West-Vlaanderen. Jaargang 1

[p. 11]

Streuvels gehuldigd door Nederland

HET werk van de schrijver, die wij thans huldigen, kunnen wij bij diens leven als een afgesloten geheel overzien: zelf verzorgt hij er nog een chronologische volledige uitgave van. Het wordt afgesloten door drie delen mémoires, die teruggrijpen tot vóór de aanvang van het letterkundig werk en de voorbereiding zowel als de ontwikkeling ervan vergezellen. Het is veelzeggend, dat die mémoires niet mémoires heten of Mijn Dagboek, doch dat ze namen dragen van Westvlaamse dorpen: Heule, Avelghem, Ingoyghem. Als men zegt, dat de wereld van Streuvels' werk niet groter is, dan moet men zich haasten eraan toe te voegen, dat ze vooral niet kleiner is. Er zijn schrijvers, die niet buiten het betrek kunnen van het landschap, waarin ze opgroeiden, en tot die schrijvers behoorden kunstenaars als Alain Fournier en François Mauriac, die dit met evenveel woorden als de bindende voorwaarde, de atmospheer sine qua non voor hun werk erkennen, en Maugham, die zegt alleen te kunnen schrijven over mensen van wier gemeenschap hij deel heeft uitgemaakt, omdat je van horen zeggen nooit achter de dingen komt, die in die gemeenschap de mensen gemaakt hebben tot wat ze zijn. Klein of groot doen er niet toe als vlaktemaat voor de streek, waarin een auteur wortelt. Klein of groot worden uitgemaakt door het beeldende, dichterlijke vermogen van de schrijver, en daar kunnen we het hier over eens zijn. In die drie namen, Heule, Avelghem, Ingoyghem legt dit werk als naar een eindeloos verschiet het uitzicht open op Westvlaanderen, waarvan het de grote epische verbeelding is. Het maakt Westvlaanderen wereldwijd, het maakt het, inderdaad, tot een wereld.

Met Lenteleven ving die grootse epische verbeelding van de Westvlaamse wereld aan en dat boek verscheen nu ruim vijftig jaar geleden in een uitgave van Victor Delille in Maldegem en in een gelijktijdige Noord-Nederlandse uitgave bij L.J. Veen te Amsterdam. Het was in de dagen, dat de vernieuwing der Tachtiger beweging in Noord-Nederland met het Vlaamse renouveau der van Nu en Straksers samenviel. Zo min als in Noord-Nederland was het in Vlaanderen zo, dat een apologie voor een beweging een werfkracht van talenten werd. De talenten waren er eerst en ze werden zich gelijktijdig van de vernieuwing bewust, waartoe ze zich aaneensloten. Toen Streuvels met de tweede reeks van Van Nu en Straks voor het eerst met dit tijdschrift in aanraking kwam was het, zoals hij zelf later vertelde, of hem daar in zijn dorpse eenzaamheid een windvlaag om de kop woei. Zo 'n dichtregel van Karel van de Woestijne: Woud, macht van vuur, o majesteit van vuur, dat was al niet minder dan de donderslagen van Kloos en van Deyssel, en Streuvels spreekt van een veropenbaring, een nieuwe wereld, een hoogte, waarnaar hij verlangend opzag, een wonder, dat gebeuren ging. De van Nu en Straksers waren zijn mannen en hij sloot zich bij hen aan, August Vermeylen, Karel van de Woestijne, met wie te samen hij de Vlaamse literatuur die vernieuwing schonk, welke haar Europese mondigheid inhield. Van de drie genoemde is hij de enige nog levende en van hun werk is het het zijne, dat, omdat verhalend proza altijd gemakkelijker de weg tot vertaling vindt, het meest tot Europa is doorgedrongen door verschillende vertalingen, maar bijzonder door de Duitse en hun verspreiding in Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland, waar de vele uitgaven hem plaatsen in de rij van Europese schrijvers en de letterkundige critiek hem graag naast Gorki stelt, waarmee zijn werk verwant en zonder enige twijfel in evenmaat is.

In Noord-Nederland was het werk van Streuvels, dat daar in de grote letterkundige tijdschriften verscheen en in snel opeenvolgende boekuitgaven, een overrompelende verrassing. Nadat met de hele negentiendeeuwse inschrompeling de officiële literatuur in een dood straatje was geraakt, brachten de donderslagen van de tachtigers de vernieuwing door de Hollandse inauguratie van het Engelse aesthetisme van Shelley en Keats en van het Franse naturalisme. In Nederland werd dit naturalisme, Nederlands-eigen, gemodereerd tot realisme, het klaarst en zuiverst in het schilderlijk realisme van Jacobus van Looy, bij wien de taal een tot dan ongekend beeldend vermogen kreeg. Aan het schrijverschap werd het praedicaat woordkunstenaar, prozakunstenaar, taalkunstenaar verbonden. Bij van Deyssel ontaardend in een vermoeiende descriptie bleef de nieuwe prozakunst het zuiverst bij van Looy. Maar aan de andere kant in de samengang met de ontwikkeling der sociale tendenzen wijzigde zij zich tot een realisme, dat vooral de zelfkant zocht. Het realisme van Streuvels bracht een andere en frisse wind, de wind van Vlaanderen, van het Zuiden. Toen het in Werkmensen tot zijn hoogtepunt kwam, waren de pessimistische Noord-Nederlandse boeken al lang vergeten, en uit Werkmensen zou dat machtig brok proletarische vertelkunst Leven en Dood in de Ast levend blijven tot nu toe, en het zal langer nog levend blijven. Het is waar, dat Streuvels' werk in de aanvang een sterke fataliteitstrek vertoonde, de wending van het verhaal naar de slechte afloop: de zelfmoord in de novelle In 't Water; Horieneke, dat na de stralende commu-

[p. 12]

niedag in de stijve Aprilse regen op 't land werkt bij de brutale boer; de blijde speeldag van 't eind waarvan een jongetje uit een boom doodvalt; de idylle van Oogst, waarin de knaap Rik door de zonneslag wordt geveld. Maar in die slecht aflopende verhalen, wat een beschrijvingsvreugd vooraf: het schone beeld der dorpse dagen, de verrukkingen van het kinderspel, de weergaloze tederheid der voorbereiding tot de kindercommunie, de innigheid van een onuitgesproken knapenliefde. Windopen zijn de titels: Lenteleven, Zonnetij, Zomerland, Het Uitzicht der Dingen, Najaar, Dagen. Tegelijk met het blijder worden van de toon wijzigt Streuvels' fatalisme zich tot de grote tegenkracht der onbuigzaamheid van de natuur. Van Looys beschrijvingskunst is dikwijls artificieel tot in het hanteren van de syntaxis toe, - het proza van Streuvels heeft de natuurlijkheid van wasdom. Eerder heb ik het al eens dauwfris, windopen, regenvochtig, aardkrachtig genoemd; men zoekt naar dat elementaire in de bepaling, dat de Noord-Nederlandse dichter Verwey zo treffend aanduidde, toen hij zei, dat, als de zon kon schrijven, ze schrijven zou als Stijn Streuvels... Eerder schreef ik reeds, in de hele Vlaamse literatuur geen mensen te kennen, die zo bloedwarm, zo ademkrachtig, zo zielsecht leven als de figuren uit het werk van Streuvels. Streuvels' kunst, jong toen, nieuw, baanbrekend, werd voor Noord-Nederland een hartveroverende verschijning in de literatuur en heeft op de ontwikkeling van het landelijke verhaal en van de boerenroman in de Noord-Nederlandse letterkunde een overal aanwijsbare invloed gehad.

Ik moet zeggen: voor mij heeft de kunst van Streuvels overwegend iets zomerlands, ze is immer doorbroken door de blijde toon, hymnisch soms als in Sint Jan en Jeugd, levenswarm als de joelvreugde in Minnehandel, lentelijk als in het wieden in De Vlaschaard, verstild in dat innige Stille Avonden. Schrijvend als de zon zou doen, indien ze zou kunnen, zet onder de eindeloos wijde hemel Streuvels zijn wereld van Westvlaanderen in dagklaarte uit: de boer op herenhof of pachthoeve, de kleine boer, de koei- en keuterboer, en vooral de kortwoners, de werkmensen wier moeizaam leven en labeur hij gestalte en beeld heeft gegeven in machtige brokstukken, men zou zeggen Gorkiaanse proletarische kunst als men niet zoveel treffender kon zeggen: Streuvels' proletarische kunst.

Van proletarische kunst sprekend dring ik dit werk geen sociale tendenz op, die het niet heeft. Het heeft meer. Het heeft dit zwaar epische getuigenis van dit Westvlaanderen, de vette streek, maar van alle belgische provincies het gewest met het minst eigen en het meest verpachte land en met die tegenstelling tussen grondeigenaar, herenhof en kortwoner, het labeur van hen, die het zwaarst werken voor de vruchten der aarde, maar er het magerste deel van hebben; tot die krankzinnige tegenspraak toe, dat het vette land juist hen het minste voedt en voor duizenden de redding uit de nood ligt in het uitwijken naar Noord-Frankrijk. En zó kan die werkman niet afstompen in het te zwaar gareel, in de eeuwigdurende zorg dat al het verdiende zó weer in het alles eisende gezin is verdwenen; of zij houdt de geestkracht recht, de Vlaamse, proletarische, moederlijke vrouw als Manse Balcaen, zij houdt zich en de hare staande met een soms woeste geloofskracht. Naast die vrouw is het het prille, landse Vlaamse meiske, de raadselachtige bekoring van de vrouwelijke puberteit. Zo raakte ik een ander, telkens terugkerend motief in het werk van Streuvels: de nostalgie naar het wonder van de ongereptheid van het kind. Deze vertedering doet hem van de aanvang af reeds de schoonste bladzijden schrijven en altijd zijn het bladzijden van een ongeëvenaarde indringingskracht in de kinderziel: Dit bedromen van het kind verdiept zich tot de rijkste geluksmomenten in zijn werk, zoals in Veva, in Kerstekind, in Prutske zelf, tot het kind, reinigend en verzoenend, vereenzelvigd wordt met de hemel- en engelgestalte, zoals in de novelle Kerstmis in Niemandsland uit Werkmensen.

In het werk van Streuvels zoals het voor ons ligt zien wij een standvastigen groei en verdieping en een toename van de epische kracht, tot dat meesterwerk van samengebalde vertelkunst: Leven en Dood in den Ast. Hij neemt aan geen enkele letterkundige discussie deel, laat er zich ook niet door afleiden, maar gaat zijn eigen, sterke ontwikkelingsgang. Daarmee schenkt hij aan de Nederlandse literatuur de Zuid-Nederlandse bijdrage van zijn omvangrijk werk dat met Gezelle tot de roem van het nieuwe Vlaanderen behoort.

Ruim vijftig jaar is een hele tijd. Vanzelf ontwikkelen zich andere litteraire stromingen. De roman in Vlaanderen vernieuwde zich in een rij van jongeren. Wat zij nu doen, deed een halve eeuw geleden Streuvels met de openbaring van zijn jonge en nieuwe kunst, waarmee hij zich een halve eeuw zou handhaven als Vlaanderens grootste prozaschrijver. Met deze aanduiding stond hij te boek in het geschiedkundig overzicht der Nederlandse letteren, dat ik op de schoolbanken had: zo staat hij nog te boek in de een jaar oud zijnde nieuwe uitgave. Nu hij tachtig jaar is geworden en grijs, maar niet oud, en springlevend gebleven als zijn werk, zeggen wij hem voor zijn schone arbeid dank, verheugd over het voorrecht, hem dat nog in de stille avond van zijn leven te mogen doen. Als Noord-Nederlander huldig ik eerbiedig in hem de dichter, wiens werk tot het schoonste en rijkste behoort, wat de Nederlandse literatuur van de laatste eeuw bezit en wat ze aan het voor die literatuur zo vruchtbare Vlaanderen dankt. En persoonlijk sprekend, wat mij toegestaan zij, getuig ik niet minder dankbaar, dat het werk van Streuvels én zijn vriendschap, tot het beste behoren, wat ik in mijn leven aan geestes- en geluksinhoud mocht verwerven.

ANTOON COOLEN

(Waalre N.B.)

[p. 13]

In de werkkamer met het brede raam.

De beste vrienden.

De familie Lateur. Van links naar rechts: Isa Lateur, Mevrouw Lateur, Stijn Streuvels, Mevrouw Paul Lateur, Paul Lateur, Dina Lateur.

[p. 14]

Twee foto's van Stijn Streuvels, speciaal voor Westvlaanderen genomen te Ingooigem op 27 November 1951.

Studio Rembrandt, Ingelmunster.