Vlaamsche Arbeid. Jaargang 15

[p. 258]

Wijsbegeerte.

Julien Benda.

IN de loop der verleden maand verscheen in de uitgave: ‘Le Livre’ de gecontroverseerde ‘Lettres à Mélisande pour son Instruction philosophique’ van J. Benda. Alvorens er kennis mede te maken, laat ons de blik terugslaan op het veelzijdige talent van den franschen denker. Naast philosoof, is Benda tevens romanschrijver en esthetisch essayist. Een paar woorden daaraan gewijd, zullen wellicht niet ongepast schijnen, hoewel zijn wijsgeerige houding ons levendigst moet ophouden.

_* * _*

Vooral vóór de oorlog hield de zuivere letterkunde Benda op; in 1912 verscheen ‘L'Ordination’, haast met de Goncourtprijs bekroond, daarne ‘Les Amorandes’ en na de oorlog ‘La croix de Roses’. Een litterair philosoof: het feit was ongewoon genoeg om de critiek gaande te maken, maar aan eenstemmigheid heeft het haar ontbroken. P. Souday, de litteraire feuilletonist aan 't groote dagblad ‘Le Temps’ vond niets ongewoons in 't zonderlinge feit dat de philosoof op het zuiver letterkundig terrein afdaalde en had niets dan lof over voor de poging. F. Mauriac daarentegen ter gelegenheid van ‘La Croix des Roses’ (7 April 1923) dementeerde - de joviale toon waarin het stuk geschreven is, verraadt een tikje misprijzen - de artistieke en psychologische waarde der letterkundige pogingen van den philosoof. Acteeren we alleen de uiteenloopende meeningen en, hoewel we ietwat sceptisch blijven tegenover de mogelijkheid te zelver ure én diep denkend wijsgeer én formeel-groot letterkundige te wezen, doen we geen uitspraak, te meer daar aan Benda de lust ontgaat zich nog te verlustigen of te bezondigen eventjes buiten zijn kader te treden.

_* * _*

nen. Dit essai over de hedendaagsche fransche esthetiek is heelemaal ingegeven door de philosophische denkbeelden die hem beheerschen. De rationalistische wijsbegeerte - en hieronder moeten we bij gebrek aan juister uitdrukking verstaan elke wijsbegeerte die in de mensch het primaatschap aan het verstand toekent - vraagt aan de kunst voornamelijk intellectueele genoegens. De hedendaagsche kunst, bewust of onbewust bewerkt door een wijsgeerige athmosfeer, die de onttroning bedoelt van het verstand in het geestelijke complex der menschen ten voordeele van de wil of het gevoel, verlangt van haar aandoeningen, prikkelingen der zinnelijkheid (in de beteekenis van ‘sensibilitas’) die zich in emotie's omzetten binnen het rijk der ziel. Uit de kentering van de philosophische geest tijdens de 30 laatste jaren, is de huidige esthetiek geboren. Van daaruit kan men de lyrische grondtoon en de gaven en gebreken dezer kunstvisie begrijpen. De onpersoonlijke zielkunde,

Op kunst-critisch gebied liet Benda in 1919 ‘Belphégor’ verschijde objectiviteitszin, de strenge ideëele lijn, de ideeën zijn uit de littera-

[p. 259]

tuur verdwenen; en het evenwicht der vermogens, waardoor zich een ernstig menschenbeeld kenmerkt, is bepaald verbroken ten voordeele der subjectivistische, oogenblikkelijke reactie van wil en gevoel. In die voorwaarden kan een kunstwerk geen kunstwerk zijn om zijn gedachtelijke inhoud; alleen wordt het er een voor iemand wanneer het hem een sympathiek gevoel mededeelt. De deconsideratie van het verstand, die zich in alle richtingen van het denken voordoet, voelt Benda - en niet ten onrechte naar ons meening - als een ‘diminutio capitis’ der beschaving. De huidige beschaving is een vervallende, een afvallige en de esthetiek, die zich op haar ent draagt onwisbaar de sporen van dit minderwaardige. Daarom rijst op zulke oogenblikken geestelijke tweestrijd zooals b.v. de discussie over classicisme en romantisme, waarin de eene zijde de andere schuldig verklaart aan de afdwaling van als ideaal-geldende oogenblikken uit de geschiedenis.

_* * _*

Maar de voornaamste taak van Benda is een philosophische: deze moet ons uitvoeriger ophouden. ‘Le succès du Bergonisme’ leggen we de volgende beschouwingen ten gronde. Wie goed begrijpen wil hoe de denkende wereld tot een Bergson of tot het bergsonisme is gekomen, moet de voorgeschiedenis vervolgen tot de eerste machtspreuken van het positivisme, tot Aug. Comte. Daartoe ontbreekt ons ruimte en veronderstellen we goedschiks de wijze waarop de ‘révolution bergsonienne’ mogelijk was. Ten andere Bergson is haast een generieke naam, waaronder we én W. James, én Blondel, én Eucken en al de activiteitstheorieën onzer eeuw moeten rekenen, en we zeggen Bergson om zijn hooge verdienste en omdat Benda zijn critiek tegen hem gericht heeft. Rechtmatiger wijze richt ze zich tegen al wat ver of nabij in verwantschap staat met den professor uit het ‘collège de France’.

Het bergsonisme in zijn geheel beschouwd kan een volledige wijsbegeerte worden, hoewel niemand ze ons volledig, d.i. zich aan al de philosophische disciplinen aanpassende gegeven heeft. Zoo is Bergson ons immer trots de tien- en meeriarige aankondiging een moraal schuldig; zoo heeft James zijn pragmatistische waarheidsleer wel op de godsdienst maar niet op de metaphisiek toegepast; zoo heeft Eucken zijn activisme aan geen waarheidskritiek onderworpen.

Wanneer we dus van bergsonisme spreken is het ons voornamelijk om het vaststellen eener criteriologie te doen; meer dan de psychophisiologische bevindingen, veelal zeer juist, meer dan de practische levensregels of levens opvatting behoort de vraag naar het wezen, de kenmerken, naar de waarde der zuiver verstandelijke kennis tot het voorwerp der philosophie, en Benda is berechtigd het volle gewicht en de gestadige nadruk te leggen op dit punt. Welke is in dit opzicht de meening van Bergson? De verstandelijke, discutieve kennis is onmachtig ons de wezenheid der levende, bewegende dingen te verklaren; ze spreekt wel de taal eener statische wereldorde en kan bijgevolg een absolute waarde hebben voor het physische gedeelte onzer weten-

[p. 260]

schap; maar de wetenschap van het levende wezen kan op haar niet berusten. Daartoe hebben we een meer instinctief kennisvermogen van noode, dat gedragen door een sympathiseerend meevoelen met het levende wezen, niet discursief maar intuitief in de verborgen wezenheid van het levende binnendringt. Deze kennis is niet gebonden aan de verstandelijke, d.i, aan de logische wetten, maar ze is gebonden aan de vaak on-logische spontaneïteit van het wezen, waaraan het verwant is.

Allen zijn we op een zeker oogenblik van het leven wat bergsoniaan geweest; om onze jeugd in haar overmoedig en trots beweren en breken, in haar afschrik voor streng methodisch intellectueel onderzoek en intellektueele overheersching, geen excuus te geven aan haar levensmoedige gebreken, aan haar drang naar positieve daad en haar tucht- en regellooze maar gevoelsveroverende gedachten, daarom was de thesis te verlokkend, te sympathiek. En de schare jonge menschen, die zonder wijsgeerige scholing en zonder klaar besef der eerbiedwaardigheid van de streng logische gedachtenwereld die ze omver wilden, tot het bergsonisme toetraden, in zoo machtig geworden, dat wel degelijk een nieuw beschavingsmotief over Europa heerschte. Wijsheid, ouderdom en, gelukkig, de heroplevende scholing in de ‘quasi perennis philosophia’ brokkelen de rap gebouwde en onstevige waarbeidsburcht der zgn. daadphilosophiën af.

Met J. Maritain - die terloops gezegd het bergsonisme veel degelijker bekampte - heeft Benda een niet onaardige slag toegebracht aan het halfdenkende bergsoniseerend cenakel. De vuurdoop der jeugd hoorde tot ons verleden toen we het boek ontmoetten; het enthousiasme der waarheid, waarvoor elk idee een belofte of een zonde is, was voorbij, en de smaak voor de fijnheid en diepte, haast een esthetiek van het idee, bezette in de geest de geruimde plaats. Het nut, de practische aanwending eener wijsgeerige gedachte stootte reeds af en een zeker misprijzen voor de practische philosophie dreef ons naar de studie der zuivere speculatieve systemen.

Benda is een sentimenteel, gepassionneerd man, die het verstand verdedigt, die zijn passie verdiept door zijn verstand en zijn verstand overweldigend en actief maakt door zijn passie. Onder de zinsneden voelt men het donkere zieden van een ziel, die de waarheid wreekt, die zich tegen de decadentie van de geest verzet. Hij is oprecht doch niet naïef, en niet natuurlijk. Zijn oprechtheid ontziet niets; met een versteenende, kille vinnigheid rolt hij een vloed beschuldigingen met een gemakkelijkheid die tot nadenken stemt. Dikwijls klinkt de verontwaardiging artificieel, wordt ze twijfelachtig. Ongetwijfeld is het een eerbare geste, de wrekende stem der geestelijke gezondheid te verheffen te midden het mystische concert der menigte, die uitspatting der verstandelijke mediocriteit onzer dagen. Men versta goed. Bergson is geen mediocriteit. We hebben de meeste achting voor hem en buiten enkele neo-thomisten en neo-kantianen belichaamt hij wel best de eeuwenoude wijsgeerige methode en is hij de ontegensprekelijke mees-

[p. 261]

ter der fransche wijsbgeerte, maar hij opende een gemakkelijke weg, een ader, rijk aan decadentie. Hij ruimde op met traag, zeker, moeilijk werk van het verstand ten voordeele eener tuchtelooze intuitie. Het is een dwaas begeeren zonder de hulp van het verstand te willen kennen; willen kunnen door instinct, wil of gvoel is de vanzelfsprekende weg der gezonde psychologie verlaten. Zijn aanhangers, zoo weinig op samenhangend denken bereid en belust, eeren het vermogen, dat Bergson openbaarde en leveren ons de treffendste voorbeelden der geestelijke deroute. Bergson had te veel philosophische zin, te veel wetenschappelijke tucht om het verwantschap te erkennen met die onnatuurlijke scheppingen, die tot hem als tot hun vader riepen en die hij meer dan eens misprijzend van zich stootte.

Om de nieuwe richting te critiseeren, was de keus van Benda de goede; hij koos het hoofd: Bergson. Maar niettegenstaande de keus, verloor hij nooit de groep geagiteerde menschen uit het oog die zich bergsonianen noemden. Door die gedurige verschuiving wordt Benda onrechtvaardig. Bergson verdient een kalm, ernstig onderzoek, alleen uit een oprechte begeerte tot begrijpen geboren. Dat zijn helaas niet de gaven van Benda. Zonder onderscheid te maken tusschen Bergson, het hoofd, en de menigte naam- en kleurlooze epigonen, met het levendig gevoel der verantwoordelijkheid die weegt op Bergson lijk op de philosoof uit Bourget's ‘Le Disciple’, richt hij tegen Bergson een critiek die op de anderen alleen past, waardoor hij Bergson miskent en de menigte te hoog schat. Daaruit komt het gebrek aan geestelijk evenwicht in het boek dat de lezer soms zenuwachtig maakt en hij zich angstig afvraagt waarom een groot verstand - en dat is Benda zeker - zich zoo geweldig driftig aanstellen moet. Geweld is niet een blijk van het sublieme lijk voor een soort romantisme, maar is altijd een blijk van geestelijke armoede. Dit geweld ten dienste eener op zichzelf voldoende gedachte doet aardig aan; onwillekeurig zoekt men naar het sophisme dat zich onder de woordenvloed schuil houdt. Daarom houd ik niet van Benda.

Van een auteur houden is een complex iets. Ik houd van een auteur wanneer hij een streng, koud, haast gevoelloos verstand vertoont, waardoor hij de donkere gedachte exposeert met een wezenlijke bezorgdheid om helderheid, wanneer hij een rechte ideëele lijn volgt en zich niet door overtollige avonturen laat leiden. Het boek van Benda mist helderheid; het weet waarheen maar het heeft geen klaarheidsscrupulen. Het verdedigt, het is een pamphlet met al de gebreken eigen aan polemiseerend denken. De passie benevelt de gedachte; gramschap omhult haar. Het vestigt de meening dat meer dan begrijpen bedoeld is. Bergson is zoowat voor Benda als de antichrist voor den waren God en om die reden aarzelt hij niet wat lapidaire scheldwoorden te zenden naar iemand, die heusch door zijne persoonlijke waarde en philosophische beteekenis wat ernstiger betrachtingen verdient. Daarom kan geen lezer genoegen nemen met de strijdmethode aangewend door

[p. 262]

den schrijver. Veeleer denkt hij dat de dogmatische toon waarin J. Maritain zijn critiek neerschreef, heel wat meer aangepast is aan de personen en zaken, waarover de strijd gaat.

Te meer daar Benda Bergson niet volledig schijnt begrepen te hebben. Verre van mij hem daar een verwijt van te maken; de groote schuld draagt Bergson zelf. Het verstand uitsluitende, heeft hij de ervaringen van zijn nieuw, problematisch kenvermogen in de gewone intellectstaal pogen weer te geven, wat tot oneindig misverstand en onbegrijpelijkheden aanleiding geeft. Maar de ontdekking, dat men een auteur niet begrepen heeft, is geen motief tot de zonderlinge, polemiseerende houding die Benda aanneemt, maar zou veeleer een aanstoot moeten zijn tot nederiger gesteldheid en tot aanhoudender pogen de wezenlijke leering te benaderen. Daarom is het boek niet overal van gelijke waarde: zoo b.v. waar het gaat over de wilsvrijheid. Ik geef grif toe dat Bergson het oude vraagstuk niet voldoende heeft opgelost, maar de spoed, waarmede Benda het probleem letterlijk ‘expedieert’ werkt onheilspellend op het gemoed. We hoeven niet te blozen, maar nederig te bekennen met een volledige oprechtheid, dat we ons voor een beangstigende zaak bevinden, wier oplossing we maar gedurig verwachten. Vast staat het feit der vrijheid, voor velen heeft het zelfs de overtuigende kracht eigen aan een feit van het bewustzijn, klaarblijkelijk voor hun individueel bewustzijn; maar we missen wellicht de rationeele bevestiging. Misschien valt hetzelfde niet ontragisch oordeel te vellen over vele stellingen der metaphisiek. Ze is een noodzakelijke wetenschap, van eerste noodwendigheid voor het menschelijk verstand, wier problemen bepaald maar wier bewijzen immer nog embryonnair zijn. Twee duizend jaren intens denken volstonden niet om die weinig talrijke problemen met overtuigende klaarte aan de menschheid te tonen. Bergson deed het niet; hij ontweek de pregnante opdracht der philosophie omdat hij uitging van axiomen die de gronden der metaphysiek tegenspreken. Maar Benda gaat lichtvaardig te werk en we glimlachen over zijn mooie zelfzekerheid. De groote Newman boog nederig voor de moeilijkheid der metaphisische bewijzen en die houding komt gewenschter voor dan de parade-houding van zooveel goedmeenende philosofen. We moeten heden ten dage de moed hebben ons te overtuigen dat we veel sleutels missen om binnen te dringen in de diepste mysteriën waarond ons verstand graviteert. Wellicht zien we dan dankbaar op naar elke straal, tevens erkennende dat de straal nog geen licht is. Benda gelooft de waarheid gemakkelijk en vreugdig. Die komt niet waarschijnlijk voor: gemakkelijk is ze nooit en veelal is ze treurig.

Wat hier na de ‘Lettres de Mélisande geven zullen: laat ons wachten. ‘Le succès du Bergonisme’ toont ons een contrast tusschen een ernstige, eerlijke en goede bedoeling, maar een gedeeltelijk falen in de uitwerking. Wijsgeerige discussie gebeure best onpersoonlijk, over de hoofden heen; wijsgeerige problemen bedenken verlangt een kalme, ietwat dilettantische atmosfeer, waarin we de waarheid om

[p. 263]

haar zelf zoeken, waarin we het verstand best alleen aan het roer laten en waarin het niet weg te cijferen gevoel alleen zorg draagt voor de terughoudende, melancolische houding der ziel.

H.J. De Vleeschouwer.