde en met meesterlijke taalbeheersing geschreven boek.

Het minst waardevolle in het genre zal, nog sentimenteler en onwerkelijker voorgesteld, leiden tot dat soort literatuur voor stuiverbladen, waarvan Alexandre Dumas de geniaalste fabrikant is geweest. De strekking aansturend op een wetenschappelijke behandeling van de historische stof en strenger eerbied voor de feitelijke waarheid, zal het moderne geschiedenisboek doen ontstaan, het historische essay naar de trant van Huizinga's Herfsttij der Middeleeuwen, dat wetenschappelijk én literair beschouwd een prachtige verwezenlijking blijft.

Met de doorbraak van de psychologische roman in Rusland, Frankrijk en Engeland, ontstaat een soort historische epiek, waarin de nadruk op de zielsontleding van de hoofdpersonen ligt, terwijl die personen gesteld worden tegen een historische achtergrond, die de betekenis van hun zijn en hun daden aanzienlijk verhoogt. Sommige schrijvers worden hierbij door een verlangen naar grootheid gekarakteriseerd. Zij weten evengoed als om het even wie dat het zieleleven van een gewone arbeider, burger of boer, even rijk en persoonlijk kan zijn als dat van een vorst of een paus, maar bij het slagen of mislukken van de laatsten kan het lot van een volk of van de kerk betrokken zijn, waar de eersten slechts voor een kleine kring naastbestaanden en vrienden, belangrijk kunnen zijn. In een periode waarin de burger held van de romankunst wordt, grijpen sommige auteurs naar de historische roman, om zonder de beperking van een sociaal milieu dat niet groot en niet verheven is, belangrijke mensen even diep te doorschouwen als de psychologische romanciers het deden met de alledaagse stervelingen uit hun tijd. Die moderne historische roman verenigt het idealisme van de romantiek en de wetenschappelijke ernst van het realisme met een alles doordringende uitdieping van de menselijke ziel. Het genre telt als hoogtepunten Oorlog en Vrede van L. Tolstoï, met het accent op het nationale, en Kristin Lavransdochter van Sigrid Undset met de nadruk op het godsdienstige beginsel.

Maar het wordt tijd dat wij naar de Vlaamse literatuur terugkeren, om de terugslag op te nemen, die zij door de ontwikkeling van de historische roman in de Europese letteren heeft ondergaan. Het is een beetje ontgoochelend om vast te stellen, dat wij op dat gebied geen kunstenaars kunnen vermelden die richtinggevend mogen heten. Onze letterkunde volgt op een afstand van enige jaren de hernieuwingspogingen in het buitenland. De realistische strekking in de geschiedkundige roman wordt bij ons alleen vertegenwoordigd door A. Snieders met Onze Boeren en enige andere verhalen, die toch nog een sterke romantische inslag vertonen. Dan moeten wij wachten tot de XX^e eeuw, voor er opnieuw iets waardevols verschijnt. Nu kunnen we duidelijk twee verschillende opvattingen onderscheiden. Sommige schrijvers hebben het onderwerp van hun verhalen in een historisch verleden gesitueerd ofschoon het voor de ontwikkeling van de gebeurtenissen niet noodzakelijk was. Zulks is o.a. het geval met Emiel Van Hemeldonck in De cleyne Keyser. Anderen hebben mensen uitgebeeld wier lot althans in zekere mate door de geschiedkundige gebeurtenissen werd bepaald. Hierbij gaat het doorgaans om godsdienstige en morele problemen en motieven. Zo in De groene Swaen van Emiel Van Hemeldonck, Het Hof der drie Koningen van F.R. Boschvogel, Kroniek der onnozele Kinderen van Ernest Van der Hallen en Christiaan Reinland van Leo Mets. Er is een lichte beïnvloeding door nationale motieven in Niet wanhopen, Maria Christina van F.R. Boschvogel, een sterkere in Jan Tervaert door Filip De Pillecyn, Nele van Ingedal door Anton Van de Velde, Ossewagens op de Kim door Albe en De Forestier door Daan Inghelram. Voegen wij hier een paar woorden aan toe over de Westvlaamse werken.

Niet wanhopen, Maria Christina van Boschvogel verhaalt de lotgevallen van een Westvlaamse molenaarsfamilie, tijdens de eerste jaren van de Franse bezetting op het einde van de XVIII^e eeuw. Het is een boek vol spannende gebeurtenissen en conflicten, vol zonde en verdriet, maar ook vol trouw en liefde, waar het de zielegrootheid verheerlijkt van een Vlaamse moeder, een grote, dappere vrouw, die zich door geen tegenslagen laat ontmoedigen en de toekomst van geslacht en familie veilig stelt. Het boek is volks van toon en door een warm hart bezield; het had een groot werk kunnen worden, had de schrijver iets minder aan zijn romantische vertedering toegegeven.

Daan Inghelram verhaalt in De Forestier over Liederik de laatste forestier en eerste graaf van Vlaanderen, die door zijn verzoeningspolitiek tegenover Friezen en Saksen hun vermenging met de Franken in de hand heeft gewerkt en op die manier het ontstaan van het Vlaamse volk in zijn huidige verschijning heeft bevorderd. Hij heeft echter ook van Liederik een man gemaakt, die om een misstap in zijn jeugd, levenslang door wroeging blijft gekweld. Inghelram heeft deze roman, die zonder zijn psycho-analystische bekommernis een heldenepos had kunnen worden, in een verzorgde en bezadigde stijl gesteld, die niet de atmosferische geladenheid van het proza van De Pillecyn bezit, maar onder oogpunt van gespierdheid en vaardigheid er niet voor moet onderdoen.

ANDRE DEMEDTS

[p. 130]