Vlaamsche Arbeid. Jaargang 23 [18]

[p. 179]

Paul van Ostayen als kunstkenner

De titel door Paul van Ostayen gegeven aan het tijdschrift dat hij, een paar maanden vóór zijn dood nog stichtte, Avontuur, kan wel doorgaan als een kenschetsing van heel zijn leven en streven. Voor hem was het bestaan, voor den geest nog meer dan voor het lichaam, een avontuur, een hardnekkige, rustelooze, het gevaar trotseerende onderzoekingstocht. Het was hem onmogelijk stil te blijven staan bij een eens gevonden kunstvorm, een enkelzijdige gevoelsorde, een voor altijd ineengeschakeld gedachtencomplex. Hij hunkte naar anders, naar beters, geteisterd door zijn onrust, zijn nooit-over-zich-zelven voldaan-zijn, zijn zucht naar een nieuwe, hoogst-eigen schoonheid. Wat ligt er een adel in dien strijd - dien zelfstrijd - van den onrustige, door eigen onstandvastigheid gekweld, door zijn koortsig, nog niet op te klaren tijdsgevoel voortgedreven! Voor zoovelen die nooit aarzelen, omtrent de te volgen richting geen den minsten twijfel koesteren, onaangedaan, zonder blikken of blozen zichzelven herhalen, moge het lijdensbeeld van dezen jongen man een pakkend voorbeeld zijn!

Laat door zooveel schuchterheid, eenige wanorde ontstaan en, tot het paradoxale toe, een vlottende onzekerheid welke in eigen tegenspraak en tweespalt haar voedsel vindt, deze ongelijkheid van stemming, deze dan eens opgejaagde, dan weer teneergedrukte bevliegingen van wie tast, experimenteert, onvermoeid de geheimzinnigste diepten der ziel peilend, blijven er niet minder boeiend en aandoenlijk om. Misschien was Van Ostayen, als scheppend kunstenaar, nog eer op den weg van het zoeken dan op dien van het bereiken, maar het zoeken van zekere menschen is ons liever dan het bereiken van vele anderen. En toch: er komen in Music-Hall, in Het Sienjaal, in Bezette Stad gedichten voor, die mij bijgebleven zijn, en voor den toekomstigen lezer, zooals voor den huidigen, - meer misschien dan voor den schrijver - een waarde bezitten, een volheid, een eigenheid, waaraan onze herinnering weigeren zal te tornen.

Dat zichzelven-kwellen van van Ostayen ging niet zonder eenige wrangheid gepaard. Er was bijwijlen iets aanvallends, iets kribbigs in zijn houding; iets achterdochtigs tegenover zichzelven; iets hoogmoedigs, afgetrokkens tegenover vreem-

[p. 180]

den, dat de oningewijden kwetste en ergerde. Men drijft niet ongestraft de kritiek tot waar van Ostayen ze dreef, noch eigen kunst, noch die der anderen sparend. Zijn kritisch oordeel was van een strengheid die niet veel recht liet staan van wat de loopende meening als goden of afgoden had opgericht. Maar vergeleken met de gemakzucht en de handelbaarheid van de meeste Vlamingen van het ‘gemoedelijk’ slag, wil ik de scherpste, ja zelfs de onverdraagzaamheid van een jongen als van Ostayen betrachten als iets zeer noodwendigs en aantrekkelijks, ten opzichte van onze cultuur, voor wie zich niet met sleur tevreden kan stellen.

Ik heb persoonlijk omgang met hem gehad vooral in zijn kwaliteit van kunstkenner en kunsthandelaar. Zelve begeesterd door alles wat schilderkunst is, mijn bedrijvigheid dezer laatste jaren schier uitsluitend gewijd hebbend aan de verdediging van de nieuwe kunstprincipes, aan de bekendmaking van de modernistische schilders van hier en elders, terwijl hij ook vol ijver was voor die zaak, hadden wij daar een terrein gevonden waar 't ons wederzijds gemakkelijker viel elkaar te ontmoeten dan op het literaire en wijsgeerige. Hij schreef over moderne kunst enkele opstellen, hoogst interessant door hunne diepe en oorspronkelijke inzichten, soms erg onbillijk, bijwijlen iets of wat te theoretisch, op het randje van het stelselmatige en het pedante af. Vooral ten opzichte van de groote school onzer Belgische expressionisten heeft hij zich wel eens aan willekeurige miskenning bezondigd, echter zonder kleinheid, zonder moedwil. Tegenover zijn intiemste vrienden stond hij op zijn onwrikbaar standpunt, eerlijk tot het cynische toe. (Zoo herinner ik me zeker opstel over Floris Jespers, in Sélection verschenen, waar hij al te hardhands een zeer voornaam kunstenaar bejegende, welke hem als kameraad zeer lief was, zelfs als artiest heel sympathiek, maar wiens tekortkomingen hij toch niet wou nalaten in het guurst daglicht te stellen, tegen zijn eigen belangen in, vermits hij zich, rond dat tijdstip, ook als kunsthandelaar voor den verkoop van Jespers' doeken had ingespannen.) Zoo'n levenshouding teekent een mensch: uit één stuk, niets en niemand ontziend, hardvochtig waar 't zekere zijner beginselen gold, van een Jacobijnsche strakheid. Daarbij komt nog, dat van Ostayen erg ‘Duitsch’ voelde; zijn voorkeur ging onbedingd naar enkele, bepaalde uitingen van de Duitsche literatuur, de Duitsche schilderkunst, de Duitsche wijsbegeerte, en met het raisonneurstemperament dat het zijne was - in zijn gezelschap verviel men dadelijk in bespiegelingen en betrachtingen van algemeen-theoretischen aard - kwam hij er zoodoende, als van zelf, toe zijn vrijheid te beperken door wat hij aan systematiseerende esthetiek had vastgelegd. Althans in zake

[p. 181]

kunst ging hij zelden of nooit op zijn gevoel voort. Toch heeft het mij toegeschenen, dat het leven hem, den laatsten tijd, eenigszins vermilderd had, dat hij er al heel wat van het opzettelijke en stugge van zijn kunstbeschouwing had bij ingeschoten. Waarmede ik niet bedoel, dat hij toegevingen deed, noch iets van zijn strenge geestelijke zienswijze had verloochend, maar er was iets ontvankelijkers, iets warmers, iets levendigers losgekomen uit de zwachtels van zijn vroeger, misschien wel al te koel beredeneerd, al te hoog-idealistisch, vooral te louter ideologisch kunstfanatisme. Zoo ook was er in den stijl van zijn kritisch proza iets rakers en lossers dan weleer, toen het zwichtte onder meer abstractie dan het dragen kon.

Wat dus de letterkunde en de kunst betreft, heeft hij loyaal zijn plicht gedaan, zooals hij dien opvatte: door vrank en vrij, met veel overmoed soms, met oorspronkelijkheid altijd, ettelijke niet banale, niet conventionneele meeningen uit te spreken, welke te gepaster tijd in het oor van heel een deel van het jonger geslacht van Vlaanderen zijn gevallen en meer dan eens als een hoogst noodige prikkel hebben gewerkt. Het is hem altijd zwaar gevallen het werk van die geesten te erkennen, waarover allen het eens zijn en die tot het gemeengoed van een beschaving behooren; veel liever ging hij, op zijn eentje, op exploratie uit, aangetrokken door het nieuwe, het zeldzame, het revolutionnaire, het nog niet bekende, nog niet getoetste. In een klein land als het onze, waar men graag genoeglijk indut in de wijding van het verleden en een nog al makke heldenvereering en waar men al te vaak, onder voorwendsel van traditie, het geijkte, het schoolsche, het gemeenplaatselijke aantrekt en vertroetelt, is hij als een jong-kranige, drieste, vaak onhandelbare verstoorder van de openbare rust opgetreden, de meesten tot ergernis, enkelen tot opbeuring. Met harde vuist, heeft hij de klokken van den nieuwen tijd geluid, stormklokken en alarmklokken, velen uit hun zelfgenoegzaamheid, hun schroomvalligheid, hun ouderwetsche kleinburgerlijkheid wakker schuddend, die zonder hem misschien nog aan 't sluimeren zouden zijn. Niet altijd hebben ze hem gevolgd tot waar hij hen leiden wilde - en 't gebeurde hem wel buiten paal en perk te galoppeeren, ver van allen begaanbaren weg, - maar toch zullen voor dezen zijn werk, zijn actie, zijn invloed niet heelemaal ijdel blijken. En als men zulks van een jongen doode kan getuigen, dan heeft men meer aan hem gehad dan wat assche.

André de RIDDER.