West-Vlaanderen. Jaargang 1

[p. 16]

Het proza van Westvlamingen

ER is een tijd geweest dat Westvlaanderen particularistisch was en een zeer behoudsgezinde reputatie bezat. Maar die tijd is voorbij sedert Westvlaanderen de klassieke bakermat van ministers is geworden, sedert de Unie van de Europese Federalisten er haar zetel heeft gevestigd, sedert Dr R.F. Lissens met zijn onomstreden gezag verklaarde dat het Europeërschap van Hugo Verriest bepaald ouder is dan dat van August Vermeylen, sedert Christine Lafontaine te Parijs wordt verfilmd en sedert de Westvlamingen, die het graf van Verschaeve willen bezoeken daarvoor een pelgrimstocht door de helft van West-Europa dienen te ondernemen.

Ik tref, bij het overschouwen van het Westvlaamse proza van deze tijd, menselijke eigenschappen aan die het gevoelsklimaat in de verhalen van uw schrijvers bepalen, maar zij verschillen zelden van de eigenschappen, die ook het gevoelsklimaat kenmerken bij schrijvers van andere streken uit dit land. En is zulk verschil toch aanwezig, dan lijkt het waarachtig niet eens het aanstippen waard.

Laat ik, ter illustratie, maar eens even gewagen van de z.g. abundantia, die men voor een specifiek-Brabantse constante in onze kunst heeft willen verslijten. Zij heeft pathos, luister en veroveringskracht verleend aan onze Brabantse barok; zij komt jubilant tot uitbarsting in het werk van de verantwerpste Vlaming Peter Benoit en in de bazuinstoten van de geweldenaar Jef van Hoof; zij maakte Timmermans onweerstaanbaar! Zij is tenslotte niets anders dan een aspect van onze lyrische natuur, een neiging van ons wezen om in een staat van brooddronkenheid aan het stoffelijke te ontstijgen, zonder daarin evenwel ten enenmale te slagen. Uit machteloosheid zoeken wij dan ons heil in een vergrote visie van de werkelijkheid en slagen er dan wèl in ons dààrmee te paaien. Maar is het niet diezelfde abundantia, welke wij terugvinden in de bijna duizelingwekkende beschrijvingen van luchten en landschappen bij ons aller meester, de grootste onder de prozaschrijvers niet enkel van dit gewest, maar van dit hele volk, onze great, old man of literature, de kranige, steeds afwezige gevierde uit het Lijsternest? En al geef ik toe dat bij Stijn Streuvels het ruimtegevoel bedwelmender is dan bij de meer vóór zich uit - en minder naar het luchtruim schouwende Brabander, de abundantia, zoals wij ze bij beiden aantreffen, is bij beiden uit dezelfde menselijke hunkering ontstaan. Lange tijd heb ik met de onbekookte mening rondgelopen dat de wezenlijke romanschrijvers en vertellers uit Westvlaanderen, zij die ons iets-meer-dan-wat-wij-reeds-weten hebben mede te delen over de eeuwig-onbegrijpelijke, eeuwig ontgoochelende maar desondanks onweerstaanbaar-beminnelijke menselijke natuur - en dié zijn zeldzaam, hier zoals overal elders - tekort schoten, omdat zij de eigenlijke humor ontbeerden. Ik bedoel de ‘bevrijdende’ humor, dié humor welke Goethe als Reichtum des Herzens heeft bestempeld. En ik waagde het soortgelijk tekort aan te wrijven o.m. aan uw voortreffelijke verteller van de zee en het kustleven, de door vele problemen gekwelde, eerlijke Gaston Duribreux, - er op pedante wijze aan toevoegend dat Duribreux tot een romancier van indrukwekkend gehalte zou kunnen uitgroeien, indien hij de humor bezat, die evenwicht zou schenken aan zijn visie op het leven. Met die waanwijsheid gewapend voelde ik mij veilig, tot op een dag P.C. Duyncanter (zijnde Daan Inghelram) een artikel schreef over Duribreux, waarin hij, met heel wat meer kennis van zaken, de ‘humor’ als een bijzonder facet van Duribreux' werk belichtte en deze als volgt karakteriseerde: ‘zij (d.z. de polderboeren) en de vissers verdragen geen warmte, geen vrijen lach, en de vreugde, die wel eens ondanks henzelf, uit hun schrale zielen geboren wordt, is schamper, donker, misvormd’. Ik heb mij diep geschaamd, bukkend onder het vermanende besef dat wie de dichter wil verstaan in het land des dichters zeer goed zijn weg moet kennen. Sedertdien zoek ik dan ook met verbetenheid in ieder nieuw geschrift van Gaston Duribreux naar die ‘schampere, donkere en misvormde’ humor, en waarachtig, ik meen dat ik hem in de verte begin te ontwaren. Inmiddels tracht ik me te vergenoegen met een voor de buitenstaander geredelijker te genieten guitigheid, met het meer voor de hand liggende lachkruid dat de medische en pharmaceutische wetenschap ons, bij afwijking, schonk door de pennen van Dr Hilaris Allaeys en Apotheker Karel de Wolf, en waarin wij de volksman van Westvlaanderen van hart tot hart en van hoofd tot hoofd kunnen beluisteren, de volksman zoals hij ons destijds met poëtische fijnbesnaardheid door Maurits Sabbe werd geportretteerd. Ik verlustig mij bovendien in de uitsluitend als zodanig bedoelde humoristische fictie van de super-kruidenier uit Anzegem, Jan Boschmans, die de Voorzienigheid voorzeker in uw midden heeft geplaatst om te verhinderen dat de balans van het Westvlaamse proza te zeer naar de zwaartillende kant zou doorslaan. Ik denk tevens met welbehagen aan het pittige reisproza van de dichter Karel Jonckheere, dat wij niet zouden willen missen, omdat onze Vlaamse literatuur juist in dàt genre zo beschamend arm is. Ik denk

[p. 17]

aan de waarachtige ‘rijkdom des harten’, die Raymond Brulez momenteel bezig is weg te schenken in zijn tot verdichting gesublimeerde jeugdherinneringen.

Ik gewaagde daareven van de zwaartillende kant van de balans. Die Westvlaamse ernst bij het stellen, het ontleden en het oplossen der levensproblemen heeft mij steeds bijzonder geboeid. Ik bestempelde die ‘ernst’ als Westvlaams, ook weer niet omdat men hem uitsluitend bij Westvlaamse auteurs zou aantreffen, maar omdat de verhalende Westvlamingen zich, naar het mij lijkt, toch wel moeizamer dan anderen door de problemen heenworstelen. En juist daarom is die zware levensproblematiek, die Gustaaf Vermeersch als het ware verpletterde en die ik, in het huidige proza vooral aantref bij Gaston Duribreux, bij André Demedts, bij Marcel Matthijs en bij de grootste onder hen, wijlen Norbert Fonteyne - voor de niet-Westvlaming zo heilzaam, omdat zij hem dwingend tot bezinning

Paul Hardy

stemt, al is die bezinning dan ook vaak een pijnigende bezinning, een die de burgerman in ons uit zijn knusse schuilhoek dreigt te drijven.

Onder die tot bezinning dwingende Westvlaamse prozaschrijvers verstoutte ik mij Norbert Fonteyne als de grootste te bestempelen, niet om op hoffelijke wijze zijn nagedachtenis te huldigen, maar omdat waarachtige kunst steeds de vrucht is van een soort bezetenheid, en in zijn beperkt oeuvre mij die bezetenheid intenser aanwezig blijkt dan in het werk van een zijner boekenschrijvende tijdgenoten in dit land. Onder een emotionele hoogspanning heeft deze man geleefd. Hij dramatiseerde het leven, zijn eigen gemoedsleven vooral, en hij bezweek eraan met de bitter-berustende gedachte, waarin het leed van een hele generatie tot een klacht ligt gecristaliseerd: ‘Wij hadden zo vaak le coeur gros, zodat ons hart wellicht werkelijk te groot is geworden’. Deze tragische figuur bleek op verre na niet zonder tekortkomingen; zijn kijk op het leven was méér dan louter eenzijdig, hij was onevenwichtig; de vloeiende melodie van zijn proza leed onder een te zware orchestratie van het woord - maar desondanks moet zijn ontijdig heengaan beschouwd worden als een zeer groot, wellicht als het grootste verlies, dat de Westvlaamse letteren in de jongste jaren heeft getroffen.

En laat mij, dadelijk na hem, vernoemen die andere door het tragische levensgevoel sterk bewogen verteller: Marcel Matthijs. Even eenzijdig wellicht als Norbert Fonteyne, doch minder onevenwichtig, harder, d.i. met meer ‘verholen’ sentiment, met heel wat minder stilistische kunde begaafd, doch ook minder egocentrisch dan Fonteyne, en feller in zijn worsteling om het licht. Bij hem treedt bovendien, als romanesk element, reeds in sterke mate op de voorgrond: het geweten, dat kenmerkende motief van de psychologische romankunst met een christelijke levensproblematiek, welke in Westvlaanderen door de besten en de rijpsten zo ijverig beoefend wordt.

Want dat geweten, wij treffen het niet enkel aan bij Marcel Matthijs, maar ook, en wel in ieder hoofdstuk, van het werk van Gaston Duribreux, waar het niet enkel overdag maar in hoofdzaak bij nacht en ontij zijn tempterende parten speelt. Wij treffen het aan, niet enkel in ieder hoofdstuk, maar op iedere bladzijde als het ware van de weemoedige, grijze, soms ietwat trage maar met beproefde levenswijsheid doordrenkte romans, die André Demedts ons heeft geschonken, André Demedts, wiens verhalend proza ik steeds als het eerst voor het grijpen liggende en meest overtuigende argument aanwend, wanneer ik voor de persoonlijkheidsvormende waarde van de romanlectuur - ook buiten alle aesthetische gronden om - ergens een betoog dien te houden. Men zou zonder veel opsporingen uit het werk van André Demedts een bundeltje Aphorismen zur Lebensweisheit kunnen samenlezen, wellicht niet veel blijmoediget dan het Schopenhauerse equivalent, maar aan de andere kant doorstraald van de christelijke eeuwigheidsgedachte, die de door de doem der eindigheid bezwaarde menselijke conditie draaglijk maakt. De publicatie van soortgelijke wijsgerig-litteraire bloemlezing kan wellicht door de culturele diensten dezer provincie in overweging worden genomen tegen het jaar 1956, wanneer André Demedts een halve eeuw op Westvlaamse bodem zal vertoeven. Aansluitend bij de vier hogervermelde romanciers is het mij een vreugde diegene te vermelden die ik de meest poëtische Wesvlaamse prozakunstenaar durf te heten en, na Filip de Pillecyn ongetwijfeld de zuiverste schepper van artistiek-geïnspireerd proza in Vlaanderen: Daan Inghelram. Met zijn eerste boek schonk hij ons de begoocheling dat wij werkelijk een regionale verhaalkunst van de zee en de zeekust tegemoet gingen. De betreurde Juul Filliaert had reeds bescheidenlijk de misthoorn laten toeten over het ook aan litteraire vertegenwoordiging arme vissersvolk; Gaston Duribreux was onder een bleek vlaggetje met zijn Klaroen van wal gestoken en reeds waren Bruun, de Boenke, Ko den Halven en hun kornuiten als eenzame meeuwenzieltjes neergestreken op het litteraire strand. Toen begon Daan Inghelram ons het verhaal van Walrave's IJde te vertellen, maar hij leek niet de getekende van de zee, die wij aanvankelijk in hem hadden menen en hopen te zien. Zijn romantisme ging andere wegen op; zijn verbeelding vond veeleer verzadiging in vervlogen tijden, zij voerde hem weg van de kust en van zijn streek, hoewel nooit voor lang. En als hij terugkeerde was het om rijker terug te keren. Ik vrees dat hij nog zal wegvluchten uit de duinen, waar Walrave zijn zware strijd streed en uit het gebied, waar de forestiers

[p. 18]

op tuchtexpeditie togen achter de koppige Friezen; maar wees gerust, hij zal tallentijde weerkeren, steeds voornamer en steeds een beetje meer bezonnen omdat hij nu eenmaal behoort tot diegenen, die nooit tevreden zijn over zichzelf, tot diegenen die steeds harder en harder zwoegen aan hun scheppingen daar zij in sterke mate geplaagd zitten met datgene, wat Karel van de Woestijne het ‘gevoelig geweten’ van de kunstenaar heeft genoemd.

Mochten sommigen het jammer vinden dat Daan Inghelram in zijn latere werken het leven langs de stranden heeft versmaad, dié wezen dan getroost door de veelbelovende rijpwording van de jonge Fred Germonprez die, hoewel concreter in zijn visie en minder door de raadselachtigheid des levens getempteerd dan zijn dieper-tastende en hogerbezielde kustgenoot Gaston Duribreux, evenals deze echter geroepen is om dat zonderlinge, onberekenbare volk dat op de grens woont van het land en het water, treffend gestalte te verlenen.

Een volk krijgt niet enkel de literatuur die het waard is, het krijgt ook - wanneer de Schepper van alle goed mild gestemd blijkt - de literatuur die het verlangt. Om ons volk in en onmiddellijk na de jaren van de Grote Verdwazing dié romans te schenken, die het volstrekt scheen te verlangen, deed God andermaal een beroep op een Westvlaming. Hij diende slechts een knipoogje te geven in de richting van de beide Broeltorens en Willem Putman, die nóg minder nodig heeft dan een goed ‘verstaander’ normaal behoeft, toonde onverwijld dat hij niet vanzins was zich door de ‘goede dienaar’ uit de parabel de loef te laten afsteken Hij groef zijn talenten weer op en begon ermee te woekeren tot hij bijna de markt bedierf. Hij woekerde met handigheid, met emotie, met geloof, met vrouwelijke middelen, jawel, en daarmee bedoel ik: met ‘charme’. Hij woekerde bovendien in evangelische geest, dat is in een geest van verzoening en naastenliefde. En wie van ons zal uitmaken in welke grote mate deze romantische en rijk-begaafde ‘charmeur’ tot de algemene verzoening heeft bijgedragen. Want evenzeer de witten als de zwarten; evenzeer de grauwen als de roden, allen hebben zijn romans gelezen en van allen heeft de vertedering bezit genomen. En wie zich vertederen laat werpt zijn wapens weg, hetzij in de Leie, in de Schelde of in de Maas.

Deerlijk zou ik in gebreke blijven, moest ik hier niet de aandacht vestigen op die eigengeaarde volkse vertelkunst, die in Westvlaanderen gedurende de jongste eeuw een merkwaardige bloei kende, en ons langs Pastoor Huys, die ons Baekelant leerde beminnen, en langs de onvermoeibare Pastoor Leroy bij Warden Oom liet belanden, Warden Oom die zijn boeken onder het eerbaar-prijzenswaardige motto stelde: ‘Uit het volk, voor het volk.’

Er is een man, die, aanknopend bij de traditie dier grote vertellers uit dit gewest, er tevens in slaagde zijn eigen vertelkunst op te tillen tot het peil der fraaie letteren. F.R. Boschvogel is bovendien, na Emiel van Hemeldonck, de grote vernieuwer geworden van de historische roman met volks-nationale inslag. Dat is een verdienste - wellicht van litterair-historische betekenis, waar geheel Vlaanderen hem dank voor verschuldigd is. In het werk van Boschvogel ontmoeten elkaar de kunstenaar en de opvoeder van zijn volk, en geen van beiden dient zich voor de andere te schamen.

Ik zou nog goeds en wellicht ook nog kwaads kunnen vertellen over anderen aan wie ik in mijn loslippig overzicht heb voorbijgepraat. Geloof niet dat ik hen onder de waarde schat en dat b.v. geen waardering mijn deel zou zijn voor de al te weinig productieve, doch meer dan gewoon-begaafde Leo Vandaele, voor de met problemen en met de litteraire vorm worstelende Roel de Ridder, voor de bijwijlen verrassende Staf Vliegers; voor de episch-aangelegde Albert Setola, voor de volksverteller Jan Verbeke, voor de veelzijdige Louis Sourie, voor anderen die mij wellicht mogen ontgaan. Ik heb slechts een zeer vluchtig beeld vermogen te schetsen van het bloeiende leven der prozakunst in dit gewest. Het kwalitatieve aandeel van Westvlaanderen in de productie van de Vlaamse proza-epiek kunnen wij niet in procenten berekenen. Er is geen maat waarmede men onmeetbare dingen meten kan. En onmeetbaar, want mateloos, is de bezieling van de kunstenaar. En van diezelfde orde is het resultaat dier bezieling: zijn werk. De som van de Westvlaamse onmeetbaarheden zou toch nooit kloppen, wanneer mijn onwiskundig brein deze moest trachten te achterhalen. Derhalve bespaar ik mij die moeite. Ik kijk naar de vele lichtende plekken van litteraire schoonheid, die zich tallenkante aftekenen op de landkaart van Westvlaanderen. En ik oordeel dat Westvlaanderen tevreden mag zijn, te meer daar, te midden van al dat licht de ‘zon’ nog steeds te branden staat boven Ingooigem, Stijn Streuvels, de grootste prozakunstenaar, die ons volk in deze eeuw heeft gekend.

PAUL HARDY