Vlaamsche Arbeid. Jaargang 15

[p. 102]

Kronieken

Tooneel.

Jef Horemans. Slangetje. Tooneelspel in 3 bedrijven. Uitgave ‘Het Tooneel’, Ant werpen. Prijs: 6.00 fr.

‘Slangetje’ is een briljant middelmatig stuk. De auteur verlustigt zich aan het minutieuze onderzoek der psychologie van vier heel bijzondere bijna bizarre wezentjes. En de uitgerafelde detailleering van zijn speelsche studie biedt ons bijwijlen een niet onaardige verrassing. Het is interessant. Als het origineel was zouden wij dat zelfs een beteekenisvolle aanwinst mogen noemen. Het is een vierde of vijfde copie van een volstrekt uitgepluisd geval, waarin niets nieuws meer te vinden is. Het dunkt mij trouwens dat Horemans niets gezocht heeft. Hij heeft zich bij het schrijven van ‘Slangetje’ gedurende een paar avonden geamuzeerd en de lezing van zijn werk geeft ook ons een uurtje genot. Ik kan me zelfs voorstellen dat ‘Slangetje’ op de planken nogal prettig moet aandoen, hoewel het mij toch te weinig ‘flink’ schijnt om werkelijk te boeien.

De ontledings-manie van den auteur, die met een scherp mesje werkt, ligt niet alleen in de spontaneïtiet der gesprekken - maar breidt zich bovendien uit over de aan te nemen houding der spelers, den klank hunner spel, de kleur hunner oogen, en omvat tevens de omstandig beschreven bemeubileering der kamers. Alles is nauwkeurig aangeduid.

Alleen maar dit: veel leven om niets! En veel belang aan 'n grilletje. Horemans steekt zijn talent niet in 'n sekure zaak - en wat hij doet is allemaal met de grootste virtuositeit vóórgedaan. Sommigen zeggen dat wij dat niet mogen blijven nadoen. Ik weet alleen dit: elke nieuwe weg is moeilijk te bewandelen. Horemans heeft het gemakkelijkste deel gekozen. Het is zijn recht en hij doet het uitstekend. Een ferme buiteling is echter misschien meer waard dan deze zekere, effene, onbewogen kadans. Onderwijl is dit stuk toch een zeer sympathieke verschijning, sluit aan met het genre van Ernest W. Schmidt, die het trouwens nog knapper doet; en hierin bewijst Horemans dat hij ‘tooneel’ kent. Dat is bij onze nieuwere tooneelschrijvers zelden het geval. Ik ken er die in hun stukken verbazend veel praten en verbluffend slecht. Horemans kan een dialoog schrijven. En dat geeft hem een zeldzame waarde.

_* * _*

Edward Amter. Die Soudaen had een dochterkijn. Spel in 3 bedrijven. Tooneelfonds ‘Het Masker’.

Amter bewijst hier weeral eens dat hij geen vaag begrip van tooneel heeft. Dit oordeel zal mij denkelijk classeeren bij de ‘eigenzin-

[p. 103]

nige soedans van belangenverdediging’, of bij de ‘wijze hofnarren’, of bij ‘de prinsen Iwein, die buiten hun eigen geijkte vormen en gedachten niets heilig vinden’ - want in een bescheiden ‘woordje vooraf’, waarin deze auteur ons o.m. den onverdienden lof kond maakt dien hij, zijns inziens, voor zijn werk vanwege notaris Thuysbaert mede droeg, geeft hij al bij voorbaat allerlei vleiende benamingen aan al degenen die op zijn werk iets mochten aan te merken hebben.

Ziehier dan de kleingeestige critiek van eigenzinnigen soudan, wijzen hofnar of prins Iwein.

Amter gaf ons reeds een onooglijk ding ‘Jan, die niet in den hemel wou’. Het was slecht, maar het was zijn eigendom. Nu heeft hij het goed gevonden een eenig mooi gedicht, een zeldzaam ciersel onzer middeleeuwsche dichtkunst, te verwerken tot een slecht tooneelstuk. Dat maakt zijn geval erger.

Stel u voor, lezer, dat zoo een paar Amter's het gedaan krijgen om al het schoone dat wij bezitten in onze oude literatuur te verkreuken, te vervormen, te verwerken tot idiote, zoogezeid gemoderniseerde, tooneelwerken. Kan dat zonder protest gebeuren?

Zelfs als de verwerking goed was zouden wij deze vraag stellen: ‘Die Soudaen had een dochterkijn’ is een prachtig kostbaar gedicht. Waarom, in godsnaam, moet daar nu een toneelstuk van gemaakt?

Maar de verwerking is slecht.

1^o) Het conflict, dat uit het gedicht te halen was, werd verwaarloosd. Het dochterkijn is vaag en onhandig geteekend. Het lijkt een tweede planrol.. Amter heeft niet eens begrepen dat alleen over den strijd in dat meisje een stuk te maken was. Hij heeft slechts op het tooneel gezet de omstandigheden rond het dramatisch gebeuren, die het liedje aanhaalt. Hij heeft daartoe een soort inleiding geschreven en een soort slot. Het stuk zelf ontbreekt.

2^o) Hij is niet geestig. Hij is een zeer slechte leerling van Ghéon, want snapt diens bijzonderste gave niet. Wat die hofnar vertelt! En merk op: het is geestig bedoeld.

Voorbeeld:

De Hofnar.

Zoo-kult-men-Frederik.

De Soedan.

Hoe, kult? Wat, kult?

De Hofnar.

Met een hoopje gemeenplaatsen uit de banaalste literatuur, broeder. Die nar, die hier nochtans het wijze woord moest zeggen, is de grootste zeeveraar waarmee ooit een tooneelschrijver zijn publiek gestraft heeft. En let er op, hij is als interessant bedoeld - en moet dienen om de eentonige saaie handeling toch eenigszins genietbaar te maken. Ai mij, publiek! Als dat het nieuw katholiek Vlaamsch tooneel is!!

[p. 104]

3^o) Dit is zeer slordig geschreven. Amter kent natuurlijk niet theater-taal noch weet een behoorlijk dialoog te schrijven; zooveel eischen we ook niet van hem. Maar hij kent niet eens zijn spraakkunst. En dat is bedroevend. In mijn tijd liet een student in de poësis die dergelijk patronage-stukje schreef, dat toch eerst eens nazien door een professor die de meest storende taalfouten verbeterde.

Deze taal is de wansmaak zelf. Van den eenen kant krijgen wij een onverkwikkelijke boekentaal, maar vinden daar dan anderzijds dialekt in, gallicismen, niet-Vlaamsche uitdrukkingen - en wat weet ik al. Kijk: ‘die soudan houdt schrikkelijk van bloemen’ - ‘Aan de bloem die daar zit, gij, vraag ik’ (dus: aan gij vraag ik) - ‘Wie beter wenschen dan prins Iwein?’ - ‘Bezonder flink’ - ‘Deze eigenste woning’ - ‘Ik houd ook wel aan plecht in een troonzaal’ - ‘Buiten mijn praat kreegt ge nog nooit iets van mij’ - ‘De omstandigheden zijn er niet naar’ - ‘Hij heeft bij u niets te maken’ - ‘Verwaanden moeten uitgelachen om ze te temmen’ (moderne katholieke zinbouw?). De bloem wordt hier zelfs mannelijk gemaakt, want ‘er is iemand die hen zoo heerlijk ruiken laat’. Een bladzijde verder is de soudan ‘vreeselijk om aanzien’. Ik houd hier maar liever op te midden van 't tweede bedrijf.

Dit stukje is een martelie voor ieder mensch die een beetje taalgevoel heeft. En voor elken tooneel-kenner is het 'n gewone uitdaging.

't Ergste is dat zooiets wordt vooruitgezet als specimen van een nieuwe tooneelliteratuur die eindelijk ons tooneel verbeteren zal. Daarom alleen bleef ik er bij stilstaan. Vergeleken bij dergelijke prul is ieder stukje van Van Peene een meesterwerk.

Amter zal nooit een behoorlijk tooneelstuk schrijven. Wel mogen wij van hem nog 'n paar merkwaardige ‘voorreden’ verwachten.

_* * _*

Anton Wildgans. Kain. Een mythisch gedicht. Uitgave ‘Cultura’, Gildestraat, 5, Gent. Prijs: 9.00 fr.

Nu ik dit stuk las zag ik het opnieuw zooals het in open lucht vertoond werd te Sinte-Maertens-Laethem - en de vertooning te hebben gezien vóór de lezing heeft me nu beïnvloed. Die het stuk niet in open lucht vertolkt zag door het ‘Vlaamsche Volkstooneel’ zou zeer geneigd zijn de literaire hoedanigheden van Wildgans' tooneelwerk hoog te waardeeren onder voorbehoud dat het stuk niet geschikt is om gespeeld te worden - want het heet dat tooneel geen literaire kunst is. Ik heb, niet zonder verbazing, te Sinte-Maertens-Laethem kunnen vaststellen dat dit hoogstaand literaire werk het zoo talrijke als ongelijke publiek geboeid heeft. Het is een schoone daad van Wies Moens geweest dat hij ons dat stuk, in zijn meesterlijke vertaling, liet kennen en ik heb, onder de prestatie's van het vernieuwde volkstooneel, nog geen stuk vertoond gezien dat evenzeer vertaling en opvoering waard is.

Dit spel van Wildgans is grootsch en beheerscht. De vorm is in

[p. 105]

verhouding met het geweldige dat gebeurt: de eerste moord, de eerste overwinning van het kwade op het goede, symbool van het fatum waaronder alle komende geslachten zullen gebukt gaan. Het is die algemeene beteekenis van het onderwerp naast de beheersching van de daarbij aangepaste gedrongen felle uitwerking die dit stuk nader bij het publiek brengen dan men vermoeden mocht.

Hier is het woord alleen de drager der dramatische ontwikkeling. De sobere taal zet het eeuwenoude gebeuren vast in een elkendeen bereikbare realiteit. Wij zien die reusachtige eerste familie-tragedie als een exempel van alle naderhand gedramatizeerde faits-divers.

Het was dus geen kleine taak dat woord in onze taal om te zetten. Zal ik hier één voorbeld geven van het felle rythme dat geheel deze vertaling beweegt?

Des avonds afscheid nemen valt wel zwaar,
zó lust-vervuld: de wereld en de dag!
Wen ik vóór 't krieken uit het deemstrig dal
de kudden drijf naar 't blinkend heuvelland,
zoemt reeds het bos van wonnig lokgeroep.
Waar 't openwuift in licht, daar gaat door 't geu-
rig hout, dat zwelt van zoete vrucht, en snor-
repijp en trom van bonte vleugelschaar
lijk bloesemvlinders! Jachten door de lucht:
en 't vangt er ál mekaar! Wat vleugels heeft,
wat kruipt, 't zoekt ieder zijn gemaat en paart.
Dan vlei 'k mij neer in 't gras, mijn oogen toe,
en hoor 't geknap der halmen over mij,
en als een kinkhoorn, tak en bladgeruis.
Dan is 't: als gingen stemmen leven rond-
om mij: vertelden wat verhalen blijft,
als reikten handen, moeder, handen, zacht
uit warme äard naar mij, en hielden vast,
en mild en diep doorhuivren mij en haar
de wisseltijen van eenzelfde bloed!

En nog, ten slotte, dit bloed-lied van Kaïn:

De zonne: Bloed!

Hahoiah, bloed!

De ëne was hier teveel!

Twee voeten gronds ontstal hij mij,

Twee voeten gronds, dat was teveel -

Nu is de äarde wijd!

De zonne: Bloed!

Hahoiah, bloed!

[p. 106]

 

De ändre liep hier teveel!

 

Lag als de nacht over de aard gespreid,

 

De nacht was zonde, was angst en waan -

 

Nu is de äarde licht!

 

 

 

De zonne: Bloed!

 

Hahoiah, bloed!

 

Met tweeën dat was teveel!

 

Maar een er van sloeg Kaïn dood,

 

De nacht is dood en God is dood -

 

Nu is de äarde mijn!

Ik heb zelden, bij een tooneel-vertooning, een zoo aangrijpend moment bijgewoond als dit: Kaïn schreeuwt dit godlasterend lied op de hooge rots wijl Adam deemoedig den kuil graaft waarin het eerste lijk moet geborgen worden.

De open lucht is de vertooning van dit spel gunstig - misschien bijna een vereischte.

_* * _*

Henri Ghéon. 't Wonderlik Wezen en 't Woeste Wijf. Gewijde pastorale, drie delen met voor- en naspel naar het leven van S. Germaine van Pibrac. Tooneelfonds ‘Het Masker’. Vlaamsche Boekenhalle, Leuven.

Deze vertaling van Anton Van de Velde is de beste Ghéon-vertaling die ik ken. Van de Velde heeft in eigen werk voldoende getoond hoe vaardig hij is in het componeeren van een gedrongen stijlvollen dialoog. Zulke kwaliteit is van het grootste gewicht bij een Ghéonvertaler - want Ghéon is meer woordkunstenaar dan tooneelschrijver. Zijn dialoog leeft op zich zelf. Zijne gesprekken zijn altijd boeiend en stijgen boven het onderwerp. Zoo weet hij het miniemste geschiedenisje interessant te maken. Dit kan ons evenwel niet beletten even na te gaan waarover zulke woordenvloed verspild wordt. Want Ghéon's oeuvre is, meen ik toch, als ‘theater’ bedoeld.

Dit stuk geeft u den indruk dat de auteur zonder meer zijn kalender heeft open geslagen en blindelings zijn vinger op den naam van een heilige lei. Ik heb het gevoel dat dit tooneelstuk het gevolg is van een wedding. Is echter het leven van iedere heilige een gunstige gelegenheid tot dramatische verwerking? Ik geloof het niet. Het is op die wijze dat de stukken van Ghéon een zeer ongelijke waarde hebben. Dat ligt niet aan Ghéon - maar wel aan de heiligen.

Er zijn katholieken (en ik hoop dat men ze verder dulden zal) die liever zulke schoone stichtelijke historie als het leven van S. Germaine van Pibrac lezen in hun gebedenboek dan dat zij ze, opgecierd met allerhande pittige geestigheden (waarvan de toon toch m.i. het naïeve en het schoon-eenvoudige der legende schendt) op het theater te zien

[p. 107]

krijgen. Ik zou het jammer vinden als Ghéon's manie werd veralgemeend.

Wat dit stuk in het bijzonder betreft, het is meer in de beperking van een patronage gehouden dan ‘De arme onder de trap’ en ‘De doode te paard’. Het publiek der schouwburgen zal nooit zulk ‘Wonderlijk wezen en woeste wijf’ slikken. Dat is natuurlijk geen waardebepaling. Maar anderzijds vinden wij in het repertorium der patronages zoo veelvuldige stukjes die, zonder behulp van karikaturen, en zonder literaire pretentie's, het patronage-publiek in ruime mate hebben gesticht en aan ons volk, vol innige naïeveteit, o.m. het leven hebben geleerd van Godelieve van Ghistel en Genoveva van Brabant. Ik begrijp dus niet heel goed de hoogdringendheid der vertaling van dit volstrekt onbelangrijk gelegenheidsstukje. Ook al deed Van de Velde dit heel knap, de reputatie van Ghéon alhier zal er niets bij winnen.

Willem Putman.