West-Vlaanderen. Jaargang 1

[p. 116]

De kunst in het Graafschap Vlaanderen omstreeks 1302

HOE groots en belangrijk de Vlaamse Zege in 1302 ook was, de strijd om de ontvoogding was niet voorbij. Na Groeninge volgden kort daarna nog belangrijke veldslagen of woelingen tegen Frankrijk's machtswil. De gehele 14^de eeuw door strijdt het graafschap Vlaanderen om los te komen van die vreemde invloeden. Zo schijnt het ook met de Vlaamse kunst uit die periode. Frankrijk dat in de 12^de en 13^de eeuw het overwicht heeft in de Kunst van het Westen verliest gedurende de 14^de eeuw langzaam terrein. Vooral de Vlaamse kunstenaars treden nu naar voor. Aanvankelijk breekt het Vlaamse element slechts aarzelend door in de kleine miniaturen of gebeeldhouwde consoles om zich in de tweede helft van de 14^de eeuw volledig los te werken en een eigen nationaal karakter te krijgen. Rond het midden van die eeuw begint de Vlaamse kunst op te bloeien en zal stilaan haar invloed over het Westen uitbreiden. Eigenaardig dat dit verschijnsel in vrijwel de gehele Vlaamse Kunst omstreekse dezelfde tijd kan opgemerkt worden. In de Bouwkunst (de Brabantse Hooggothiek) als in de Beeldhouwkunst (einde 14^de eeuw: bekroning met Sluter), in de schilderkunst (Maelwel, Broederlam met bekroning Jan van Eyck) evenals in de Letterkunde. Vele kunstwerken uit de tijd van 1302 brengen ons ook dichter bij het milieu en de atmosfeer van die jaren. Zij verruimen tevens onze kijk op

Kasteel van Wijnendaele

de mensen en hun beschaving in die periode. De kunstwerken echter waarin de Guldensporen-zege rechtstreeks afgebeeld wordt zijn niet talrijk. Laten we hierbij niet vergeten dat zeer veel vroegere kunstwerken, meestal tijdens de beeldenstorm, vernietigd werden.

Rond 1300 zijn de belangrijke abdijen van Ter Doest en Ter Duinen in volle bloei. Van de eerste abdij is de monumentale bakstenen schuur uit Lissewege (tweede helft van de 13^de eeuw) bewaard die blijft getuigen voor de verfijnde bouw-techniek. Van Ter Duinen bleven enkele sporen van de hoeve behouden en legden de uitstekende opgravingen, door Prof. Dr Lemaire geleid, het plan bloot van de kerk. Sinds enkele jaren stonden de stoere bakstenen torens van Damme en Lissewege toen reeds in de Poldervlakte. Rond 1302 was men nog volop aan het optrekken van de indrukwekkende toren van de O.L. Vrouwkerk te Brugge (begonnen circa 1270 en voltooid omstreeks 1340). Doch ook in het Oosten van het Graafschap, zoals te Gent, bleven belangrijke monumenten bewaard.

Doch de Vlaamse Bouwkunst presteerde het meest in zijn burgerlijke gebouwen. Toen immers ontstonden de befaamde Hallen en Belforten van Ieper en Brugge evenals die van Gent en Kortrijk. Op het einde van de 13^de eeuw en nog in de 14^de eeuw bouwde men de mooiste Hallen en Belforten als sprekende symbolen van de machts- en vrijheidswil der Vlaamse Gemeenten. Vooral de schitterende Hallen van Ieper, voltooid op het einde der 13^de eeuw, met een voorgevel van 133 m. en een Belforttoren van 70 m. is één der smaakvolste burgerlijke gebouwen uit vroeger eeuwen. De Halle en de twee eerste verdiepingen van het Belfort van Brugge dagtekenen eveneens uit die jaren. Het sobere maar imponerende Belfort van Gent is uit de eerste helft der 14^de eeuw.

West-Vlaanderen bezit echter twee bouwwerken die onmiddellijk de tijd van Groeninge voor ons oproepen: Maele en Wijnendaele. Op beide burchten hebben zowel Gwijde van

[p. 117]

H. Catharina. In albast. O.L. Vrouwkerk, Kortrijk.

Dampierre als zijn zonen en opvolgers vaak verbleven. Beiden staan in direct verband met de gebeurtenissen van 1302. Waarschijnlijk liet Filips van den Elzas in de 12^de eeuw het slot van Maele optrekken. Van de vroegere burcht is feitelijk alleen de imposante meestertoren overgebleven die stoer uit de slotgracht oprijst. Bleven eveneens bewaard: de grondvesten van de vroegere omheining en hoektorens. Het onderste gedeelte van de toren, juist boven het watervlak, is opgetrokken uit veld- en baksteen terwijl de rest in grote grijs-gele bakstenen gebouwd is. De toren, uit de 14^de eeuw, heeft grote muurvlakken en is sober van uitzicht. De voorgevel is slechts gebroken door een ronde poortingang waarboven een eerste rij van drie rondboogvensters en een tweede vensterrij met fijne spitsbogen. Boven de ingangspoort bemerken wij de twee gaten voor de kettingen van de ophaalbrug. Tot de oudste delen behoren ongetwijfeld de kelders en nauwe keldergangen die muren hebben van circa één meter zestig. In de beruchte Paasweek van 1302 was Maele bezet door de Fransen en werden zij er door de Brugse Poorters uitgedreven. De zoon en opvolger van Robrecht van Bethune, Lodewijk van Névers, evenals dezes zoon Lodewijk van Maele, Vlaanderen's laatste graaf, werden daar geboren.

Het kasteel van Wijnendaele herinnert als bouwwerk vrijwel niet aan de periode van 1302. Bijna het gehele kompleks werd in de 19^de eeuw opgetrokken. Van de oudere burcht, die naar de overlevering vertelt door Robrecht de Fries circa 1071 opgericht werd, is niets meer overgebleven. De Flandria Illustrata van Sanderus geeft een afbeelding van de middeleeuwse burcht. Het is een waterburcht op een circelvormig grondplan gebouwd, midden een brede ronde slotgracht. Een houten ophaalbrug verschaft toegang tot een rechthoekig en zwaar poortgebouw. Omheen de ronde binnenkoer, waarop drie slanke torentjes rijzen, zijn al de gebouwen geschaard. Rechts van die poort zien wij de woongebouwen die versterkt zijn met elegante hoektorentjes. Alleen deze gebouwen zijn grotendeels bewaard. Wat evenwel herinnert aan vroeger is de slotgracht, het circelvormig grondplan en oude grondvesten in baksteen. Interessant is zeker de huidige omvang van Wijnendaele die ruim 700 Ha. beslaat en nog steeds een vast omsloten blok, rond het kasteel gelegen, vormt.

Van de schilderkunst omstreeks 1302 is veel minder overgebleven. Een uitstekende illustratie van de Guldensporen-tijd is de thans verdwenen muurschilderij van de Leugemete te Gent (eertijds ook genaamd de St. Pieter- en Pauwelkapel). Dit schilderij werd eerst in 1846 onder een kalklaag ontdekt en verdween in 1911 met het slopen dezer kapel. Gelukkig bestaat een zorgvuldig gecalqueerde tekening. Het fresco dagtekent zeker uit de eerste helft van de 14^de eeuw (circa 1340). Het stelt de opmars van de Gentse gilden en neringen voor en geeft een nauwkeurig beeld van een

Handschrift n^o 251, Brugge (Folio 54 verso)

[p. 118]

Koffer in het New College te Oxford. - Eikenhout (veertiende eeuw). Uit: Verbruggen, De Slag der Guldensporen.

oprukkend Vlaams leger. Aan de rechterkant zien wij: de piekeniers, de kruisboogschutters, de neringen van bakkers, visverkopers en beenhouwers, telkens met hun banieren voorop. Links treden de ambachten van de wevers, de volders en de lakenscheerders aan. Zo moet het leger der Vlaamse Gemeenten naar Kortrijk gemarcheerd hebben. Getooid met helmen en maliënkolders en stevig gewapend rukken zij op in dichte en tuchtvolle gelederen. In dezelfde stad kunnen wij ook nog op andere muurschilderijen wijzen uit die periode. Aldus in de refter van de Byloke. Uit deze jaren zijn vele verluchte Handschriften bewaard gebleven. Doch weerom zijn miniaturen met een duidelijke weergave van de Guldensporenslag weinig talrijk. De Koninklijke Bibliotheek te Brussel bezit een gebedenboek waarin Gwijde van Dampierre nog gebeden heeft. De versieringen van de hoofdletters en de grote miniaturen blijven traditioneel. Het mooist en vooruitstrevend zijn de geestige randfiguurtjes.

De Stadsbibliotheek te Brugge bewaart een merkwaardig 14^de-eeuwse handschrift: de Speculum Doctrinale (Hs: N^o 251). Het is afkomstig van de abdij van Ter Duinen of Ter Doest. Op verschillende perkamenten bladen vinden wij een versierde hoofdletter, waarin telkens een dispuut tussen verscheidene personen afgebeeld is. Het beste zijn de pittig getekende en licht gekleurde randfiguurtjes. We vinden daartussen: vogeltjes, vechtende mannen, een zaaier, een vrouw die met een hark over een snaarinstrument strijkt, een zingende kat, een windmolen, een toneelspel, enz. Al deze figuurtjes zijn raak in hun karakteristieke houdingen geschetst, vol humor, tintelend van leven en realiteit, echt Vlaams.

Een duidelijke weergave van de Guldensporenslag vinden wij in een 15^de eeuws handschrift: Grandes Chroniques de St Denis dat in Leningrad bewaard wordt. Op de miniatuur is de slag tussen de Franse ruiters en het Vlaamse voetvolk in volle gang.

Van de vele bewaarde beeldhouwwerken uit die periode willen we slechts enkele aanhalen. In de kerk van O.L. Vrouw der Potterie te Brugge bezit men een Madonnabeeld uit het begin der 14^de eeuw (circa 1304). De Brugse milities lieten het maken ter gelegenheid van hun strijd in 1304 op de Pevelenberg. Dit vrijwel levensgroot beeld heeft een gezicht dat tamelijk grof van trekken is doch waarover een zachte glimlach speelt. Het mooiste is het Jezuskindje.

Een prachtig voorbeeld van een soldaat uit die tijd geeft de befaamde Man van het Belfort te Gent. Het is de enig overgeblevene van de vier wachters die in 1338 de galerij van het Belfort versierden. Hij rijst voor ons als een roerloze wachter van zijn stad, met helm en maliënkolder, de hand slagvaardig op zijn zwaard. Met wijdopen ogen peilt hij in de verte. Groots en sober gebeiteld uit hardsteen is het een suggestief beeld van een onverzettelijk soldaat.

Op de voorkant van een grote eikenhouten koffer in het

[p. 119]

New College te Oxford vinden we één van de vroegste afbeeldingen van de Guldensporenslag. Het Stadhuis van Damme bezit een afgietsel van deze koffer. Vier horizontale registers beelden de slag uit. In het bovenste register wordt zeer waarschijnlijk de Brugse Metten afgebeeld: voor de stadspoorten komen Vlaamse ruiters toe waar hun de sleutels van de stad overhandigd worden. Verder zien we reeds iemand onthoofden. Op de tweede fries is het Vlaamse leger op de Groeningekouter aangetreden. Een priester zegent links een soldaat, terwijl anderen met bijl of goedendag klaar staan. Uiterst rechts wordt iemand ridder geslagen. De twee onderste registers tonen de slag zelf. Links zien wij de burcht van Kortrijk (met Lelievlag) door de Fransen bezet. Rechts is het gevecht aan de gang. Ruiters beuken op de rijen van Vlaams voetvolk, de kruisboogschutters rukken op, talrijke gesneuvelden liggen uitgestrekt op de grond. Deze bas-relief op de 14^de eeuwse koffer zijn een naieve voorstelling uit de tijd onmiddellijk na de Guldensporenzege.

In de O.L. Vrouwkerk van Kortrijk bezit men een beeld van de H. Catharina dat in 1374 gemaakt werd en toegeschreven wordt aan André Beauneveu. Het is een rijzige slanke figuur met een verfijnd plooienspel. Het volle gezicht is reeds meer realistisch geworden doch dat Vlaams realisme komt het sterkst uit in de man onder haar voeten.

Tientallen beeldhouwwerken uit die periode kondigen van dan af een nieuwe stijl aan: zij worden meer Vlaams van karakter, streven naar meer ruimte en worden steeds meer realistisch uitgebeeld. Zo vermelden we hier de zeer interessante reeks consoles uit het Brugse Stadhuis (1374-1396) die de 12 maanden en de vier jaargetijden voorstellen; een prachtig tafereeltje dat zeer raak gezien en vlot gebeiteld werd is De Slachtmaand. Nauw hierbij aansluitend en uit dezelfde jaren zijn een zestal consoles in de St Walburgakerk te Veurne die even levendig en vol ronding weergegeven zijn. Het einde van de 14^de eeuw brengt ons in Klaas Sluter, één der grootste beeldhouwers. Hij immers brengt een volledige vernieuwing in de beeldhouwkunst.

DRS FRANS VROMMAN

In de wereldberoemde klavierwedstrijd Koningin Elisabeth waaraan telkens talrijke, vooral buitenlandse artisten deelnemen, werd dit jaar de vierde prijs toegekend aan de 23-jarige virtuoos Frans Brouw uit Izegem, nl. de Prijs van de Stad Brussel met zilveren eremerk (de prijs bedraagt 50.000 fr.). Hij behaalde deze onderscheiding met de meesterlijke vertolking van het Concerto van Chevreuille en van het Vierde Concerto in G groot van Beethoven. & Frans Brouw is afkomstig uit Veurne, en woont sedert enkele jaren te Izegem. Hij kreeg zijn opleiding aan de academiën van Izegem, Roeselare en Brussel, waar hij reeds met tal van prijzen werd vereerd. Hij was leerling van Marcel Maes te Brussel en van Jos. Hanoulle en Juf. Coussement te Izegem en te Roeselare. West-Vlaanderen biedt hem zijn oprechte gelukwensen.

[p. 120]