Vlaamsche Arbeid. Jaargang 23 [18]

Beeldende kunst

Jacob Smits †

Drie jaar geleden vierde Jacob Smits zijn zeventigste jaar. Vrienden, kunstbroeders, een minister, begaven zich toen op reis naar Achterbosch, het kleine dorpje bij Moll, in de Antwerpsche Kempen waar de schilder nu weldra veertig jaar lang woonde in afzondering, alleen met zijn werk en met de stille menschen, de stille dingen die hem dat werk ingaven en die een wereld voor hem geworden waren. Hij is daar nu gisteren op 14 Februari in zijn landhuis te midden van de oude hoeven en schuren met strooien daken, na een lange en pijnlijke ziekte, gestorven.

Het vergaat den waarachtigen kunstenaar soms vreemd. Vóór dertig jaar was deze Jacob Smits reeds in het volle bezit zijner uitzonderlijke gaven. Ik herinner mij van hem zijn

[p. 93]

eerste Antwerpsche tentoonstelling, nu wellicht vijf en twintig jaar geleden, die welbegrepen, de wedergeboorte van de religieuze kunst in de Nederlanden zou hebben ingeluid. Want deze Rotterdammer, die zich van uit zijn druklevende havenstad had teruggetrokken in het Thebaîs der Kempische zandvlakte, kroeg er de vizioenen van de oude woestijnvaders, en Jezus zat met hem aan in de lage donkere kamer onder het hooge en donkere strooien dak van zijn kluis. Langs de zandwegen en op den zoom der sparrebosschen, tegen een citroen-gelen of oranje avond hemel, over de heide, ontmoette hij de apostelen en de heilige vrouwen en op den drempel eener hut verscheen hem de madonna met het goddelijk kindje op haar schoot.

Hij was zoozeer vervuld van het heilige en het wonderbare dat hem van overal uit deze verlaten streek met hare nederige menschenlevens tegemoet trad, dat hij daarvan het gewijde en vrome boek schreef 't welk die eerste schilderijen geworden zijn.

Maar de menschen waren zoozeer gewoon geraakt het evangelisch gebeuren te zien voorgesteld op de geijkte manier van het kerkelijk fabrikaat, dat zij het waarachtig en levend-bezieldeheilige, zooals het hun verscheen in het eigen en eenig vizioen van een uitzonderlijk mensch, niet meer vermochten te begrijpen.

Eenparig was de afbraak van wat de welmeenende critici, uit naam der massa, toen noemden een heiligschennis. De enorme, verrassende, oorspronkelijke arbeid ging terug naar Achterbosch zooals hij naar Antwerpen gekomen was, zonder dat een enkel mensch er iets van blijvende waarde in had weten te erkennen.

Ik herinner mij nog hoe ik, twintigjarige toen, kort nadien den meester bezocht op Malvina-hof, verscholen tusschen de sparren en omgeven door de hooge donkere strooien daken van schuren en landsche huisjes, en hoe de verongelijkte, doch niet verbitterde, gelukkig was met mijn jeugdige en spontane bewondering.

Sindsdien heeft hij glansrijk overwonnen, maar de groote roem, de universeele bekendheid kwam hem toch eerst toe in den avond van zijn leven. En hij wordt wellicht thans nog ‘ontdekt’ in werken, die slechts de nuchtere herhaling zijn van wat, zoo zelden op het voor den kunstenaar gunstig oogenblik, in geestdrift door de groote schare wordt aanvaard.

Ik meen zelfs dat het niet begrepen-zijn op zijn tijd dezen schilder heeft doen afzien van het grandiose dat hij op het oog had. Want zijn ambitie was toch geen mindere dan met zijn werk naast de allergrootsten te staan, naast Rembrandt, Michel Angelo, Raphaël, de Grieken, maar op de hem eigen manier en in harmonie met zijn tijd en zijn omgeving. Hij meende dat het allergrootste slechts te bereiken viel door het religieuze en dat het religieuse moest worden aangevoeld in het eeuwig menschelijke.

Daarom aanvaardde hij de beperkte wereld waarin hij zich had teruggetrokken. Hij zag den Kempischen boer in eenheid met het schrale land waarop hij leefde, zwaar staande op zijn klompen in het zand, gegroeid uit den grond met de taaiheid van de sparren die, daar boven de donkere daken van schuren, stallen en hutten uitstaken en loom bewogen op den wind. Hij zag in den boer het onderworpene, het verachterde, het misdeelde, maar hij voelde het aan met een eindelooze goedheid, waardoor het voor hem het heilige werd.

Het is van groote beteekenis, dat een kunstenaar, een cultuurmensch, het nederige in zich opneemt en tot iets groots en aangrijpends maakt van algemeene menschelijkheid. Eeuwen

[p. 94]

van gelatenheid en onderwerping aan het lot, van egaal zwoegen en rusten door de dagen en de jaren, hadden gewacht op de komst van dezen Rotterdammer om verheven te worden tot den adel van een evangelisch verhaal.

Het is des te merkwaardiger wanneer men bedenkt dat de opkomst van Jacob Smits samenvalt met den bloei van het impressionisme in Vlaanderen, en dat hij, alleen schier in zijn tijd, het oogenblikkelijke, het vluchtige, het uiterlijke en vergankelijke heeft weten te vermijden om het duurzame, het eeuwige te betrachten. Hoe ver staat hij thans boven al die schilders van lieflijke landschappen, hoekjes, kantjes en anecdootjes. Hij zocht naar den geestelijken inhoud van menschen en dingen. Hij speurde naar wat er omging in de ziel, naar wat er achter de verschijning verscholen lag. In den aanvang deed hij het met de uitvoerigheid van den romancier, of den dramaturg. De ‘Vader van den veroordeelde’, een der vroegste werken, was tot het uiterste gedetailleerd in zijn samengedrongen tragiek. Zoo had Rembrandt de menschen aangezien.

Voor het eerst wellicht in de 19^e eeuw, hier in Vlaanderen, na het opgeschroefde en declamatorische van de romantiek, kregen wij weer een waarchtige, van inwendige miserie doorwoelde gestalte te aanschouwen: een innerlijk-lijdend mensch, die, in smart gedompeld, er alle bitterheid van gesmaakt heeft, het onafwendbare heeft leeren aanvaarden en met samengewrongen handen en gebogen hoofd daar zit en zijn tranen eet.

Later detailleerde hij zoo niet meer de innerlijke gevoelens. Hij ging van het individueele, het bijzondere, naar het algemeene. Hij omdoezelde de hoofden van zijn mannen, vrouwen en kinderen en zocht de uitdrukking in de groote omtreklijnen, in een houding, een stand, het gebogen zijn van een hoofd, de liefderijke omarming zijner moeders. Zoo bereikte hij het monumentale. Geen harde en verstarde styleering nochtans. De vervaging rondde zijn gestalten af in hunne zwellende vormen en omgaf ze met die atmosfeer van goedheid en vroomheid die het eigene is van Jacob Smits.

Hoe heeft hij telkens en telkens weer de Kempische boerenvrouw geadeld tot algemeene symbolen, die hij noemde ‘Simphcissima’, ‘Amabilis’, ‘Madonna’, ‘Lente’, en die zoovele goddelijke moeders zijn. Hij deed ze uitkomen op vermiljoenen achtergronden, op kalkwitte muren, op safraan-gele hemelen van roode strepen doortrokken, op het donkere, op-het-zwarte-af, van stallen, schuren en mastenbosschen. Hij kleedde ze in een diepblauwen rok, in een rood-baaien keurslijf en hare gelaatstrekken en handen hadden den doffen gloed van door stof van jaren heenblinkend goud. Zijn mannen, zijn kinderen scheiden zich niet af van de massa, hebben geen individueele kenteekens; het blijven algemeene typen van het boerenras der Kempen met ronde gezichten die als met goedheid, argeloosheid, zwijgzame onderwerping, omdoezeld zijn. Ook stelt hij ze liefst voor in broederlijke samenhoorigheid: de kinderen in onschuld vergaderd rond een zoogende moeder, een huisgezin aan tafel bij het noenmaal. De hoofden zijn over de borden gebogen. Dat eeuwigzelfde collectieve gebaar bij het nutten van het dagelijksch brood krijgt een wijding zoo, dat het geen wonder meer lijkt, dat Christus zelf in de kamer is getreden en, Eenvoudige, mee aanzit met de simpelen van geest en de reinen van hart en met hen dankzegt om de goedheid van 't leven.

In de armelijke ruimte vol rijke duisternis onder de lage balken-zoldering glimt wat rood of geel van een koperen ketel.

[p. 95]

Een scheef gezakte kas, een bordenrek, een schoorsteenberd, een kinderwieg zijn als doorzield, het zijn de lotgenoten van die arme menschen. De eenige kostbaarheid in die kamers is de blauwe lucht zooals ze met witte wolkjes boven en een lapje groen veld van onder, gevangen zit en gevat binnen de vierkantjes van het kleine lage raam achter de neergebogen dankende hoofden. Heel de rust en de stilte van het Kempischlandschap met zijn verre huisjes en masten over de vlakte, is aldus in de kamer gekomen, als een heilige aanwezigheid.

In zijn portretten kijkt hij weer met aandacht naar zijn menschen en in dik op elkaar gelegde verflagen boetseert hij als het ware de koppen vol uitdrukking en de rijke gelaatskleur houdt het uit tegen de vermiljoenen of goud-gele achtergronden.

Wanneer hij de menschen en de dingen niet verwerkt tot bijbelsche tafereelen, dan krijgen wij het zuivere landschap te zien; maar een gedroomd landschap dan, zooals het uit de herinnering wordt geboren van den gevoels-innigen kunstenaar, die daar sinds jaren woont te midden van bosschen, heiden en velden, waar de lage hutten staan der inzakkende stroodaken; waar de koeien, de karren, de menschen en de dingen bewegen die het leven zijn van dat stille land.

Niemand buiten hem hier in Vlaanderen heeft de Kempen zoo gezien; al het diepe en innige in dat werk is van hem alleen en onnavolgbaar omdat het uit zijn hart werd geboren en uit het jarenlange contact met de dingen in het rond. De goudklonters van zijn westerhemelen, zijn lage hoeven met wit verlichte muren en donkere daken, zijne traag voortgetrokken ossenkarren en zwaarstappende boeren over den zandweg langs het dennebosch, zijn duister-schoone stallen vol vee, - alles is vervuld van die zachte goedheid die door het hart van den kunstenaar aan alle dingen wordt ingestort.

De landschappen en dorpsgezichten uit zijn laatsten tijd hadden iets aangrijpends en naargeestigs gekregen. Een molen staat donker en onheilspellend in de aschgrauwe eindeloosheid der heide. Zwarte wolkenmassa's overweldigen de lucht, die van een diep-blauw bleef in een enkel hoekje waar, straalloos en witbleek als een hostie, de maan gerezen is. De gedrochtelijke schaduw van den molen spookt over den grond. Een kar met een ezel bespannen komt aangereden onder geleide van een donkere mannegestalte, een ommantelde vrouw treedt nader, klein onder de ontzaglijkheid van den hemel. Het gebeuren speelt zich af als in een droom, in een door spoken bezocht oord en het wordt beangstigend als in een verhaal van Poe.

In den laatsten tijd ook werden Smits' luchten vaak van een sinistere witheid, die, een hard en koud licht uitstraalt, waartegen de menschengest alten en de huisjes zich dan scherp afteekenen.

De enorme arbeid en de uitzonderlijke hoedanigheden ervan maken dezen man tot een der grootste figuren van zijn aangenomen vaderland. In zijn laatste levensdagen had deze geweldige, die zich zoo hoogmoedig soms kon stellen boven de massa en de eigen kunstbroeders, zoodat hij alleen nog bestond, den weemoed gekend die de physieke marteling in hem wekte en hij verzoende zich met God, den God van eindelooze goedheid dien hij zoo dikwijls had meenen te zien verschijnen bij de arme menschen, waaronder hij leefde.

Jozef MULS.