West-Vlaanderen. Jaargang 1

[p. 135]

Plastiek

Jos Speybrouck en zijn werk

WAS het niet Dosfel die sprekend tot studenten van zichzelf getuigde dat Rodenbach zijn klauw had geslagen op zijn wezen, en dat die klauw hem niet meer had losgelaten? Ik vermoed dat ook Speybrouck in zijn jeugd door Rodenbachs klauw werd gegrepen en dat die klauw zich eveneens heeft vastgezet in zijn leven en werken.

Om in de toon te blijven, mochten er zijn, die onmiddellijk lachen en de schoudren opsteken omdat zij verwachten dat hier rumoerig de loftrompet zal worden gestoken over de Romantiek (die vlucht naar het verleden, met de ogen gesloten voor het heden) dan vergeten zij dat holle Romantiek beslist de waarde niet dekt noch van de serene, nuchtere Lod. Dosfel, noch van Jos Speybrouck, de puntige tekenaar, die in zijn uiterlijk verschijnen niet artistiek is gedrapeerd.

Speybrouck is een tekenaar die van stonden aan zijn kunst ten dienste heeft gesteld, zeer precies, van wat hij te dienen waardig achtte. Is het niet tekenend dat de twintigjarige Speybrouck in 1911 de grote prijs der Gentse Sint Lukasschool behaalt met het in deze tijd aldaar niet klassieke onderwerp: De verheerlijking van Vlaanderen?

Jos Speybrouck

Als afscheid aan dit instituut waar hij, na een vooropleiding in de Kortrijkse Tekenakademie, buiten invloed van meesters en zich niet houdend aan één enkel boekje, een eigen techniek had gesmeed, heeft hij in dit werk zijn jeugddroom en -belofte decoratief en groots geëtaleerd.

Hij is dan geworden de kunstenaar van de zwierige lijn. Met hun verre aanloop en stroming verwekkende bundelingen worden die lijnen stralen, golvingen, schichten. Geen lijnarabesken, maar taal en teken; want waar hij tekent, vertaalt hij. Inderdaad, het is niet zozeer zijn hoge verdienste een onafhankelijk, zelfscheppend tekenaar te zijn. Zijn hoge waarde ligt in zijn wondere vertaalkracht. Litteraire beelden opklarend tovert hij voor d'ogen wat de mens uit zijn streek zei of zong. Hij is aldus de uitbeelder geworden van het katholiek Vlaams leven.

Het ligt hem minder kindersprookjes te illustreren. Taal en teken vinden er niet die kloppende verhouding. De kabouters spelen een opgelegd spel. Evenmin bij het illustreren van Zeisels en Vertellingen toont hij zich in zijn vaarwater. Fiere gestalten echter oproepend uit ons verleden heeft hij, zich volledig inlevend met wat de besten onder de zijnen bewoog, prachtig uitdrukking gegeven aan de angsten, de vertwijfeling, de verzuchtingen en het verblijdend ontwaken van zijn volk.

Is Speybrouck niet de enige tekenaar in Vlaanderen, hij is althans de unieke Vlaams-nationale tekenaar geweest. Jules Fonteyne zendt mooie folkloristisch-getinte Brugse postkaarten de wereld in. Op heden creëren de jongere graphici zeer verfijnde, archaisch-naar-oud-Vlaams-prent-werk-georienteerde volksprenten. Maar Speybrouck op zijn best in dienst van duidelijk gedeclareerde idealen, styleert op een persoonlijke wijze tekeningen, gedrenkt in een autochtone christelijk-Vlaamse geest.

Dat Speybrouck ook vermag beelden te scheppen die kunnen leiden tot een litteraire opklaring heeft destijds Gerard Walschap bewezen met zijn uitvoerige meditatie over het schilderij Consummatum est.

Vóór Speybrouck hadden wij in Vlaanderen de dienende pentekeningen van Joe English. Die schalkse krabbels uit de loopgraven, als het ware getekend met pinnekensdraad, die tedere en schuchtere bladen voor het Misen Gebedenboek van de Vlaamse soldaat met het overbekende O.L. Vrouwke van de IJzer. In diens spoor volgde de brancardier Fons Claerhoudt (thans missionaris op de Filippijnen) met zijn eveneens dienende prentkaarten waarmee gepoogd werd de front-soldaten tot fierheid en reinheid op te wekken. Men mag nu van het standpunt der zelfstandige,

[p. 136]

a-litteraire, tendenzloze kunst, abstraherend of niet, een grote afstand wensen bij het kwoteren van deze dienende afhankelijke, door techniek en inzicht in haar mogelijkheid beperkte kunstvorm, het ware alvast, van cultureel standpunt uit, verkeerd wegens de ethische waarde hun werk te onderschatten.

Mag het als een criterium gelden van werkelijke kunst wanneer flitsen van een vers of muziekstuk op de lippen, in het oor of voor de ogen blijven nadreunen of naklinken, dan is het ontegensprekelijk dat Speybrouck beelden heeft getekend die voor wie heeft meegeleefd, onuitwisbaar prente hebben geslagen.

De studentengeneraties, die elkaar opvolgden tussen de twee oorlogen, zien de Leeuw voor wie het wraaksein is gegeven, zij zien de leeuwen op torentransen dansen. Zij zien het stormluiden over Vlaanderland. Zij zien in het verschiet de trotse reeks Vlaamse torens. Zij zien Onze Lieve Vrouw van Vlaanderen. Zoals zij ook Vlaanderens dodenakker hebben gezien op die wijze die Speybrouck hen heeft voorgetekend. Jaar na jaar volgden, na verschijnen in groot albumformaat (Gudrun-album, Depla-album), de reeksen Vlaamse kaarten die onze jeugd verblijdden... en op elk studentenblad figureerde een typische Speybrouckse leeuw of blauwvoet. Aan de starre heraldische klimmende leeuw gaf hij een nieuwe spierkracht.

Vanaf 1923 volgden onstelpbaar de religieuze tekeningen: de Eucharistische reeks, de Vlaamse heiligen, Liturgische motieven, de Kruisweg, de Rozenkrans, de tekeningen voor de Hollandse huisbijbel van Dr Jos Keulers. Later nog volgden de symbolische tekeningen, waaronder Levenslijnen en 's Levens gang.

In die latere tekeningen verstrakt de lijn en hij tracht met een imperatieve idealistische geschematiseerde omtreklijn een groter synthese te bereiken. Ik ware oneerlijk moest ik voorwenden dat ik deze laatste tekeningen gelukkiger vind. De gekrabbelde nerveuze oorlogsschetsen uit 1918, de Romantische reeks (een lied van minne, een lied van smart), de declamatorische reeks (Gent, juicht hij), de fijnafgewogene, zij het in hun techniek minst gecompliceerde, maar in hun opzet misschien meest monumentaal geziene kaarten van de vierde reeks (Nog heerst de dood) zijn mij het liefst.

In de symbolische reeksen zie ik meer een leidraad voor met spreekkoor of zang begeleid gebarenspel. Levenslijnen zijn als het ware de elkaar opvolgende standen van een choreographisch rhythme. De geometrische afgewogenheid en het symbolisch gecirkel vertolken nu niet meer die bewogenheid, die zijn aandrift was in de eerste na-oorlogse jaren. Het hoofd meer dan het hart heeft deze laatste reeksen gedicteerd en hierdoor zijn het meer cerebrale tekeningen geworden met een gedwongen stylering. De verijling van lijn is hier bijvoorbeeld niet de verfijning, de verzilvering die wij bewonderen in het laatste werk van de Gentse etser Jules Debruycker.

*

Speybrouck beschouwen louter als tekenaar is Speybrouck niet volledig doorzien. Voornamelijk zijn laatste tekeningen roepen naar een plastische vertolking. Opgemerkt weze hier dat de tekenaar ook inderdaad boetseert en tekeningen in beeldhouwwerk liet omzetten. Maar dit jaar heeft het stadsbestuur van Kortrijk er hoofdwerk van gemaakt de Guldensporenherdenking op een grandioze wijze te vieren. Naast het ruim speelpodium dat werd ontworpen door kunstschilder Marcel Notebaert, heeft het zich voor de stoffering en de uitbeelding van de grootse huldestoet vanzelfsprekend tot Jos Speybrouck gericht.

Aldus krijgt de laureaat van het Gentse instituut, na ruim 40 jaar, de schone gelegenheid om zijn prijswerk De Verheerlijking van Vlaanderen in levende lijf en lijn op straat te brengen. Een triomftocht zal hij door Kortrijks straten leiden, die naar kleur, lijn en compositie die persoonlijke Speybrouckse noot zal vertonen, waarmee hij opnieuw het volk zal geestdriftig maken. De motieven, uit poëzie en strijdlied, door zijn tekenwerk zo duurzaam geprent in onze verbeelding zullen opnieuw als glorieuze beelden stijgen uit 't verleden.

De dienende Kortrijkse kunstenaar die niet zegt: mijn kunst is mijn persoonlijke zaak, zal te Kortrijk in 1952 met vreugde kunnen ervaren dat zijn dienstbaarheid de zaak is geweest niet slechts van zijn persoon, maar Goddank van gans zijn volk.

HILAIRE GELLYNCK

Jos Speybrouck werd geboren te Kortrijk in 1891. Hij studeerde aan de akademie van zijn geboortestad en behaalde de grote prijs van de Sint Lukasschool te Gent. Hij werd daarop leraar aan het Hoger Instituut Sint Lukas te Doornik. Hij hield tentoonstellingen onder meer te Kortrijk (1921), Utrecht (1929), Leuven (1929) en Antwerpen (1930). ¶ Onder zijn voornaamste werken vermelden wij: Gudrun-album - Bijbel (1933) - Via Crucis - Symbolen - Levensgang - Levenslijnen - Goddelijk treurspel - Volksmisboek - Missiereeks. Onder zijn schilderijen dient aan gestipt het grote doek: Onze Lieve Vrouw van Vlaanderen, ¶ Deze uitmuntende tekenaar heeft bovendien een graphische cursus uitgegeven: Proportieleer, ontleedkunde en uitdrukkingsleer (Doornik 1935).