West-Vlaanderen. Jaargang 1

[p. 51]

De kerkelijke architectuur in 1945-1951

DIT artikel geeft geen volledig overzicht van wat op het gebied der kerkarchitectuur in de laatste jaren in Westvlaanderen werd verwezenlijkt, en evenmin een oordeel. Het kan volstaan te verwijzen naar wat André Lanotte schreef over de gezamentlijke kerkelijke kunst in het bisdom Namen, gedurende dezelfde tijdspanne: ‘In het bisdom Namen, zoals in vele bisdommen in België en in de nabuurlanden wordt na een lange en verpletterende oorlog traag heropgebouwd, men herstelt, men brengt verwaarloosde gebouwen wederom in orde, men bouwt nieuw; dat alles naargelang de mogelijkheden en de mildheden, in een atmosfeer, die helaas zeer weinig bevorderlijk is voor een op kunstgebied waardevolle productie. Men voelt er het zeer zwaar gewicht van een eeuw decadentie van de officiële kunst, zowel burgerlijke als religieuze... Moet men er bij voegen dat het commerciële aspect van deze productie aan de handelaars toeliet als meesters te regeren...’ Deze bewoordingen waren soms ook toepasselijk op Westvlaanderen, spijt de inspanningen die van hogerhand gedaan werden om naast het godsdienstige ook het kunstelement te doen eerbiedigen.

Uit de tamelijk lange reeks architecturale verwezenlijkingen kozen wij er een drietal, die o.i. niet onverdienstelijk zijn: een volledig nieuwe kerk (S. Jozefskerk te Roeselare), een volgens een nieuw plan heropgebouwde kerk met gebruik making van enkele niet-verwoeste delen (Ardooie), een archeologische restauratie (Izenberge). Elk dezer gebouwen is merkwaardig onder bepaalde opzichten; samen geven zij een idee van de principes, die de kerkbouw leiden in onze provincie. Hier volgt een zakelijke beschrijving van elk dezer bouwwerken.

De Sint Jozefskerk te Roeselare
(Architect Maurice Allaert, Kortrijk).

Dit gebouw werd opgetrokken in grijze hardsteen van Doornik, parement in verband gewerkt met het binnenmetselwerk. Het plan vertoont een kruis met ongeveer gelijke armen (lengte 38 m. en breedte 21,25 m.). De middenbeuk eindigt langs de ene kant met het portaal van de hoofdingang, langs de andere kant met koor en absis; de armen van het transept bevatten de portalen van de zijingangen. In de hoeken gevormd door het kruisen van middenbeuk en transept zijn de zijaltaren voorzien; achter een dezer bevindt zich de toren. Het gelijkvloers van de toren doet voorlopig dienst als sacristie. De middenbeuk, het transept, de zijbeuken en het koor zijn overkluisd met een lichte vout in sponsen steen (0,13 dikte). Het koor heeft zijvensters; het hoofdaltaar dat er zal geplaatst worden, wordt uitgevoerd in kostbaar marmer, belegd met koperen ornamenten

Plattegrond.

en laag relief (Barokstijl); treden in marmer van Basècles; achter het hoofdaltaar is een grote Christus-figuur aan de wand van het koor gehecht.

De vierkante toren (8,50 m. op 8,50 m.) is af gedekt met een zeer typische achtkantige koperen koepel en heeft een totale hoogte van 45 m. op het kruis.

Men houde er rekening mede dat het eerste plan van

[p. 52]

S. Jozefskerk, Roeselare.

de kerk (zie plattegrond hierboven) nogal zeer gewijzigd werd, wegens plaatselijke omstandigheden. Aldus viel de kooromgang weg. Een totale omwerking van het plan ware misschien wenselijk geweest. Anderzijds kan men ook wijzen op de methode, die in verleden eeuwen meestal gebruikt werd, waarbij een kerk het werk was van verschillende geslachten; dit maakte juist de aanleg van grootse bouwcomplexen mogelijk.

De wederopbouw van de Sint-Martinuskerk te Ardooie (Architect A. Impe, Tielt).

Voor zij getroffen werd door brandbommen in Mei '40, telde deze kerk vijf beuken, alle van ongeveer gelijke hoogte (Hallenkerk-type). De drie middenbeuken hadden elk hun koorbeëindiging, de twee zijbeuken waren korter en zonder koor. De zuiderbeuk liep uit op de torenvoet, waarin ook het doksaal ondergebracht was.

Na de zware beschadiging in de oorlog '14-18 werd de torenvoet helemaal nieuw gebouwd, samen met de sacristie ernaast. Voordien stond de toren, als vieringtoren, midden de beuken. Men heeft hem toen weggenomen; de oude torenkuip, in witsteen en mooi bewerkt, is wellicht het oudste deel der kerk, dat ongewijzigd bleef, en werd teruggeplaatst boven de nieuwe voet.

Bij de brand van 1940 werd de toren gespaard, evenals het sacristiegebouw. Al de daken, met de houten binnenoverwelving, brandden volledig uit. Het witsteen leed zeer door de vuurgloed. Moneel- en netwerk in de vensterramen en het meest nog de kolommen binnen de kerk moesten helemaal vernieuwd worden.

De kerkfabriek drukte het verlangen uit dat het aantal kolommen of steunpunten in het herbouwingsontwerp veel kleiner zou zijn; de vroegere bouw met vijf beuken belemmerde immers ten zeerste het zicht van het altaar. Zo kwam men natuurlijker wijze op het denkbeeld de drie middenbeuken tot één breed schip om te werken. Dit kon geschieden

Ardooie, plattegrond.

[p. 53]

zonder te moeten raken aan de gespaard gebleven toren en sacristie; ook de nog rechtstande muren van de koren moesten ongewijzigd in het heropbouwproject worden opgenomen. De buitenmuren dezer koren waren in oud geel baksteen van de kuststreek; men had dit bij de verbouwing na de oorlog '14-'18 wederom gebruikt. De andere buitenmuren waren in gewoon rood steen van de streek en van veel jongere datum; dit is een bewijs dat de kerk in de loop der tijden verbouwd of uitgebreid was geworden.

De bizondere moeilijkheid van het heropbouwproject was dus: een modern opgevatte voorbouw te doen aansluiten bij het bestaande oudere Gothische toren- en koorgedeelte. Moderne voorbouw: immers enkel de hedendaagse bouwtechniek maakte mogelijk van het nieuw bedachte kerkschip, dat de gezamentlijke breedte der drie bestaande koren zou hebben (21 m.), te overspannen. Betonbinten in ogivale gewelfvorm, met laag gehouden centerpunt, werden hier het dragend gedeelte; de ogiefvorm der gewelflijn en van de vensterramen beoogde het nieuwe deel in overeenstemming te brengen met de Gothische spitsboogramen uit het te bewaren gedeelte. De nieuwe verhoudingen van het éne middenschip maakte de totale herbouwing van de overige buitenmuren noodzakelijk. Westgevel en noord- en zuiderarmen werden dus heropgetrokken op hun oude funderingen; de zijmuren werden laag gehouden, zodat de vroegere zijbeuken

De kerk van Ardooie.

Binnenzicht.

thans eerder processie- of rondgangen omheen het middenschip zijn geworden.

Deze nieuwbouw werd uitgevoerd in geel steen van de kuststreek om aan te sluiten bij de kleur en het materiaal van de bewaarde koormuren. Ook torenvoet en sacristie werden met hetzelfde baksteen bekleed; de steunberen van de toren werden bij gewerkt en de torenwanden meer gesloten door de vensteropeningen te verminderen, dit om oud- en nieuwbouw tot nauwere eenheid te brengen.

Het doksaal werd van de torenvoet verplaatst naar achter in de kerk boven de westingang. Noordwaarts van deze ingang is er een afzonderlijke doopkapel; de tussenruimte tussen doopkapel en ingang kan als belijdeniskamer dienst doen bij de doopplechtigheden. Onder de toren is er een zij ingang, uitgevend op de zuiderbeuk, en een devotiekapel.

Het uitzicht van de kerk aan de Noorderzijde lijkt streng, de zuiderzijde is stemmiger waar koorbouw en torenmassa opwegend werken tegen het massaal uitzicht van de voorbouw. Langs binnen schijnt de kerk thans kort en breed, eerder de verhoudingen aannemend van een concertzaal, maar het onschatbaar voordeel van de nieuwbouw is dat het hooggeplaatste altaar zelfs van op de achterste stoelrijen nog dichtbij schijnt. Het ruime door niets onderbroken moderne kerkschip laat het kerkgebouw toe ten volle zijn doel te bereiken.

[p. 54]

Archeologische restauratie: H. Mildrethis-kerk, Izenberge. (Arch. † J. Viérin, Brugge)

Izenberge, Reconstructie.

Deze typische kerk van het Westland bezit een torentje van witte kalksteen, dat dateert van omstreeks 1200; materiaal en bouwvormen verwijzen naar die ontwikkelde kunst van Normandië, die langs de oude bisschopstad Terwaan in de IJzerkom vaste voet kreeg. Heel wat fijnere kunst dan wat, in die dagen, in het overige Westvlaanderen werd gebouwd. Maar dat eerbiedwaardige torentje was bouwvallig geworden, de mortelspecie zat tussen de voegen verteerd, de witte kalkblokken lagen los en vielen naar beneden. Zodat men het nodig vond het hele gevaarte uiteen te nemen en de bruikbare stenen zorgvuldig te nummeren, zodat alles getrouw en stevig hersteld kon worden.

Van de gelegenheid werd gebruik gemaakt om de moerpijlers, die de oude middentoren schraagden, volledig te hernieuwen. Die moerpijlers waren maar een povere constructie, waaraan men almaar door had gelapt en geknoeid, bijgebouwd en verzwaard, om de zware toren beter te schoren. Van binnen gezien was het koor door die stukken metselwerk haast volledig afgemuurd: door een nauwe spleet kon men, met veel goede wil, nog iets van het hoogaltaar ontdekken. De indruk was des te meer ongunstig, daar rond die massale moerpijlers, met hun primaire romaanse vormen, in de jaren 1500 en 1600, zich een van deze luchtig-ruime Vlaamse kunstkerken had ontwikkeld. Izenzerge hoort ongetwijfeld bij de beste kerken van 't Veurne-Ambacht. Breed, ruim en klaar: met grote ramen, waarvan de witte verglazing een blijde dag binnengiet en de weelde van de barokke meubilering laat spreken. In vele Vlaamse kerken is dat alles verloren gegaan.

Thans is de herstelling van toren en kerkgebouw af. Het was een der laatste opdrachten van de grote Brugse meester, Architect Jos. Viérin, een der beste kenners van de bouwkunde in verleden tijden, en daarnaast

† Architect Jos. Viérin.

een baanbreker op bouwkundig gebied met open oog voor de toekomst.

Als wij deze reconstructie een ‘archeologische reconstructie’ heten, dan begrijpe men dit niet als een herstelling van het kerkgebouw in de toestand waarin het zich bij zijn ontstaan bevond; voor de geschiedenis, bepaald van de toren, verwijzen wij naar het standaardwerk van Prof. Dr Br. Firmin over de Romaanse Kerkelijke Bouwkunst in Westvlaanderen. Wel werden er sommige elementen in de oorspronkelijke toestand hersteld. Andere bleven integendeel zoals zij vóór het herstel waren; zo werd de kap van de toren eenvoudig heropgezet en van nieuwe schaliën voorzien. Nog andere elementen werden volgens een totaal nieuwe opvatting gebouwd, zonder dat de architect de bedoeling had daarmede het oorspronkelijke plan trouw na te volgen.