West-Vlaanderen. Jaargang 1

[p. 46]

Fotos L'Art d'Eglise, Zevenkerken.
‘Vredesraam’ in het rechtse transept van de parochiekerk te Zwevegem.

De gewijde kunst van Michel Martens en Marcel Notebaert

Hoe tragisch wordt het wanneer men op zoek gaat naar de kunstenaar die van het religieuze het hoofdmotief heeft gemaakt van zijn oeuvre? Er heerst hier verwarring, tegenkanting, en, bij de gewone man, een onbegrip, dat veelal het gevolg is van een bijna volslagen onbekendheid. Het inzicht in de prestaties van moderne religieuze kunst is inderdaad niet gemakkelijk, vraagt lange studie en bezinning, en een ontvankelijk mededenken en medevoelen met de kunstenaar zelf. ¶ In Westvlaanderen werken kunstenaars, die in het ganse land en ‘vooral’ in het buitenland met veel aandacht worden gevolgd, en die inderdaad op het terrein van de gewijde kunst helemaal vooraan op de bres staan.

Michel Martens: schermen met licht.

Indien men van Wervik, Martens' geboorteplaats, naar Sint Andries, waar zijn atelier staat in de Zeeweg, met trein en bus wil reizen, dan heeft men wel een karwei van een halve dag voor de boeg. En nochtans, wat betekent die afstand op de wereldkaart?

Hoeveel langer, en ook wel avontuurlijker is de tocht die op Martens' levenskaart staat uitgestippeld, sinds hij als jong kunstschilder, gedurende de oorlog en tussen de bombardementen in, een paar maal te Kortrijk exposeerde. De aandacht die hij toen reeds op zijn werk wist te trekken, was ver van onverdiend. Het was hem immers toen reeds aan te zien dat hij met licht en klaarheid veel groter werk zou verrichten, en veel wijdingsvoller ruimten zou vervullen. Zijn bedrijvigheid op het gebied van de gewijde kunst is ruim en veelzijdig. Naast zijn interesse voor de ceramiek (timpanen in de St Andriesabdij te Zevenkerken) en het edelsmeedwerk, en zijn passie voor de paramentiek (ornamenten van de nationale Basiliek van Koekelberg), geeft hij thans in en met zijn glasramen niet alleen de volheid

[p. 47]

van zijn kunnen, maar verricht hij meteen baanbrekend werk op het nog jonge en subtiele gebied van de religieuze kunst. Zijn glasramen werden sterk opgemerkt op tentoonstellingen te Doornik, te Brussel en te Rome en prijken zelfs tot in Belgisch Kongo.

Het werk als kunstschilder heeft hij stopgezet, of beter hij heeft het gesteld in functie van zijn glaswerk. Wie enigszins met de wording van het raam vertrouwd is, zal immers weten dat ieder glaswerk vooraf wordt getekend, en dat dit ‘karton’ feitelijk als plan dient bij de uitvoering.

Een glasraam echter is meer dan een schilderij. Het moet het venster niet bekleden, het moet het venster doen vergeten. De muur van het gebouw moet voortgezet door een construeren van ijzer, lood en glas. Glas dat het invallend licht omtovert, lood en ijzer die niet alleen dienen om alles samen te houden, maar door de relativiteit van hun breedten dat zelfde glas ‘levend’ maken, door hun lijnrhythmen, licht, kleur en ruimte binden. Vandaar dat een echt glasraam buiten zijn figuratieve reden, een essentieel abstract vermeien is, dat tenslotte volmaakt kan zijn, zonder iets bepaalds voor te stellen. Dit alles - ook, en vooral de kiemende mogelijkheden van licht en donkerte - moet in het project worden neergelegd. Het belangrijkste is derhalve de spontaneïteit, de bewogen volheid van die eerste worp.

Hier wordt het glasraam geboren; in dit karton mede moeten alle functies liggen, die het raam in de speling van het licht moet vervullen. De roeping van het raam is immers niet zozeer het publiek te treffen, monumentaal te zijn, maar vooral een spreken, een vertellen bijna tot iedere mens afzonderlijk, met een ‘humour sacré’ die hem ontdoen moet en verheffen...

Een glasraam moet daarom nog meer zijn dan een fijn technisch gewrocht, meer zelfs dan een streven naar de pure schoonheid. Een raam moet een zo volmaakt mogelijk object zijn van bewondering. Als men het bekijkt mag men nog niet voldaan zijn bij het eerste aanschouwen. Men mag nog niets kunnen zeggen. Een glasraam moet ontdekt worden, traag, zwijgzaam en ontvankelijk.

*

Het werk van Michel Martens en van iedere glazenier ligt onvermijdelijk - maar gelukkig! - gekoppeld aan de diepe tragiek van de religieuze kunst in het algemeen. Er werken slechts enkele mensen die iets in de plaats kunnen stellen van het soms wansmakelijk beeldennamaakwerk, dat onze Godshuizen ontsiert. Wat hebben wij? In hoofdzaak beelden, die men reeds gezien heeft, nog vóór men er aandachtig naar keek. Er is weinig dat werkelijk spreekt, dat verheft en dat de wijding, de stemming en de atmosfeer van het kerkgebouw verhoogt. Het tragische nu ligt hierin

Project voor het ‘Laatste Avondmaal’ te Nieuwpoort.

Project voor ‘Onze Lieve Vrouw Boodschap te Costermansstad.

[p. 48]

Lieve Vrouw-raam te Furneaux.

dat velen nog zo onverstaanbaar stevig vasthouden aan het zoete, het bedeesde commerciële maakwerk, aan die bijna liberale ‘bondieuserie’ van het einde van de negentiende eeuw.

Het mag ons daarom wel hoopvol stemmen dat mensen als Martens hun leven hebben ingezet om hier iets te veranderen. Het lijkt of onze tijd een bepaalde nood heeft aan een nieuwe, zij het dan goedaardige beeldenstorm, of althans aan een radicale stuurwending die de godsdienstige kunst moet vernieuwen. Of zou een radicale manier ook niet meer helpen? De mensen van onze tijd zijn immers, naar het woord van Michel de Gelderode, zelfs niet meer te scandalizeren!

Marcel Notebaert: vergeestelijkt expressionisme.

In zijn landhuis ‘Canteclaer’, hoog op een van de veldruggen aan de Doornikkant van Kortrijk, heeft Marcel Notebaert zijn verlangen naar ruime vaart en brede adem gevonden. Deze kunstenaar was nog jong toen hij in 1949 de Rome-prijs verwierf, en toch had hij toen reeds een rijke, gevulde jeugd achter de rug. Hij was nog knaap toen hij reeds landschappen schetste, en wanneer hij, na zijn humaniora te Kortrijk, naar de Akademie te Gent trok, was zijn atelier de trefplaats van musici, dichters en schilders, van alle jongeren die aarzelend opkeken naar de grote expressionisten. Tot die draad plots doorknapt en Notebaert in armoedige eenzaamheid wegduikt te Uitkerke-bij-Blankenberge. Daar, in de duizelende vlakte van het polderlandschap, is Notebaerts persoonlijkheid mondig geworden. Zijn eerste grote werken zijn er gegroeid, en zijn andere eenzaamheid te Bellegem was alleen een verdere positieve stap naar het aan zichzelf ontstegen meesterschap. Na zijn deelneming aan een paar grote tentoonstellingen te Venetië en te Buenos-Aires, voerde hij in 1948 voor een Kortrijkse textielfabriek een reusachtig, tiendelig werk uit, gewijd aan het landelijk spel en het huiselijk leven. Met dit werk onder meer verwerft hij het volgend jaar de Prijs van Rome. Deze uitkiezing was een definitief erkennen van Notebaerts talent.

Wie zal uitmaken wat een kunstenaarsleven aan smart, aan twijfel, armoede en strijd in zich bergt? En het is toch niet omwille van een soort troostende berusting, dat Notebaert zich tot het religieuze thema heeft bekend. Impliciet en potentieel lag het religieuze reeds in gans zijn vroeger werk; het was alleen accidenteel door harde studie, dat het positiever en luider naar voren trad.

Het eerste belangrijk religieus werk, de Emmaüsgangers, dateert van 1947. Het is een groot werk, monumentaal en expressionistisch opgevat. De Christusfiguur in het midden, en de discipels aan weerszijden vullen het gehele paneel. Frontaal voorgesteld schijnen de figuren zo naar



ons toe te stappen uit de begrenzing van het doek. Met een rijk palet van goudbruinen, goudgroenen, en enkele grijzen zijn de discipelfiguren opgebouwd. De brede kleurbeweging is geschraagd door enkele constructieve Rembrandtbruine- en gebrande Sienna-vegen. De linkse figuur is in haar expressievorm en kleurenbouw zeer

[p. 49]

geanimeerd, en kontrasteert hierdoor met de rechtse die eerder meditatief is gehouden en eveneens stiller van penseeltrek en plastiek. Daartussen glanst de Christusfiguur, in een irreële gamma van gesmolten goud en licht, aan het stoffelijke ontstegen. Deze rechtstreeks door de kleur bereikte suggestie is merkwaardig in dit werk. Ook het hoofd van de Christusfiguur schijnt, in tegenstelling met de andere te versmelten met de grondtonen van de avondhemel. Het irreël accent wordt hierdoor aanzienlijk verhoogd.

Knooppunt van deze figuur en kern van het ganse doek zijn de Christushanden: de transparante rechterhand die zegenend en bedarend het kluwen van de discipelhanden overschaduwt, en de linkerhand die rust op het hart

Deze eerder irreële sfeer komt nog sterker tot uiting in een jonger werk, de Ladder van Jacob. Op het voorplan rust Jacob. Zijn lichaam is een haast vormeloze massa, versmeltend met de nachtelijke atmosfeer. Alleen zijn rustig, zalig gelaat weerspiegelt de droom. Achter hem strekt zich een uitgestrekt landschap uit van zilvergroene en grijze tinten, overkoepeld door een nachtelijke maar toch lichtende hemel, waarin de lichtbron, verder dan de verste verte, alleen maar vermoed wordt. Typisch en merkwaardig in dit werk is de schepping van de engelen, die hoewel zij bijna vormeloos en haast alleen stijgend licht schijnen, toch engelen zijn. Het is vooral het licht dat in dit werk een grote rol speelt, en zeer subtiel de droomgedachte oproept.

In een aantal andere werken heeft Marcel Notebaert

Marcel Notebaert: Pieta.

Marcel Notebaert: De Emmaüsgangers.

een veel tragischer klank gelegd, een pijnlijke smart die er bestendig in nazindert. In dit genre is naast de Zondige Vrouw en Piëta ongetwijfeld Ghetsemane een van de belangrijkste werken. Men zou het haast Rembrandtiaans kunnen noemen. Doch het licht figureert hier niet, zoals bij Rembrandt, in vlakken, maar wel in lijnen. Het gehele werk ten andere is één lijnkomplex op een sombere, duistere achtergrond. Wij herinneren ons allen de banen van de lichtkogels in de donkere oorlogsnachten. Het gaf ons een angstig, benepen gevoel. Hier hetzelfde: strakke bogen, gespannen lijnen van pijn en extase, die elkaar kruisen en samenhouden tot een driehoek, met als basis de gehele onderzijde van het doek, waarin de geknielde Christusfiguur besloten ligt. Boven deze hoekige, snedige figuur welft als een ontlasting over geheel de breedte de zachtere deining van een engel in enkele wit-gouden lijnen, die het extatisch groenwit van een kelk voor het gelaat van de Christus vasthoudt. Evenwichtig opgebouwd vinden wij rechts het nachtelijk silhouet van Jeruzalem en de maanbeschenen lichamen van de apostelen, met een groen accent, als een oasis... de Christus ligt er met de rug naar toe gekeerd.

Eén van de jongste religieuze werken van Notebaert, De opwekking van Lazarus werpt meteen een gans nieuw licht op zijn veelzijdig talent. De factuur van dit werk

[p. 50]

doet aan sommige Middeleeuwse houtsneden denken, ook wel aan Giotto of aan vroeg-Romaanse fresco's. Ook de materie is anders: een witachtige, poreuze grondtoon, waarop een granuleuze lijnconstructie van bruin en enkele wegstervende vlakken in dezelfde kleur. Het geheel is zeer sober en pregnant in zijn strengheid en zijn eenvoud. Zagen wij ook in het Romaanse fresco niet dit wegwerken van al het bijkomstige, diezelfde terugkeer naar het transcendentele, die eenheid van vorm en inhoud, dat vervloeien in een hogere werkelijkheid, die mystiek? Aan dit orgelpunt van Notebaerts zoekende durf, worden de mens en de kunstenaar één in een bliksemende, bijna bovenaardse wisselwerking. God is niet ver.

Deze werken kwamen niet tot stand om bij te dragen tot de versiering van een of andere kerk, maar zijn voor de huiskamer of het salon bedoeld; meer dan vroeger is er thans immers een streving om de religieuze versiering van het moderne huis een waarachtig modern karakter te schenken, in samenhang met de nieuwe opvattingen over huisarchitectuur.

Marcel Notebaert is nog lang niet uitgeput. Met durvende hand zoekt hij voortdurend de gepaste vorm voor zijn scheppend talent.

*

Het is verheugend dat op deze kleine strook grond tussen de zee en de Schelde enkele kunstenaars arbeiden, die in staat zijn op deze losgeslagen, verwarde tijd een

Marcel Notebaert: Ghetsemane.

prent te slaan. Hun betekenis voor de wereld is buitengewoon. Maar ook voor Vlaanderen is hun werk van onschatbare waarde. Er is immers een tijd geweest dat het Vlaamse kunstwerk van alle andere onderscheiden was, door zijn drang naar diepe mystiek en ruime monumentaliteit.

Met kunstenaars als Martens en Notebaert wordt opnieuw dit geestelijk klimaat geschapen, waardoor het voor ons land weer mogelijk zal worden een eigen plaats te verwerven in deze wervelende eeuw.

FERNAND BONNEURE

Marcel Notebaert: De wonderbare visvangst.