Vlaamsche Arbeid. Jaargang 15

[p. 323]

Wijbegeerte.
De voorgeschiedenis van het Bergsonisme.

I. Inleiding.

WIE zich de moeite getroost heeft het vrij uitvoerige werk van Bergson ‘L'Evolution Créatrice’ te studeeren, staat meer dan eens verbaasd over het paradoxale der besluiten waartoe de flink geschreven, dicht aaneengedrongen en vast samenhangende bladzijden aanleiding geven. Dezelfde ervaring trouwens kunnen we in het gezelschap van de voornaamste onder de hedendaagsche min of meer volontaristische kennistheoriën opdoen. En scherper springt dit nog in het oog wanneer de min geduldige lezer zich bepaalt tot een goed overzicht in het een of ander handboek der wijsgeerige geschiedenis. De eeuwenoude grondvraag der philosofie: of de algemeene en abstracte begrippen onzer verstandelijke kennis met de werkelijkheid der dingen overeenstemmen, m.a.w. of ons abstract verstand tot de waarheid reiken en daarvoor de vereischte gronden aangeven kan, hetwelk de mogelijkheid der metaphysiek medebrengt, is nog altijd de ondergrond van gelijk welk criteriologisch stelsel, en hoewel de hedendaagsche uitdrukkingen soms heel ver verwijderd staan van deze formuleering der universalen, beantwoorden ze onbewust de aristotelische vraag naar de wetenschappelijke waarde der niet-empirische wijsbegeerte.

En wanneer de geschoolde philosoof het bergsoniaansche antwoord verneemt, dat met een ‘non possumus’ gelijk staat, waaruit dan de zinsverschuiving van het woord metaphysiek vloeit van ontologie naar de studie der organische wezens, waarop de omkeer berust, die de waarheid der verstandelijke kennis onafhankelijk maakt van de waarde der logica of van de analyse der kenvermogens, voelt hij het parodoxale, dat in de hedendaagsche gedachte ligt besloten en niet meer als parodoxaal gevoeld wordt, want voor zoo iemand beteekent deze nieuwe ‘attitude’ noch min noch meer dan de ruïne van de traditioneele opvatting der wijsbegeerte. Hij voelt de logica wankelen, de criteriologie verduisteren, de ontologie verbleeken; rond hem wordt het minder klaar, omdat hij niet meer begrijpt, omdat hem de weg tot begrijpen verboden wordt, omdat men van hem een onvoorwaardelijk credo vergt op grond van niet-rationeele opvattingen, mogen ze voor het oogenblik werkelijkheid of illusie zijn. En wat hij nog minder begrijpen kan, is de ongehoorde verbreiding waarvan hij de verbaasde getuige is, de plotselinge, volledige geestesverovering, welke hij onrustig aanschouwen moet.

Want onvoldoende is het om de wording en de verovering van het bergsonisme te verklaren eventjes te wijzen op de onmiddellijke vóóren naastloopende stroomingen, want - en we leggen er de volle na-

[p. 324]

druk op - voor het geheele dier nieuwe gedachtenlijn moeten we de vraag stellen, die we voor het bergsonisme opwerpen. Bergson is een schakel uit een geheel, en de vraag naar de begrijpelijkheid van die schakel is tevens de vraag naar die van het geheel, waarvan hij deel maakt; en het blijkt ons niet voldoende eenvoudig op het geheel te wijzen wanneer het zelf tot probleem gesteld wordt. Ons dunkens is zulk antwoord de kleine logische zonde die de naam van ‘petitio principii’ draagt.

We behoeven dus meteen een mogelijke verklaring te geven omtrent de wording van de algemeene wijsgeerige streving, die op dit oogenblik nog geen collectieve naam bezit en die hoofdzakelijk door Bergson, W. James, Eucken enz. vertegenwoordigd is. Tot dergelijke verklaring kan het verstand zich a priori twee wegen uitdenken: de philosophische en de historische verklaring.

De eerste methode bestaat in het onderzoek of in de analyse der neergeschreven gedachte, en ze is de eigenlijke methode der philosofische kritiek; de formeele en materieele logische gehalte der denkbeelden beslist over hun ontvankelijkheid in het verstand. Op ons onderwerp toegepast, voert ons deze methode, lijk we boven vermeldden, tot conclusie's die niet van aard zijn de fundeering van die streving te begrijpen noch haar verbreiding te wettigen, en is dus niet aan het ons beschikte doel geapproprieerd. De tweede methode is de genetische, die alle geschiedkundige navorsching hedendaagsch beheerscht. Ze bestaat in het ontdekken en vervolgen der grondoorzaak van zeker gegeven verschijnselen, uit wiens verwording in de loop van de tijd we een bepaald moment uit die ontwikkeling kunnen begrijpen. Met deze doenwijze verbinden we het tijdelijk en het logisch vóór- en samenloopende en door de uitbeelding der algemeene ontwikkelingslijn geven we ons rekening van de plaats, die elk oogenblik - zij het een temporaal oogenblik of een auteur - in de evolutie inneemt.

Deze methode moeten we beproeven, want zoo geen van beide ons tot een resultaat brengt, moeten we de hedendaagsche streving als een unicum beschouwen, dat geen betrekking heeft met de overige wereld, als een geheim cinakel waar een geheimzinnige leer wordt uitgedacht, hetwelk ons even wijs laat als voorheen omtrent de uitbreidingskracht, die het vertoont. Trouwens in de philosofie is zoo een unicum eigenlijk een absurde veronderstelling, daar haar vraagstukken natuurlijke vraagstukken zijn, die van oudsher spijts alle omvormingen de geesten beroeren lijk Kant er zoo menigmaal de nadruk op legt en in dit voorafgaandelijk paragraaf, dat de ‘prologomena’ bevatten moet van het verder ontwikkelde, moeten we op nog een punt der methode wijzen. De studie van dergelijk vraagstuk in de genetische methode vereischt een regressieve behandeling, m.a.w. we moeten uitgaan van het bergsonisme en stapwaarts teruggaan tot de fondamenteele oorsprong waaruit het is geboren, en we zullen bemerken dat het hierom niet noodzakelijk is tot in het oneindige op

[p. 325]

te klimmen. Maar voor wat de expositie betreft, moeten we de weg anders om doen, aangezien de regressieve methode een te zeer uitvoerig en te wijd uiteenloopend exposé zou vergen. Gegroeid bijgevolg uit de langzame regressie van gevolg tot oorzaak, zullen we onze bemerkingen progressief, d.i. van oorzaak tot gevolg weergeven, uitgaande van wat we meenen de ondergrond der bergsoniaansche stellingen te wezen.

Uit het voorgaande kan de aandachtige lezer een belangrijke bemerking opmaken voor gelijk welke historische studie der wijsbegeerte. De determineerende oorzaak van een philosophische opinie ligt niet altijd besloten in haar onmiddeljke voorloopers. We moeten ons een ander denkbeeld vormen van de zaak. Elke groote geestesstrooming moet men beschouwen als een lange, daarom niet rechtlijnige evolutie, aan wier uiteinde a parte ante een der groote, eeuwige problemen van het menschelijk verstand ligt, welk probleem in de loop der ontwikkeling verduistert en plaats ruimt voor nevenbemerkingen, die in hun uitdrukking bepaald niet meer aan het grondvraagstuk doen denken en dus door de oppervlakkige geesten er niet meer mee in verband wordt gebracht. Vandaar is de evolutieve lijn menigmaal diep verborgen onder de verwilderde bijbedoelingen, en moeten we haar ten prijze niet van veel arbeid, maar van vrij lang nadenken weer naar boven halen, om wat meer begrijpeljkheid te brengen in het intellectueel verleden, wat toch altijd een der hoofdbekommernissen der beschaafde wereld zal blijven.

Onloochenbaar dat zulks grondiger en ernstiger nadenken vereischt dan dat welk het louter aaneenrijgen van philosofen verlangt. Elke supplementaire krachtaanwending moet gewettigd zijn door een bedoeling en daarom moeten we ons een gedacht vormen van het nut, dat onze methode kan aanbrengen aan de studie der wijsbegeerte.

Uit zuiver historisch oogpunt ligt het belang dezer methode voor de hand; de eigenlijke geschiedenis wordt maar alleen opgehelderd en begrijpelijk door haar.

Maar de philosofie in het algemeen moet ook een belangrijkheid vinden in het resultaat en zoo haar applicatie wettigen. Welk nut heeft dergelijke studie nu voor de wijsbegeerte in het algemeen? Een tweevoudig.

Ten eerste: het verstand erkent - en wanneer men dit niet erkennen wil, is men bewust van het onopenhartige van zijn bewering - dat de retrospectieve studie der gedachtenontwikkeling heel wat gemakkelijker is dan het klaar inzicht in de strooming waarin het verkeert, en dat om velerlei en gemakkelijk op te sporen redenen. Welnu daar we rondom ons nog immer, hoewel reeds verbleekend, de invloed ondervinden die het bergsonisme op de 20^ste eeuw uitoefent, zoodanig dat het nog niet tot het verleden behoort, bevorderen we de kennis van de actueele gedachtenkring door het vastleggen der gronden waarop hij berust, en van de wijze hoe de gronden met al hun

[p. 326]

omvorming en teruggaan aanleiding gegeven hebben tot de huidige uitdrukkingswijze en tot de huidige opvatting derzelfde problemen.

Maar de voornaamste verdienste, die deze methode in het oog van een philosoof kan hebben, is van louter analytischen aard. Hij heeft tot roeping bij middel der verstandelijke wetgeving, die de logica en de andere disciplienen hem leenen, elke wijsgeerige opinie te onderzoeken in haar oorzaken, haar materieele waarheid en haar logische wettigheid. Ons genetisch onderzoek door het terugvoeren der verscheidenheid op enkele grondstellingen die aan haar oorsprong liggen, vereenvoudigt grootelijks de fondamenteele, principicele inhoud der verklaarde stelsels, beperken hen tot het essentieele, vermijden de verwarrende afwijking in bijzonderheden en leveren aldus veel gemakkelijker, veel doelmatiger en veel krachtiger de interne criteria tot het beoordeelen hunner waar- of valschheid. In het aanbrengen dezer criteria ligt de groote waarde der methode: wel opgevat, vereenvoudigt ze, concentreert ze alles tot enkele grondstellingen, wier verschijnen alleen dikwijls reeds de criteria der beoordeeling opdringt.

We meenen de voorgeschiedenis van het bergsonisme op te sporen tot in de leering, die hoofdzakelijk de 19^de eeuw beheerscht, tot in het positivisme van A. Comte; we zullen ze vervolgen door het materialisme heen; we zullen getuige zijn van de eerste pogingen in den zin der nieuwere metaphysiek (gelijk men ze heel onvolmaakt genoemd heeft) om eindelijk zijn onmiddelijke voorloopers te bereiken (Ravaisson en Boutroux).

We zijn van meening, dat, hoewel Bergson de opvatting der philosophie niet deelt, die we samen met de groote schare neothomisten als de eigenlijke opvatting der ‘philosophia quasi perennis’ beschouwen, dit onderzoek gewettigd is. Heeft J. Maritain hetzelfde niet beproefd maar volgens de philosophische en niet volgens de genetische methode. Het zal trouwens geen lezer in het gedacht komen geschiedenis en apologie te verwarren, noch een historische studie voor de weergave te aanzien van persoonlijke denkbeelden.

H.J. De Vleeschauwer.