Vlaamsche Arbeid. Jaargang 16

[p. 459]

Terugblik

Aan Karel van den Oever zijn voor mij enkele heel kostbare herinneringen verbonden, welke ik mij niet zonder weemoed, doch ook niet zonder een zeker wrang geluk te binnen roep, nu ik - enkele dagen na zijn begrafenis - mijn geheugen doorzoek om er eenige sporen van een verleden terug te vinden, dat dicht-bij-liggend toch reeds ver-afgelegen schijnt. Twintig jaar, 't is heel weinig of 't is heel veel, naar gelang het standpunt dat men inneemt. Ontveinzen we 't ons echter niet, dat met Karel van den Oever de eerste, ofschoon de oudste geloof ik, van ons letterkundig geslacht deze wereld heeft verlaten. En eens dat de dood de rangen van een vriendenschaar begint te dunnen is 't niet zonder bitterheid dat men tot de bekentenis wordt genoopt, dat het beste van onze jeugd toch voorbij is. Van dat oogenblik af hangt er boven ons hoofd een bedreiging, waaraan wij, in blijder oogenblikken, zelden of niet denken. 't Is aan den boord van een graf, dat men als van zelf tot inkeer komt om te meten den tijd die is voorbijgevloten, het werk dat men heeft volbracht, de taak die ons nog te vervullen overblijft. Wat van den Oever betreft, hij althans - zoo hij op het oogenblik van den grooten overgang van 't eene leven naar 't andere, een laatsten terugblik op zijn bestaan heeft geworpen - heeft de zekerheid mogen mededragen, dat hij zijn aardsche uren niet verbeuzeld had: een leven van rustigen, gewetensvollen arbeid is het zijne geweest.

Jeugdherinneringen vooral zijn 't, die bij ons opdoemen. En 't is niet zonder erkentelijkheid, dat ik terugdenk aan mijn kennismaking met hem, op het oogenlik dat Vlaamsche Arbeid werd opgericht, in 1905. In een heel geestdriftig artiekel - verschenen in het Antwerpsche dagblad La Métropole waaraan ik alsdan begon mede te werken, op aandrang van een vriend mijns huizes, Frans Devil, een van de knapste, gevoeligste persmenschen die ik heb gekend, later uit de journalistiek verdwenen en door de financiewereld aangelokt - had ik het nieuwe tijdschrift aangekondigd, als uit instinct voorvoelend welk belang het voor de jongere, dus de na Van Nu en Straks opgekomen generatie zou hebben. Hoe hij ver-

[p. 460]

nam wie de auteur was van dit met zijn streven zoo volmondig sympathiseerend artiekel, ik herinner 't me niet. Maar wel weet ik, dat van den Oever me persoonlijk bedanken kwam voor een opstelletje, dat misschien niet scherp-kritisch maar oprecht-waardeerend, het groote voordeel had van zonder de minste berekendheid, uit mijn opgetogen jeugd-geestdrift te zijn opgeweld. Het had hem dan ook als zulk getroffen. We praatten lang. Hij kwam terug, ik ging hem ten zijnent opzoeken. Hij spoorde me tot schrijven aan. Vlijtig - trouwens, vol ontzag voor hem, die, voor mij, beginneling, reeds een beroemd schrijver was - zette ik me aan 't werk, tot ik bij machte was hem mijn eerste schets voor te leggen. Ten volle tevreden was hij er niet over, want hij stelde zijn eischen vooral ten opzichte van den stijl heel hoog; zelve bewerkte hij zorgvuldig en minutieus al wat hij schreef, ten koste soms van het spontane des beelds. Daarom verplichtte hij me mijn vertelling terug op den leest te zetten. Ik werkte ze een eersten keer om, daarna nog een tweeden, in zijn aanmoediging een kracht puttend, welke me ook het geduld verleende het moeilijk, inspannend werk niet op te geven. Eindelijk beviel mijn schepping hem voldoende, opdat hij ze waardig keurde in Vlaamsche Arbeid te worden opgenomen. 't Is nog in den eersten jaargang van het tijdschrift (1905-1906), dat mijn eerste letterkundige bijdrage verscheen, de schets Kinderangst. Ik voeg er gereedelijk aan toe, na deze novelle onlangs herlezen te hebben, dat ik slechts matig fier ben over dit Streuveljaansch-Queridojaansch jeugdprodukt, waarvan alleen wellicht het onpretentieus-kinderlijke, het frisch-gevoelige Van den Oever heeft mogen behagen.

Gedurende een drietal jaren hebben we elkaar dikwijls ontmoet. Namiddagen lang, avonden lang hebben we gepraat over alles wat de literatuur aanbelangde. Van Vlaamsche Arbeid was ik een geregelde medewerker geworden, naderhand zelfs redacteur, eindelijk redactie-secretaris. Veel van wat ik schreef onderwierp ik aan van den Oever's oordeel. Schrander was hij, misschien iets of wat toegevend tegenover jongere menschen, die hem hun vertrouwen schonken, - iets wat hem ten zeerste verheugde, misschien zelfs hem iets of wat vleide. Onder zijn stug uiterlijk ontbrak 't hem niet aan hartelijkheid. Hij gaf me veel nuttige wenken. Hij zette me tot een onverpoosde werkzaamheid aan, de meening toegedaan dat het met de pen in de hand is, dat een schrijver zich vormt.

In 1909 vervreemdde ons een principieel meeningsgeschil betreffende de aan Vlaamsche Arbeid te geven richting. Onder de redacteurs en medewerkers waren er enkelen die op den duur minder waren gaan hechten aan de streng-confessionneele en traditioneele beginselen welke Van den Oever, van de meet

[p. 461]

af, aan het tijdschrift ten gronde had gelegd, De dissidenten verlieten Vlaamsche Arbeid. Van vrienden werden we tot tegenstanders. Wanneer men strijdt, gebeurt het, dat men door het vuur van de polemiek aangehitst - elkaar zwaarder slagen en stooten toedient, dan men 't misschien berekend, koel-redeneerend, streng-objectief oordeelend doen zou. Zoo ging het ook met ons. Wat mij betreft, heb ik hem gaarne zekere onbillijke beoordeelingen vergeven, hem door een onwrikbare en, geloof ik, doordachte overtuiging ingeboezemd, welke ik thans geleerd heb te eerbiedigen, ook al kan ik ze geenszins deelen. Zoo hoop ik eveneens dat hij, van zijn kant, mij niet ten kwade heeft geduid zekere der uitlatingen, welke ik, in dien tijd, tegen hem heb gekeerd, met het scherp van het mes.

Eens toch heb ik hem diep gegriefd: toen ik - na den bekenden Hollandschen katholieken dichter en essayist, Dr. Gerard Brom - het waagde de echtheid van zijn katholieke kunst in twijfel te trekken. Ik herinner me nog het verontwaardigd ‘Vade retro, Satanas’, dat hij me van zijn grimmige, nijdig-opeengeperste lippen heeft toegeslingerd. Hierover toch, ofschoon te laat komend, een misschien overbodigen uitleg, maar die me toch van het harte moet. Ik ben vooral in opstand gekomen tegen het te systematische, het te agressieve van een ijver en een vurigheid van neophiet, welke ik niet als godsdienstige eerlijkheid in twijfel trok, bij den mensch, bij den katholiek dus, doch bij den dichter, en waarvan ik de literaire uiting in van den Oever's toenmalige poëzie te weinig overtuigend vond, iets of wat gewild, gewrongen. Langen tijd - toen hij nog tot de Alvoorder-groep behoorde - was Van den Oever heel andere wijsgeerige en maatschappelijke meeningen toegedaan geweest: het dacht me, dat hij nog niet genoegzaam doordrongen was van zijn pas-verworven katholieke levensbeschouwing, zoodat de aanwending ervan in zijn kunst me nog te uiterlijk leek, hem eer door zijn inzicht opgedrongen dan reeds door heel zijn gevoel verwerkt. Door heel zijn later leven, ook grootendeels door zijn later werk heeft Van den Oever ten overvloede de echtheid, de standvastigheid, de kracht van zijn katholieke belijdenis bewezen. Voor elke rechtzinnige levenshouding dienen wij die achting en dien eerbied over te hebben, welke wij geenen vriend, geenen vijand zelfs zullen ontzeggen, zoodra we van zijn ernst en zijn eerlijkheid zeker zijn....

Toen is de oorlog ontketend. Door een toeval heb ik, na een paar jaar, van den Oever in Nederland teruggevonden, waar hij een heel droeve ballingschap sleet, zeer vereenzaamd, smartvol aangedaan door de woelingen van dien ellendigen tijd, wanhopig, ziekelijk, zenuwachtig gejaagd, van den stillen

[p. 462]

koers van zijn vroeger zoo rustig en alleen literair-bewogen bestaan weggedreven. Soepel is van den Oever nooit geweest, en zijn aanpassingsvermogen om zich naar de eischen en noodwendigheden van zijn oorlogslotsbestemming te schikken, moet meer dan eens te kort zijn geschoten.

Op zijn mager, spits, als uit palmhout gesneden en iets of wat geelachtig aangezicht, met den donker-zwarten baard omlijst, was 't altijd een zeldzaamheid geweest, dat een werkelijk vreugdige glimlach lichten kwam. Thans keek hij somberder dan ooit, gekweld door maag, lever en nieren, moe, half-neurastheniek, bekommerd om allerlei kwesties van practischen of zedelijken of geestelijken aard. Ook de evolutie van, de Vlaamsche beweging - hij was nooit voor den politieken strijd der Vlamingen onverschillig gebleven - lag hem dadelijk aan het hart en was niet zonder hem te verontrusten. Vruchteloos poogde ik hem op te beuren. Zijn zwaarmoedigheid bleef hem bij. Hij mistte Antwerpen, zooals een ander brood. Hij had honger naar Vlaanderen: ...Aan Aantwerpen vooral was hij met geest en hart gehecht, ofschoon hij het eenigszins ‘literair’ zag, door den bril van de geschiedenis - het Vlaamsch-Spaansch Antwerpen van de 16^e eeuw trok hem bijzonder aan, of door den bril van onze Romantiekers, waarvan de meesten trouwens Antwerpenaren waren. Eerst later, na zijn terugkeer uit Holland, ontdekte hij de meer dynamische elementen van onze stad. Literair-historisch valt 't aan te merken, dat het Van den Oever is, die met Lode Baekelmans op haar best vertegenwoordigt wat men de huidige ‘Antwerpsche school’ van onze letterkunde zou kunnen heeten; hij kende Antwerpen tot in zijn geheimste uithoeken.

Onder dergelijke omstandigheden is 't wonder hoe ook hij - evenals zoovele anderen onzer landgenooten - in Nederland getroffen is kunnen worden door het heel actief-intellectueel en zeer vooruitstrevend midden waarin hij, zij het van verre, medeleefde; jong en oud is er steeds op uit zich op de hoogte van den tijd te houden; het staat open voor alle nieuwe kunsttrekkingen en gedachtenstroomingen; het is bij machte het onverwachtste, zelfs tegenstrijdigste geestesvoedsel te verteren en te assimileeren. Ik geloof dat het uit Holland is, dat Van den Oever het beste van zijn modernistisch streven heeft medegebracht, zooals hij het, deze laatste jaren, mocht tot uiting brengen in zijn proza en zijn poëzie.

Dat is voor mij de laatste verrassing geweest welke hij me heeft bezorgd; hem van zijn ouderwetsche, zeer locale, eenigszins folkloristische en ook volksche opvatting van de literatuur te zien afwijken - van zijn Kempisch anecdotisme en zijn iets of wat verouderde Antwerpsche romantiek -, om zich op een nieuwe kunst toe te leggen, veel dieper doordacht,

[p. 463]

ruimer van rythme, sterker van slag, hartstochtelijker van aanvoeling, heel wat feller van beeld. Hij heeft aldus de voor mij niet geringe verdienste verworven van een der baanbrekers der moderne poëzie in Vlaanderen te zijn geweest. Zoo bracht onze wederzijdsche evolutie ons opnieuw heel wat nader tot elkaar, na ons weleer te hebben gescheiden, principieel gesproken.

Het is met diepe ontroering dat ik van hem afscheid heb genomen, vóór die niet lange, smalle kist onder het zwarte rouwlaken, waarin zijn ascetisch lichaam gemakkelijk rust zal hebben gevonden. Deze ontroering, en mijn spijt, geldt evenzeer den vriend van vroeger - dien ik, zelfs wanneer we 't verst van elkaar afstonden, toch nooit geheel heb kunnen vergeten - als een van onze verdienstelijkste en best-onderlegde dichters van de jongere generatie.

André de Ridder.