Vlaamsche Arbeid. Jaargang 16

[p. 476]

Van den Oever en het expressionisme

Een overloper! smaalde de grote Florentijn vanuit zijn literair etappengebied.

Aan de frontoverzij wordt geantwoord: ‘Jawel, un sublime déserteur!’

In de ijkzaal der Van Nu en Straksers verstaat men de kunst van twee maten en twee gewichten.

Wie er witstaat in de dekenij krijgt krities goedgewicht, buitenstaanders zijn aan het waardeoordeel dat over hen geveld wordt, deerlik bekocht.

Aangenomen dat van den Oever een renegaat werd, zijn deze scherprechters in objectiviteit er dan mogelik ook voor te vinden dit epitheet te spelden op den hoed van Herman Teirlinck? Want gezien de literaire bedrijvigheid van deze plaatselik-Brusselse grootmeester zijn de kritici van 90 per analogie met het geval van den Oever, duchtig in de aap gelogeerd al is deze aap ook van ivoor.

Men zal ons niet betichten van overdreven begeestering voor de poetiese zijde aan de gestalte Van den Oever (bij herhaling hebben wij ons daarover met de noodige scherpte betuigd), maar toch willen wij zijn nagedachtenis rehabiliteren en het met minachting gekruide scheldwoord ‘overloper’ van hem afwentelen als onverdiend.

Dreef de aantrekking van het expressionism Van den Oever tot een windwijzerig volte-face of ontstak zij in hem een gedegen inzicht?

Wij schrijven 1919. De Ruimtegroep zette haar eerste bakens. A prosteriori kan over deze werking gezegd, dat haar bindstof meer lag in een politiek-sociale dan wel in een strikt litteraire grondslag. De tijd van rijpheid en bezonkenheid zou de esthetiese differentieering hier uit middelpuntige wegen opdrijven. De zeer strategies aangelegde Van Nu en Straksers meesmuilden: burgeroorlog! In feite voltrok zich hier het zeer gewoon onthechtingsprocessus van individualiteiten die

[p. 477]

binnen de esthetiek een vermeend raakpunt dachten aangelegd.

Van den Oever liet zich aanmelden, gewapend met de vreselikste skepsis, bepaald anti-verslibrist, verwoede tegenstander van Pegasus' ongenade, vastgeroest als hij was in archaïeke beeldingswijzen en stramme techniek. Geen geduchter opponent dan van den Oever. Als het waar is dat twijfel ligt aan de basis van alle geloof, dan was van den Oever daar de volstrekte belichaming van. Als één ideaaltrek nog van zijn wezen uitsloeg, wees dan zeker dat het was na hartstochtelike tweestrijd met de finaal-verwonnen twijfel binnen hem. Maar boven dit gekrioel van vaak anarchistiese denkbeelden in zijn diepste wezenheid eenmaal triomfant uitgerezen, stond zijn zelf-zege in de gelouterde idee onverwinbaar. En hij wierp zich voor haar vol overgaaf in de batalje.

De afstand van zijn vroeger litterair werk tot het expressionism was wezenlik niet gering. Nochtans kan men voor vast aannemen dat hij die weg stapvoets heeft verkend. Wat zo klakkeloos wordt voorgesteld als waaghalzerij, als een karpelsprong, was, dit kan niet genoeg benadrukt, de pijnlike zoektocht na het onverbiddelik autodafe, de ontwijding van eens geheiligde waarden, naar de aanvaarding van een nieuw credo.

Maar tussen dit eindpunt en Van den Oever rees ontijdig een vale gedaante: de dood.

Als werk in wording, waaraan tans de bekroning voor immer onthouden blijft, zijn Van den Oevers dichtbundels te betrachten. Wij kunnen over onvoltrokken arbeid geen eindgeldig oordeel vellen. Evenwel, met de noodige weermiddelen tegen gemakkelike Hineinprojizierung, de gegeven mogelikheden uitvorsen.

Toen Van den Oever de tijdroep aan zich hoorde verschallen, stond hij nog midden de wonderbare schijnwereld der literatuur. Wat al zelfbezinning, en zelfdoorpeiling vooraleer hij daarvan de zoete ban wist te breken, en zich aan een literair belast verleden vrij te worstelen, gebaar waardoor hij de kwalike broeikas atmosfeer van zich afsmeet en naar een ver braakland uittrad, zaaivaardig.

Wij herinneren ons hoe hij zijn waarde oordeel haarfijn afwoog, waarbij zijn subtiel-toegespitst verstand de zekerheidsbalans was. Immers hij ook was omsloten door de dorre l'art pour l'art formule en hij geloofde daarin zo onwrikbaar dat na onze eerste kennismaking toenmaals de overtuiging bij mij vastzat, dat niemand of niets hem ooit van de muzen, zou weglokken. Hij vermeide zich in vormschoonheid, klankkultus, prosodiese strengheid, al subtiele spelingen waarvan het expressionism de ontwaarding inluidde.

[p. 478]

Immers, Van den Oevers litteraire stambouw slaat zijn wortels diep in de periode na 90 en de nasleep van dit tijdvak beroerde ook zijn werk. Tegen dit uitgesponnen individualism, tegen deze infinitesimale oververfijning zou pas later zijn kristelik inzicht een heilzaam tegengif toedienen. Maar ook hij stond aanvankelik in de schaar estheten, wier creatief vermogen zich toelei op de tooiïng ener dode taal. Het uitzeggen van fijnnervige sensaties hing ook in zijn lier, en was hij zijn eerste voetsporen blijven drukken, was hij terplaats gebleven met zijn lied aan de oude schoonheid, er ware hem, ambachtelik begaafd als hij was en beproefd sonnettenbouwer als hij worden kon, in dit cenakel ras een voetstuk gericht geworden.

Er woelde uit hem echter een ongenadig tabula rasa.

De aanklank van het expressionism verwekte in zijn wezen echo. En naarmate zijn oor dit geluid aandachtiger beluisterde, vielen de oude goden, de vroegere schoonheidsstereotiepen waaraan zich zijn temperament inspireerde, werden door een nieuw bewustzijn ontsierd en zonken weg.

Wij benaderen hier het halfduister psychologies verschijnsel dat Van den Oever wees omhoog naar het keerpunt. Tot het expressionism - als zodanig komt ook zijn laatste werk niet in aanmerking - omdat het bleef meer een cerebraal experiment dan de resultante van een intuïtief-onderbewuste creatiekracht, kwam hij door invloeden van buitenaf.

Invloeden die hij zeker in zijn ogenblikken van kontemplatie, als tot in de kern heeft onderzocht en waarvan de rede hem de waarde heeft onthuld. Van stonden aan nu, werd het evenwicht tussen zijn gedachtelike en sensorieele persoonlikheid gestoord, en wat meer is, hij ving aan, door het ingrijpen van de verstandsfactor, de onderbewuste roerselen in hem een gedwongen koers uit te stuwen.

Gevaarlik moment voor iemand, die vasthing in geperimeerde schoonheidscanonen, en die plots in het koele licht staat van een ander inzicht. Zwakken gaan eraan ten grond, deels door de aantrekking die de nieuwe bekoring op hen uitoefent, deels door het gemis aan vormbeheersing. In de meerderheid der gevallen verwordt hun kunst tot ondoorleefde programdichting. De munt, waarvoor hun bewustzijn de ruwe metaalvoorraad aanbrengt, die door hun intuïtie vorm krijgt, wordt door het verstand vals gestempeld en komt in omloop. De jongduitse ‘moderne’ literatuur wemelt van zulke schroders.

Met de invoer van abstracta in de kunst (menseliefde, broederschap, kosmos, etc.) word dit perijkel tot positief doodsgevaar verhoogd. De kunst ontaardt spoedig in opgeschroefde panegyriek van nieuwe idealen.

[p. 479]

Als het waar is dat poëzie de veruiterliking is ener harmoniese persoonlikheid, dan is van den Oever hier in gebreke gebleven, wijl het verstandelik overwicht de uitgroei van zijn sensibiliteit heeft gestremd.

Een parkfontein is geen geiser, noch haar sierlike straal, noch het beeldhouwwerk op haar marmerbekken vervangen de ondergrondse stuwkracht van de geiser. De fontein blijft een handig stukje van de Water Works. That 's all.

Van den Oever heeft de periode van bezinking, waartoe zijn zelfkritiek hem had moeten verstillen, gebruskeerd. Hij heeft de intuïtie in zich de weg afgesneden, op gevaar af haar uit te roeien. De machine die alles weer glad moest maken en de baan effenen, liep hij vooruit, op gevaar af te struikelen en erdoor verpletterd te worden. Nochtans, om ook creatief te ontgroeien aan schoonheidsopvattingen die hij reeds verstandelik had verworpen, was een wijl stilte de enige uitkomst. Evolutie blijft hybris, als niet alles in de dichter ermee vergroeit en hem wordt tot vlees en bloed. Wie niet deze stelregel inachtneemt verliest finaal de tramontane, en vaart zonder kompas.

Van den Oever doodverven als epigoon ware onrecht. Hij was tezeer dichter van de huize uit, dan dat wij hem het bereiken van zijn uiteindelike lotsbestemming zouden ontkennen. Want hoe onzuiver gedoseerd, en beeldsprakerig-overladen ook zijn werk zijn mocht, onder het vaak barokke in bouw en vormwording, trof sporadies, maar dan machtig, een vizie der dingen, die heuvelde tot in de Apokalyps.

Gans oor voor de verschijnselen die het expressionism naar voorbracht, als humaniteitsdichting en ethiek, vond hij in zijn geloof een onuitputbare ader om zijn poëzie te voeden. En op deze zijvleugel van het expressionism staat zijn verdienste hoger gekwoteerd dan de vage, tagoriaanse zucht naar kerstening die Moens met ‘De Boodschap’ en ‘De Tocht’ liet horen. Want wars van alle profetenparade, was het werk van Van doen Oever één drang naar zelfreiniging en ontheffing uit de zonde. Deze kontinueerlike loutering, deze opwaartse mars naar het licht werd in Van den Oever gebroken, vooraleer hij de top bereiken kon.

Nov. 1926.

Victor J. Brunclair.