Vlaamsche Arbeid. Jaargang 13

[p. 400]

Jan Ysermans
Facteur van de olijftack 1590-1631

DE rederijkkamer ‘De Olijftak’, in verval geraakt tengevolge der godsdienstberoerten in de tweede helft der XVI^e eeuw, beleefde een tweede tijdperk van bloei van 1615 tot 1629⁽¹⁾.

De Raad van Brabant vergunde de rederijkers, na het sluiten van het Twaalfjarig Bestand (1609), opnieuw te vergaderen en tooneelstukken te vertoonen⁽²⁾. Niet minder dan 76 Antwerpsche burgers waren bereid de aloude Kamer weer op te richten. Op 24 September 1615 werd een nieuw bestuur gekozen en reeds den 6ⁿ December werden de werkzaamheden der rederijkers ingezet met een flinken maaltijd...

‘De Olijftak’ speelt daarna tot plezier van de leden, en ook tot ‘recreatie vande gemeynte ende vreemdelingen’. Het Magistraat laat zelfs toe dat vertooningen gehouden worden voor haar in de Statenkamer op het Stadhuis.

Sinds Juli 1583, getuigt F. Jos. van den Branden, hadden er op de kamer zelve der Rederijkers geene vergaderingen noch vertooningen meer plaats gehad. Zij hadden kort na dit tijdstip hun lokaal opgezegd en de laatste Deken, Marcus Cornelissen, had al wat de Kamer bezat ten zijnent genomen, in de hoop op betere tijden. Deze verwachte tijden kwamen niet, en in het sterfhuis van dien Deken werd het gansche huisraad van den Olijftak geveild voor de somme van 92 gulden. Alles diende dus hermaakt of heraangeschaft te worden.

Op 17 October 1615 kocht het bestuur 18 ellen wit en 21 3/4 el groen lijnwaad tot de gordijnen van het tooneel, en bovendien nog 21 ellen wit lijnwaad tot de voorste gordijn van het tooneel, dat men zou opslagen in de bovenzaal van de taveerne ‘De Zwaan’, achter het Stadhuis. Dit tooneel moet nog al op breeden voet zijn aangelegd geweest. Slechts aan grendels, nagelen, klauwieren en houwvasten, betaalde men niet min dan 5 gulden 15 1/2 stuiver.

Willem van Nieuwelandt gelastte zich om dit alles te be-

(1) Na de versmelting met de Sint-Lucasgilde (1660), na jaren van bloei, soms jaren van werkeloosheid, verdwijnt de Kamer omtrent 1762. Zie: Emiel Dilis, De rekeningen der rederijkkamer De Olijftak over de jaren 1615 tot 1629. Uitgaven der Antwerpsche Bibliophilen, n^r 24, Antwerpen. - De Nederlandsche Boekhandel, 1910.

(2) Zie: F. Jos. van den Branden-Willem van Nieuwlandt, 1584-1635, Nederlandsch Museum, 1875, dl. II, bl. 1-49 en 133-198. Zie ook H. Pirenne, Histoire de Belgique, t. 4, p. 456.

[p. t.o. 400]

TITELBLAD VAN ‘TRIUMPHUS CUPIDINIS’.

[p. 401]

schilderen, en voor gedane voorschotten werd hem 36 gulden uitgekeerd.

Den 16ⁿ November 1615 had de eerste proefvertooning met de kleederen plaats voor de tragedie Saul, en terzelfdertijd studeerde men ook Livia, daar op den 29ⁿ van die zelfde maand Saul reeds driemaal en Livia reeds tweemaal voor de leden van den Olijftak gespeeld waren.

De personen, die in deze treurspelen optraden, waren de ‘personagien’ van den Olijftak. Deze spelers waren jongens uit het volk en geenszins die uitstekende kunstenaars, rijke handeldrijvers of edellieden, wier namen wij op de lijst der Rhetoricakamers aantreffen. Zij betaalden geene bijdragen, vermits wij hen nergens tusschen de betalende Gildebroeders vinden ingeschreven. Eene verordening van dien tijd noemt die personagiën ook ‘liefhebbers der conste van poesy ende retorycke, soo componisten als acteurs’. De Hoofdman, de Princen of de Dekens hadden het recht hen af te danken, en dat nog zonder gehouden te zijn de reden dier afzetting te moeten verklaren. Daar dit slag van tooneelisten het dikwijls nog al bont maakte, en dan ook van het eene tooneel naar het andere overstak, zoo werd er bovendien nog tusschen de drie Antwerpsche Kamers eene overeenkomst gesloten, waarbij zij zich, op verbeurte van 50 gulden, verbonden van elkaar geen personages op hun tooneel te aanvaarden, dan voor zoo verre dezen een verlofbrief hadden verkregen van de Kamer, waaronder zij mochten hebben gespeeld.

Het blijkt wel niet stellig, dat zij voor dit spelen regelmatig bezoldigd waren; maar toch verklaren de besturen der Goudbloem en des Olijftaks reeds van in 1548 ‘dat de componisten, facteurs ende personagiën die spelen, moeten ghevrijt ende van allen oncosten onderhouden worden van den beminders’⁽³⁾.

Naast Willem van Nieuwelandt is Jan Ysermans, Facteur der Kamer, voorwaar de meest gewaardeerde dichter van spelen in die jaren vertoond. De facteur was in zekeren zin ook tooneelbestuurder en profiteerde, evenals de spelers die uit louter liefhebberij optraden, van de mild geschonken dranken en spijzen door de gildebroers aangeboden. Hoezeer Jan Ysermans gewaardeerd werd blijkt uit het geschenk dat hem door de Kamer werd aangeboden, n.l. en gouden ketting met gouden medalie, werk van den deken der goud- en zilversmeden, den bekenden Wierick Somers.

_* * _*

De rekeningen der rederijkkamer gunnen ons een blik in het leven van Jan Ysermans. Wij vinden:

(3) Willem van Nieuwelandt, kunstschilder en dichter (1584-1635), door Fr. Jos. van den Branden, Nederlandsch Museum, 1875, dl. II.

[p. 402]

Op 29 Nov. 1615:	Aen Hans Ysermans, voer tmaken van diversche cleeren voer de personnagien	gl. 6.15
Op 6 Juni 1616:	Aen Hans Ysermans, onsen facteur, voer tmaken en hermaken van diversche cleederen	gl. 9.11 1/2
Op 6 Juni 1616:	Aen onsen facteur, voer tmaken vande tragedie van Cleopatra ende een vereerspel, lanck tsamen 2044 regels, daer inne begrepen eenige tegens gl. 1 st. 16 thondert	gl. 36.12
Op 6 Juni 1616:	Aen den selven, voer trolleren van 1882 regels, tot ses stuyvers thondert	gl. 5.13
Op 15 Juni 1616:	Aen den facteur, alsmen hem syn kindt over de vunte hieff	gl. 4.-
Op 30 Oogst 1617:	Aen Hans Ysermans, onsen facteur, voer tmaken van een vereerspel, lanck 408 regels, ende de tragedie van Cirus^(4), lanck 1924 regels, tsamen 2332 regels tot 1 gl. 16 st. thondert	gl. 42.-
Op 30 Oogst 1617:	Voer trolleren vande voors. tragedie, lanck 1924 regels, ende 408 tvereerspel, tsamen regels 2332, tot gl. - st. ses thondert	gl. 7.-
Op 30 Oogst 1617:	Aen den voors. Hans Ysermans, voor tmaken ende hermaken van diversche cleederen gebruyct inde tragedie van Cirus	gl. 9.1 1/2

Onder het dekenschap van Jan van der Ast won de facteur Ysermans te 's Hertogenbosch een zilveren beker tweede prijs voor zijn antwoord op ‘Welck de meeste plaege was die Godt den mensch can toeseynde?’ en te Lier een zilveren lepel, derde prijs voor zijn antwoord op ‘Welck de mensch schadelijcx was en niet en cost derven?’

De huisvrouw van den facteur wordt niet vergeten! Op 19 December 1617 wordt zij ‘vereert met 12 gl. voor een gentelesse’...

De welsprekende rekeningen leeren dat Ysermans verder nog ontving:

Op 27 December 1617:	Aen den facteur Ysermans, betaelt 6 guld. voor syne reyse op Lier	6.-
Op 29 December 1617:	Aen den facteur, 30 st. voor 2 daegen verlet datmen tsaemen vergaderden om de saecke van Cornellissen, daeromme de weten aen de confreers moeste doen	1.10

(4) Cirus werd gespeeld ‘dry diversche reysen, te weten, den 22 Augusti op tstadthuys, deur ordre van myne eerw. heeren Borgemeesteren ende Schepenen der stadt, ende opden 24ⁿ ende 27ⁿ ditto op onse Camere’.

[p. 403]

Op 24 Februari 1618:	Betaelt aen den facteur Ysermans, voor het maecken vant spel van Coppe Henne ende het vastenavondt spel, tsaemen lanck 1376 regelen, daer bij voor het vermaecken van eenige oude cleeren, tsaemen 34 gl. 5 st.	34.5
	Aen een lijnne broeck, 1 guld.	1.-
Op 18 Maart 1618:	Voor de kinder gift van onsen facteur Ysermans, 4 gl.	4.-
Op 19 Juni 1618:	Aen Hans Ysermans, onsen facteur, betaelt 52 gl. voor tmaecken van diverse accoustrementen, oock voor het vereerspel, sonnetten en dinst van onse maeltijt, volgens sijne rekeninge	52.-
Op 28 October 1618:	Aen Hans Ysermans, betaelt 24 st., voor soo veel als hij door ordre van den deken Chaerles aen den coetsier gaf, die onse personnagen voerden op de Camer van de Violiren	1.4
Op 28 October 1618:	Dito. Voor een kiecken int spel van Coppen Hennen betaelt 9 st.	- 9
Op 9 December 1618:	Aen Hans Ysermans, onsen facteur, betaelt voor sijn reijs op Bergen, 6 gl. doen hij de prijsen ginck draegen	6.-
	Voor een mande daer de prijsen in waeren, 10 st.	- 10
Op 18 December 1618:	Betaelt aen den facteur Ysermans 25 gl. 15 st., voor tcomponeren vant spel voor de Violiren, tbeclach van de doot van den Prins Chaerles, tspel voor de Goublom en een caert, tsaemen lanck 1266 regelen	25.15
Op 5 April 1619:	Voor een stucxken gebraede vleesch, doen den facteur, met Bernardin Marquis^(5), de pastorelle rolleerden, en bier, broot, boter, tsamen	1.4
Op 3 Juni 1619:	Aen Wirincx Somers, voor het maecken van den gouden penninck voor den facteur Ysermans, wegende 1 once, 1 1/2 engelsen, a 34 gl. 10 st. de once	37.1 3/4
Op 3 Juni 1619:	Voor het fatsoen van dito penninck, 8 gl. 10 st.	8.10
	Ende voor het goude ketentjen, 5 gl. 15 st.	5.15
Op 5 Juli 1619:	Aen Hans Ysermans, betaelt voor maecken van de pastorelle ende andere spelen en sonnetten, en het maecken van diverse accoustrementen 82 gl. 12 1/2 st.	82.12 1/2

(5) Pruikenmaker die ‘vrouwen palleerser en friseersel’ voor de personnages leverde, oude kleederen verhuurde en verkocht.

[p. 404]

Op 2 December 1619:	Aen den facteur Hans Ysermans, betaelt 13 gl. voor het spel van de Violiren en Goublom, soo voor componneren als rolleren	13.-
Op 27 Mei 1620:	Aen den facteur Ysermans voor twee maeltijden tot Mechelen sijnde, en voor sijne vracht van rijden	5.6
Op 27 Mei 1620:	Voor het refferein van den facteur in net te schrijven	- 10
Op 11 Juni 1620:	Aen den facteur Ysermans, een rekeninge van 20 gl. 15 st.	20.15
Op 30 Juli 1620:	Aen den facteur, betaelt een rekeninge van 30 st.	- 30
Op 14 Dec. 1620:	Betaelt aen Hans Ysermans, over tspel vande Goublom, soo van componeren als rolleren, volgende de rekeninge	16.-
Op 5 Feb. 1621:	Betaelt Hans Ysermans, over tgene hy verschoten hadde, volgende etc.	16.-
Op Mei (?):	Betaelt aen Jan Ysermans, vande taeffel te dienen als andersints, volgende syne rekeninge	9.12

Onder Deken Peeter van der Schelstraeten ging hij ‘op eyghen costen’ naar het refereynfeest van De Pioen te Mechelen. Daar won ‘onsen facteur Jan Ysermans den tweeden prijs van componeren van twapen, 2 schotels wegende 20 ℔ ten’, en den ‘hoochsten prys vanden besten reghel, 1 schotel van 3 ℔ ten’.

De uitgaven aan tooneelbehoeften, costumes, haeren, baerden, flambeauen, het hangen van tapijten, het vernissen van het blazoen, tvermaecken vande pissine, het wasschen van servetten en ammelakens door Susanneken de wersgers, aan diaken en supdiaken, aan klokluider en zanger, aan speelman en beiaardier, aan knaap, kok en tengieter, aan het huren van potten, pannen en glazen, overtroffen door het verteer aan brood en boter, marckpijpen, tongen en hespen, hamelvleesch, kalfsvleesch en worsten, aan swesers, haesen, connijnen, kieckenen, duyven, cappuynen, quackelen en vincken, aan spargen, cappers, olijven, alderleij greun, Hollandsche kesen, pasteien, parmesaen, castaennen, oraegnen, vyghen, rosynen, amandelen, noten en appelen, bier, Rensche en Fransche wijn...

Telkens vinden wij Ysermans weer onder de leveranciers:

In de maand November 1621:

Betaelt aen Hans Ysermans, over eene rekeninge van tcomponeren van tspel ende sonet, mitsgaders van tvermaeken van eenige cleederen, als by syne rekeninge de somme van

28.4

[p. 405]

Id.	Over eene rekeninge van differente oncosten, de somme van	5.19 1/2
Juni 1622:	Betaelt aen Jan Ysermans ende den cnaep, over tgene verteirt int nooden vande Confrers ende tvouwen vande cleederen, de somme van	3.15
October 1622:	Betaelt aen Cap^n Henrick de la Fosse, voor een jaer contributie van Hans Ysermans, deser Gulde facteur, hem vande Camer weghen gegunt, de somme van gs.	9.-
1623^(6)	Betaelt aen Hans Ysermans voor tcomponeren van de voors. clachtdicht^(7)	2.10
1623^(6)	Betaelt aen Hans Ysermans voor tcomponeren vande eerdicht gedediceert aen (den) Heere Grave de Noyelles ende den voors. Heere Cancellier de somme van	6.15
1623^(6)	Betaelt aen Hans Ysermans, facteur deser Camer, volgende syne rekeninge ende quictantie, de somme van	39.19 1/2
1624	Betaelt over een jaer contributie voor Hans Ysermans, facteur deser Gulde, volgende de quic(tan)tie daeraff synde	7.15
1624	Betaelt aen Hans Ysermans, volgende syne rekeninge, de somme van	31.14 1/2
1624	Betaelt aen den selven Hans Ysermans, insgelycx volgende syne rekeninge, de somme van	12.10 1/2
1625	Betaelt aen Jan Ysermans, fact(e)ur deser Camer, over sijn reckenninge van een vereerspel te componneren als andere sonnetten ende lidekens, als maltijt te dinen ende sommighe cleederen te repareren, compt t'samen	24.6
1625	Betaelt aen Hans Ysermans, over het vouwen ende overleveren vande cleederen	2.8
1626	Betaelt aen Jan Ysermans, facteur deser Camere, over rekeninghe van vereerspelen te spelen, als maeltyt te dienen ende andersints, tsamen de somme van	57.10
1626	Betaelt aen Jan Ysermans, voor trepareren vande cleederen	9.4
1626	Betaelt aen Jan Ysermans, voor het vouwen ende overleveren vande cleederen	2.8
1627	Betaelt aen Jan Ysermans, deser Gulde facteur, de somme van dertig guldens eens, die hem ge-

(6) De rekeningen vermelden niet langer de juiste datums.

(7) Bij het overlijden van den Hoofdman, Heer H. van Etten.

(6) De rekeningen vermelden niet langer de juiste datums.

(6) De rekeningen vermelden niet langer de juiste datums.

[p. 406]

	ord(onneert) syn jaerl(yks) wtgereyckt te worden in plaetse van syne nieuwe jaeren	30.-
1627	Item den selven noch betaelt de somme van 42 gl. 10 st., voor syn compositien te deser Gulde behoeve, dus hier de selve	42.10
1627	Betaelt voor het grafdicht vanden Prince van der Goes, de somme van	5.10
1628	Betaelt aen Jan Ysermans, deser Gulde facteur, de somme van dertich guld. eens, die hem geordonneert syn jaerl(yks) wtgereyct te worden in plaetse van synen nieuw jaer	30.-
1628	Item den selven noch betaelt de somme van 42 gl. 3 st., voor syne compositie te deser Gulde behoeve gemaect als andersints, blyckende by syne rekeninge ende quitantie, dus hier de voors.	42.3
1628	Betaelt aen Jan Ysermans, voor het maken vant selve^(8) cleet, achtervolgens syne rekeninge, de somme van	5.6
1629	Betaelt aen Jan Ysermans, deser Gulde facteur, voor tgene geordonneert is enz.	30.-
1629	Item noch betaelt aen Jan Ysermans, voor het componeren van het spel Den Loff Poesis, gespelt te Sincxen 1629, ende andersints noch volgende syne rekeninge ende quitantie, tsamen de somme van	gl. 44.11

_* * _*

De ijverige rederijker werd omstreeks 1590 te Antwerpen geboren en overleed aldaar na 1631⁽⁹⁾. Zijn kenspreuk was: ‘Liefde doet hopen’. Hij gaf uit:

‘Triumphus Cupidinus, in-houdende veel schoon stichtighe ende seer vermaeckelijcke Liedekens, ende andere ghedichten, verciert met veel loffelijcke sententien, als ook sommighe Epitalamien, Bruyloft-liedekens en andere Poëmata, door Joan Ysermans, Facteur van de Gulde van den Heylighen Gheest, die men noemt den Olyf-Tack, Antw. 1628; Encomium Matrimonii, in-houdende een Bruyloftspel, Epithalamien ende sommighe Liedekens, door Joan Ysermans, Antw. 1628; Nederlantsche Poëmata, in-houdende sommighe Sonetten, Liedekens, Graf-dichten ende andere door Joan Ysermans, Facteur van de Gulde van den Heylighen Gheest die men noemt den Olyf-

(8) Een boeren cleet.

(9) J.G. Frederiks en F. Jos. van den Branden, Biographisch Woordenboek der Noord- en Zuidnederlandsche Letterkunde, 2^e druk, 1891. C.F.A. Piron, Algemeene levensbeschrijving der mannen en vrouwen van België, 1860.

[p. 407]

Tack, Antw. 1628. De meeste dier liederen zijn getrokken uit schrijvers onuitgegeven tooneelwerken, als het: Spel van Acartus, de pastorale Eurentus, het treurspel Hercules, Atheneus, Achab en Brabantia. In het jaar 1617 vertoonden de personagien zijner Kamer van hem een spel Cirus, in 1618, het spel Coppen-Hennen, benevens een Vastenavondspel en in 1619 eene Pastorale. Op Pinksteren van het jaar 1629 vertoonde de Antwerpsche Olijftak ook van hem het spel Den Lof van Poësis en vervolgens leverde hij: Reynaert de Vos of der Dieren oordeel, speelwijs vertoont, Antw. 1631. Het werk: De Schadtkiste der Philosophen ende Poeten... Mech. 1621, bevat van dezen dichter een: Refereyn van de Wysheyt en een: Nieuw Liedeken op de wyse: Patientie is goet cruyt.’

Jan Frans Willems in zijn ‘Verhandeling over de nederduytsche Tael- en Letterkunde opzigtelyk de zuydelyke provintien’ (Antwerpen, 1819, 2^e deel, blz. 74) verklaart: ‘Spoeden wy ons om te komen aen Dichters van beteren stempel’. Die eerst aen de beurt ligt, is Joannes Ysermans...’

F.A. Snellaert, in de ‘Verhandeling over de Nederlandsche Dichtkunst in België (Brussel, 1838, blz. 270 en 272), oordeelt dat twee Antwerpenaars, J. Ysermans en G. van den Brande, ‘als minnedichters bekend waren’, en drukt als bewijs het Meiliedeken over dat voor hem J.F. Willems reeds getroffen had, noemt het ‘niet onaerdig’.

‘De minneliederen, schrijft Snellaert, kregen thans een geheel nieuw aenzien. Het eenvoudig schoon werd vergeten, en men deed de geliefden van Venus vier, van Cupidootje en zyne schichten zingen. De grieksche godenleer was aen de beste dichters onmisbaer geworden. Ook bracht men de verschillende soorten van maten in, welke sedert eeuwen door de fransche dichters waren gebruikt geweest, maer, als oneigen aen onze tael, by ons te lande nog niet hadden kunnen indringen.’

Prof. Dr. J. te Winkel, in het overzicht van ‘De rederijkerskamers in Brabant’⁽¹⁰⁾, noemt factor Ysermans als dichter van verschillende spelen, o.m. van ‘Brabantia over den desolaten staet van Antwerpen’ (1628), ‘Den lof van Poesis’ (1629) en ‘Reinaert de Vos of der Dieren oordeel’ (1631). Verder meent hij: ‘In 1639 stelden de dichters Joan Jansens (waarschijnlijk dezelfde als Joan Ysermans), die, zooals het heet, ook op hoogen leeftijd ‘in de conste niet en verkoude, maer noch het hooft daervan was’, en van den Bosch, de prins der Kamer, door hun invloed den jongen Guilliam Ogier, die pas lid van de Kamer was, in de gelegenheid, daar zijn eerste

(10) Dr. J. te Winkel, De ontwikkelingsgang der Nederlandsche Letterkunde, Haarlem, De Erven F. Bohn, 1908, dl. II, blz. 268.

[p. 408]

tooneelstuk ‘De Gulsigheydt’, te doen vertoonen, dat aanvankelijk door de leden verworpen was, omdat het in knippelverzen geschreven was en dus ‘gheene maet hadde naer den rethorycken Reghel’⁽¹¹⁾. De veronderstelling van Prof. te Winkel wordt tegengesproken door de rekeningen van ‘De Olijftak’, waar J. Ysermans en J. Janssen voorkomen rond hetzelfde tijdstip. Was J. Ysermans facteur, Hans Janssen was ‘knaep’. Op 25 December 1618 kreeg hij tot opvolger Peeter van Langendonck⁽¹²⁾.

Ook Lod. Torfs in de ‘Nieuwe Geschiedenis van Antwerpen’ (1866, dl. II, blz. 270) noemt J. Ysermans, naast G. van den Brande en Bellemans, als dichter van wereldsche liederen.

_* * _*

De dichter ontmoette in ‘De Olijftak’ menig bekend tijdgenoot o.m. de graveerder Theod. Galle, de schilder en dichter Seb. Vrancx, de schilder C. Vos, de dichters van den Bosch (Veel deuchts), G. van den Brande (Brandt in Liefde), van de Velde (Wyckt niet).

De arme facteur bezingt menig huwelijk van aanzienlijke stadgenooten zooals het de gewoonte meebracht. Zoo stemt hij zijn lier voor: Al. van Horne en Marg. van der Vorst, H. van der Stock en Ma. Stevens, Joh. van der Ast en Corn. Henssens, Jac. van Eyck en Elis. van Horen, Seb. van der Schelstraete en Suz. Adriaensen, P. van Waha, Heere van Astroff en Corn. van Stembor, P. Coymans en Ma. van Horne...

Zijn gedichten zijn opgedragen aan ‘den wysen, voorsinnighen, geleerden, taelrycken ende seer lof-weerdighen Heere Joan van Hincxsthoven, Doctor in de Medecynen, Raet ende Generael van de Munten’.

Een epitheon schrijft hij ‘ter eere van Petrus Dircxsens, professie doende inde oorden van den H. Bernardus’, een loflied ter eere van de ‘lofbare ende wel bedachte maghet Anna Saboth, sael'ghe Christi Bruyt’, een ode aan ‘Joan Chris. van der Sterren, Prior vande Witte Ordre vande Premonstreyt binnen Antwerpen’ (vol afkeuring voor de verderfelijke ketters), een elegie ‘over het afsterven van H. van Etten, Ridder, ende acht-mael Borghe-Meester der vermaerde stadt van Antwerpen, Hooftman van den Olijftack’. Hij zingt een ‘Liedeken ter eere van Jan Stembor, Ridder, ende Borghe-Meester van Antwerpen, Hooftman ghecoren zijnde vanden Olijftack’ en een elegie op zijn ‘ongheluck ende onversinnighe doot’. Andermaal weer

(11) Id., blz. 269.

(12) Em. Dilis, De Rekeningen der rederijkkamer ‘De Olijftak’ over de jaren 1615 tot 1629. Antwerpen. Uitgave der Antw. Bibliophilen, 1910, blz. 82.

[p. 409]

heft hij een loflied aan ‘ter eeren, den wysen, cloeck-gheleerden lof-baren Heere Ludovicus Clarisse, Schepen der stadt Antwerpen synde ghecosen Hooftman vanden Olijftack’, een liedeken ‘ter eeren van den seer constlievende Joannes van der Ast, Deken van den Olijftack’, dicht-sonnetten ‘ter eeren vanden constlievenden Oisas Beert, schilder ende Prince vande Const-oefenaeren vanden Olijftack’ en van ‘Petrus vande Wal, Prince der Const-oeffenaers’ en van Petrus de Vos, eveneens ‘Prince vande Const-oeffenaeren’, of hij levert een epitalamium op 't overlijden van ‘Joan Cris. vander Goes, Heer ende Prince...’

De arme kleermaker verdient om zijn huldedichten niet meer als pluimstrijker der grooten te worden veroordeeld dan zijn gehuldigde maten die het, onder maatschappelijk oogpunt, meer voor den wind ging.

Zijn omgang met de groote heeren heeft hem zijn ‘slechte afcomst’ doen betreuren. Hij zucht onder een verschil van stand waardoor zijn aangebedene buiten zijn bereik blijft en zijn levensondervinding laat hem niet gunstig oordeelen over de maatschappij. Hiervan getuigt het volgende ‘Liedeken’ (blz. 39):

Coridon beclaeght hem seer
Datmen t' goet nv kiest voor d'eer.

Op de vvijse:
VVat is de vverelt doch.

Nv ick de vverelt ken
Beclaegh' ick my te recht
Dat ick gheboren ben
Van stam, en af-comst slecht
‘Midts men meere’ om 't goet,
‘Dan om d'eere’ nv doet,
VVee mijns ermen knecht.

‘Op devcht, oft trovvvicheyt,
VVordt nv niet meer gheacht,
Een maeght vvordt nv verleyt,
Govt-svchtich, door den pracht,
Die niet rijck'lijck’ en gaet
‘VVordt, t'is blijcklijck’ versmaet
‘VVant naer staet elck tracht.

O eevvv, ô snooden tijt,
Die s'menschen boosheyt deckt

[p. 410]

 

Met govt vermalendijt,

 

Dat eer, en devcht bevleckt

 

Draeght dan rovvve’, t'is noot

 

‘VVant de trovvve’ is doot,

 

‘Endt' bedroch vervveckt.

 

 

 

Ist moordenaer, oft dief,

 

Heeft hy maer goet, en gelt

 

“Elck eert, en heeft hem lief:

 

D'vvelck my ontrvst, en qvelt,

 

Ia besvvijcker” om dick,

 

Van een rijcker’ als ick

 

Lijt mijn lief ghevvelt.

 

 

 

Denckt lief, denckt dat een man

 

‘Die 't sijn vvel gaede slaet

 

Aen goet licht raken can,

 

En vvat is rijckdom qvaet?

 

“Een die t'sijne” verqvist,

 

Ghelijck schijne’ oft mist

 

‘Sijnen schadt vergaet.

 

 

 

Siet Lief, siet dan mijn trovvv'

 

“Voor 't goet, kiest devcht en eer,

 

Soo ghy vvilt sijn mijn Vrovvv'?

 

Ick sal v achten meer

 

Dan een Coninck” de sijn

 

Mijn soet honinck’ aenschijn

 

Neemt tot my den keer.

Zooals voor elk dichter van nu en van voorheen is de liefde hem een dankbaar motief. Maar in de zeventiende eeuw is hier de liefde haast ook een gevaarlijk en verboden onderwerp!

‘L'extrême fécondité des Jésuites fait ressortir d'autant mieux l'indigence lamentable de la littérature profane. Et rien ne se comprend plus aisément que le déclin des lettres flamandes et françaises en Belgique dès la fin des troubles religieux du XVI^e siècle. Il est désormais interdit aux laïques de s'occuper encore de la seule question qui les passionne: la question religieuse. Le domaine de la foi est réservé, mais réservé est aussi le domaine de la politique.’⁽¹³⁾

De liefde heeft immers, bijzonder in die dagen, een heidensch tintje! De jonge Ysermans, hij was toen zeker jong, zong (blz. 47):

(13) H. Pirenne, Histoire de Belgique, t. 4, p. 455.

[p. 411]

De Herders vrolijck inden nacht,
Gaen vrevchdich daer de Liefste vvacht.

Op de vvijse: Sy seyd' comt naer ‘schoon lief’.

Vaert vvech ghervcht,

Ghevveen, ghesvcht,

Drvck, droefheyt, ancxt en lijden,

Ons naeckt ghenvcht,

VVant Phoebvs vlvcht

Den nacht comt ons verblijden.

t' Ghevoghelt svviert,

Noch tiereliert

Niet meer, naer s'menschen Ivsten,

Doots-svster stiert

Visch, en ghediert,

Ia al, den al tot rvsten,

Diana claer

Sien ick voorvvaer

Met al haer staet Goddinnen,

Des hop' ick haer

Te vinden daer

Die my den lvst doet minnen.

Och oft ick von

Dees vveerde Son

Die t' hert soo heeft ontsteken,

Vrevcht ick begon,

Ia ick en con

Mijn blijschap navvv' vvt spreken.

Ons Vee is al

Nv inden stal,

De sorgh is vvt het herte,

Midts hier in 't dal

Elck vinden sal

T'ghenees-crvyt van sijn smerte.

Maar de ‘slechte af-comst’ schijnt ten slotte geen beletsel geweest te zijn om zijn liefde beantwoord te zien, ingeval we te minste mogen gelooven wat hij zingt (blz. 53):

Amarillis vrolijck leeft
Die nv zijn ghenoeghen heeft.

Op de vvijse:
Veel vrevcht’ can een Prince gheven.

Daelt nv’ Mvse goedertieren

Van den bergh Parnas'

[p. 412]

 

Spoeyt v, vvilt mijn penne stieren

 

Die bestorven vvas,

 

Comt ras’ vvilt met vvve const

 

Dit, mijn liedt vercieren,

 

Thoont my doch v jonst.

 

 

 

Al d'eer’ en lof toe-gheschreven

 

Eenighe Goddin:

 

En meer’ Lofs, moet ick nv gheven,

 

Mijn schoon herderin,

 

Door min’ mijn behovdenis,

 

Die mijn Doot, mijn leven,

 

Drvk, en blijschap is.

 

 

 

Als ick’ tvsschen hop', en dvchten,

 

VVas vol rasernij,

 

Door-schrick’ doende niet dan svchten,

 

Droevich, en on-blij:

 

Heeft sy’ my haer trovvv ver-eert,

 

Dvs is in ghenvchten,

 

Mijnen drvck verkeert.

 

 

 

Mijn Vee’ Lammerkens, en schapen

 

Sijn met my verblijt!

 

Als t'Ree’ datmen vrevcht siet rapen

 

Inden Lenten tijt,

 

Den nijt’ teghen my soo groot,

 

Schijnt als nv te slapen,

 

Clappernij is doot.

 

 

 

Haer devcht’ vverckt nv met verlanghen

 

d'Eyndt van mijn verdriet,

 

VVat vrevcht’ sal mijn siel om-vanghen

 

Als sy my aan-biet?

 

t'Gheniet’ van haer borstgens ront?

 

Van haer roose vvanghen,

 

En coralen mont?

 

 

 

Die al’ d'oorsaeck vvas voor desen

 

Van mijn soet ghepijn,

 

Die sal’ om my te ghenesen

 

Nv t'ghenees-crvyt sijn,

 

Die mijn’ hert steedts branden ded'

 

Sal den middel vvesen,

 

Om te blvssen med'.

 

 

[p. 413]

 

O mijn’ herderinne schoone,

 

Ghy en niemant el

 

Svlt sijn’ nv mijn vrevght, en croone,

 

Die eerst vvaert mijn qvel,

 

Vaert vvel’ tot dat ghy m'als vrovvv',

 

Iont den rechten loone

 

Van mijn liefde trovvv'.

Zijn milder gevoel, nu zijn liefde met wederliefde beloond werd, inspireert hem 't liedeken aan de minnaars (blz. 57):

Coridon songh, blij van geest,
Dit op Amarillis feest.

Op de vvijse:
Godt Pan die sidt in 't velt’ en telt.

Ghy minnaers vveest verhevcht // met vrevcht /
Den lieffelijcken lent is in fasoen
Ghebrvyckt ter vvijl ghy mevcht // v jevcht /
De boomkens crijghen vveer haer bladers groen /
Aensiet de aerde-rijck
Met bloemkens vvonderlijck
Geschildert constich / d'vvelck elck vermaeckt /
Den doren die bloeyt /
Het claverken groeyt /
Den Somer die naeckt.

Elck dierken sijnen aert // nv baert /
Heel is vervvlt met vrevcht den grooten al /
t' Gghevoghelt vveer vergaert // en paert /
Den Nachtegael verlvsticht bergh / en dal:
Des Tytirvs met lvst /
Sijn schoone Lavra cvst
Die vveder haer Koeykens ten stiere leyt /
Daer onder t' gheboomt
Een vvaterken stroomt /
En 't Lammeken vveyt.

Ter vvijl dans ons begeeft // en sneeft /
Den VVinter met zijn covde nachten lanck
En dat schier al vvat leeft // nv heeft
Een vveder-paer / als sijnde vvt bedvvanck:
VVel v ghelvckig paer
Die desen tijt neemt vvaer /
Den Hemel heeft dit langhe ghevoeght

[p. 414]

 

‘Neemt vvaer vvven last

 

‘Vermeerdert / en vvast /

 

‘En leeft nv vernoeght.

 

 

 

Ghy maeghden die hier sijt // verblijt

 

Versiet v dat ghy niet te langh / en toeft

 

Neemt vvaer den nievvven tijt // met vlijt

 

Op dat ghy v te laet niet en bedroeft,

 

t' Ghevoghelt flvyt / en singht /

 

Het Geyt'ken vveyt / en springht /

 

De viskens spelen in t' vvatercken claer /

 

Vertroost die v mint

 

Niet langh' v versint /

 

Volght dese vry naer.

 

 

 

Cyprina laet v vvoon // een croon

 

Van Lavvver / Myrtvs / Palm / en Tymvs vlecht /

 

Dees tvvee ghelieven schoon // tot loon

 

Van haer volmaeckte liefde tot den Echt.

 

Voort teelt nv v gheslacht /

 

In rvst / liefd' / en een-dracht

 

Heer Brvydegom / met v ghevvenschte Brvyt:

 

Godt hoed' v voor drvck /

 

En gheef v ghelvck

 

In al v beslvyt.

Onder zijn herderszangen treft een liedeken (blz. 101):

Griselle songht dit liedt, met Phyles aenden Dans,
Die thooft haer had geciert met eenen blommen crans.

Op de vvijse:
Schoonste Nymphe van het vvout.

Lestmael soo de gvlden Son

Snel begon

Thethys golven op te schevren,

Soo socht ick, maer ick en con

Coridon

Nievers vinden, noch ghespevren.

Momp'len hoord' ick op dat pas

Dat hy vvas

Met sijn Nimph in de boschagi,

Daer ick my liep berghen ras

In het gras,

Om te hooren hvn vryagi.

[p. 415]

 

Ick sach dat dees maeght hem boot

 

Haren schoot,

 

Daer met vrevchden hy in rvsten,

 

En haer schoone vvangskens bloot,

 

Roosen root

 

Hy naer sijn ghenoeghen kvsten.

 

 

 

O soete Prickelende min:

 

Mijn vvaer in

 

Onse jevcht vast vvort versleten

 

Ghy had dese Herderin

 

Dom van sin

 

Schier de schaemte doen vergeten.

 

 

 

VVie het vvas en mel ick niet,

 

Doch sy liet

 

Haer cleyn ronde boorstkens tasten,

 

Maer ter vvijl sy songhen iet,

 

Ist gheschiet

 

Dat Diana haer verrasten.

Zijn liefste, de schoonste dochter van Antwerpen, is de schoonste bloem onder de bloemen (blz. 119):

Elcken minnaer meynt, dats vvis
Dat zijn lieff de schoonste is.

Op de vvijse:
Den lvstelijcken Mey.

Ist nv niet lieffelijck in 't groen te sijn?

Daer de Vogheltgens lvstich flvyten?
Het welck vergeten doet des minnaers pijn /
Midts de bloemmeken daer lvstich sprvyten /
Dees bloemmekens die brenghen my in den sin
Een bloemmeken dat ick van herten min /
VVelck bloemmeken vvel vveert om loven
Alle bloemmekens schier gaet te boven.

Bloemmisten die kenders der bloemen sijt /

VVilt dit bloemmeken met lof verrijcken /
Dat door schoonheyt mijnen gheest verblijt
By gheen bloemmekens te verghelijcken
VVant soo de glansigh' avont-sterre staet /
Die in schoonheyt alle sterren te boven gaet /
Soo is oock dit bloemmeken te prijsen /
Dies ick haer moet alle eer bevvijsen.

[p. 416]

 

Des snachs als mijnen slaep verdvvenen is

 

Dan comt my dit bloemmeken te voren /

 

VVaer van alleenlijck de ghedachtenis /

 

My doet alle vrevcht oorboren /

 

VVaer ick gae / sidt / stae / altijt sien ick haer

 

Met de ooghen van mijn ghedachten claer /

 

Soo schoon heeft de liefde haer naer t'leven

 

Gansch volmaeckt / in mijn herteken gheschreven.

 

 

 

Dit bloemmeken dat soo mijn ghemoet ont-rest

 

Is de bloem / t' paragon der Maeghden

 

Noeyt en had Apollo svlckenen lvst

 

Tot sijn Dafphne die hy na jaeghden /

 

Als ick tot dese maeght die my verhevcht

 

VViens groote schoont / gheciert met alle devght

 

Heeft mijn herte soo met liefd' ontsteken /

 

Dat ick haren lof altijt moet spreken.

 

 

 

In Antwerpen schoon dit blommeken leeft /

 

Oft t'onrecht iemant haer vvouvv laken /

 

Ist dat hy maer de reden plaetse geeft /

 

Hy sal haeren lof groot maken

 

Oock sal haer schoont hem d'vvinghen om

 

Alle eer te spreken van dese blom

 

VVant dit blommeken / hier slvyt ick 't mede

 

Is de schoonste dochter vande stede.

En zijn levenslustige zinnelijkheid weerklinkt in een ander liedeken (blz. 159):

Menalcvs songh lest in den Mey
Dit Liet met Mopsvs inde vvey.

Op de vvijse:
Ceu sate vieuer non son.

Hoe veel vrevcht ist over al?

t'Velt gheschildert staet colevrich

Schoon ghebloeyt is bergh, en dal,

En met bloemkens seer soet gevrich

Ist geciert

Daer t'ghediert

Niet is hier trevrich.

Siet de viskens spelen bly

Inde vvaeter stroomkens vrevchdich

[p. 417]

 

Dat den somer is naer by

 

Tuyght die slangh die haer maeckt jevchdich

 

Zeph'rvs vvaeyt

 

Die 't gheblaeyt

 

Aerd', verfraeyt

 

Met vrevchden devchdich.

 

 

 

Phoebvs lieffelijcken strael

 

Doet de crvydekens vveer sprvyten

 

Lvstich singht den achteghael,

 

Daer de vogheltghens soet flvyten

 

Elck dier baert

 

Sijnen aert,

 

Kipt, oft paert

 

Door s'meys viertvyten.

 

 

 

Maeghden dan vvaerom ghetoeft?

 

VVilt v jevcht met lvst ghebrvycken,

 

Eer ghy v te laet bedroeft

 

VVant den tijt sal v ont-dvycken

 

Laet de min

 

Soo langh, in

 

Vvven sin

 

Niet ligghen mvycken.

 

 

 

Minnaers oock verhevcht verblijt

 

Om dat nv allom gheschiedet,

 

Prijst den nievvven soeten tijt,

 

Valsche nijders-tonghen vliedet

 

Vvven lvst

 

Nv vrij blvst

 

Streelt, en cvst

 

Den tijt ghebiedet.

Niet enkel Amor verleent zijn vers klank en gevoel! In een sonnet klaagt hij met innige vroomheid (blz. 313):

Sonet.

VVanneer, O Godt vvanneer! sal ons ellendich claghen

Door v bermherticheyt, hier vvorden eens ghe-endt

T'heel lant is vol ghevaers, vol jammers, en ellendt

Om onse sonden boosch daer ghy in hebt mishaghen.

Hovt op, o Heer hovt op, hovt op doch eens van plaghen,

Leght af v toornicheyt, en in ons neder sendt

[p. 418]

 

Den trooster uvven Gheest, op dat hy van ons vvendt

 

Pest, oorlogh, dieren-tijt die ons gheheel versaghen.

 

 

 

Comt drymael heylich Gheest, comt neder, en ontsteckt

 

T'hert der gheloovighe met liefde, en vervveckt,

 

Eendrachtticheyt, en vred', by alle Christen-menschen.

 

 

 

Ghy hebt het heydens volck door tonghen vremt gebracht

 

Tot eenheyt des gheloofs: vveirt van ons door v cracht

 

Den tvvee-dracht des gheloofs, gheeft vred', die vrede vvenschen.

Andermaal in het ‘Spel ghenoempt Brabantia over den desolaten staet van Antwerpen’ (blz. 314) jammert Ysermans:

Door s'menschen sonden en misdaet
Hier menich Landt, en Stadt vergaet.

Op de vvijse:
VVat is de vverelt doch.

Brabantia versteent

Can v bevveghen niet?

VVaerom ghesvcht, ghevveent?

Om t'gen' ghy in v siet?

Soent den Heere', door boet,

Dat hij keere,, in goet,

V bedroeft verdriet.

Siet vvven sobren staet

V vvijt beroemde stadt

Antvverpia vergaet,

Die eer in vvelden sadt

Door Godts t'horen,, heylaes!

Die te voren,, by naes

Haers ghelijck navvv' hadt.

VVas niet een Cyrvs rijck?

VViens lof clom by 't gestert,

Een Mexico ghelijck

Oft China groot van vverdt,

Die den vvandel,, te schep

En coop-handel,, begrep,

Van de gansche erdt.

Haer neringh' is sy qvijt,

Haer coop-lie meest verjaeght,

Met sterft, en dieren-tijt,

VVordt sy bedroeft gheplaeght:

En d'ellendich,, verdriet

Men on-endich,, noch siet,

[p. 419]

 

Des t'ghemeynte claeght.

 

Laet v bevveghen nv

 

Godt om ghenade bidt

 

Ghy siet dat Mars in v

 

Noch soo veel bloedts vergidt,

 

Roept om vrede,, t'is tijt,

 

Dat sy mede,, verblijt

 

Die in lijden sidt.

Angst voor de donkere dagen, voor oorlog en ketterij spreekt daarna uit menig gedicht. Immers in 1621 liep de wapenstilstand van Nederland met Spanje ten einde, en wanneer in 1629 Spinola, de gevreesde Spaansche veeldheer, naar Spanje teruggeroepen was, kreeg Prins Frederik Hendrik de handen vrij en wist spoedig 's Hertogenbosch in te nemen. De looze dichter van de weelde der ‘roode lupkens teer’ en van de ‘lusten der vryagi’ zal nog een enkel maal de liefde bezingen:

Op de vvijse:
Robijn & Mergo.

Gheen volmaeckter vrevcht
Is hier by de jevcht,

Dan dat in

Den echt vereenicht, en vergaert

Hert, en sin,

Als lief, met lief in liefde paert,

Door de min

Natver gheen meerder vrevcht hier baert.

Nievvven levens lvst,
VVeckt dees soete rvst:

VVant sy can

Voort teelen het gheslacht, en naem

Ende dan

In sver, en soet vernoeghen t'saem

Vrouvv, en man,

Tvvee sielen sijnd' in een lichaem.

Siet maer op t'ghepaert
Tortel-dvyfkens aert

Hoe dat sy

Stedts korren, en treck-becken soet,

En by ty

Haer saechte plvymkens rvyvn vroet,

[p. 420]

 

VVaer in bly

 

Haer joncxkens vvorden op-ghevoet.

 

 

 

Rijcken over-vloet,

 

Rvst', vred', en voorspoet,

 

Salich paer

 

VVensch ick v dan, en dat ghy mevcht

 

Alle jaer

 

Voort teelen v gheslacht in devcht,

 

En hier naer

 

Moecht hebben d'eevvvelijcke vrevcht.

 

 

 

Ionghe maeghden sijt

 

Oock verhevcht, verblijt

 

Oft schoon al

 

V herte door 't langh toeven vroeght,

 

Het gheval

 

Dat alle dinghen schieckt, en voeght

 

Hop' ick sal

 

V maken oock eer langh vernoeght.

 

 

 

Repriese oft den Triep-leyer.

 

 

 

‘Ghepresen’ hoort te vvesen

 

‘Boven alle staeten, desen staet:

 

‘Door desen’ vyt-ghelesen

 

‘Noeyt het menschgheslachte en vergaet,

 

‘Door t'soet streelen’ en voort teelen,

 

‘Comen alle staeten van hvn saet.

Ver ligt nu de lokkende verbeelding die prevelen doet:

Herderinne

Mijn Goddinne, vrevcht, en croon...

Thans bidt een man in een sonnet (blz. 317):

O Gheest; O heylich Gheest, vviens moghentheyt vervvlt,

Loecht, hemel, zee en aerd', Gheest die sijt alles machtich
Door Godt, by Godt, met Godt, oock selver Godt vvaerachtich

Die voor 't beginne vvaert, en eevvvich vvesen svlt:

Daelt neder in ons hert, en vveert daer vyt de schvlt

Der sonden boosch, die ons dees plaghen maeckt deelachtich,
Vervvermt ons met v liefd', versterckt ons, maeckt ons crachtich

Dat vvy om Christi naem hier lijden met ghedvlt.

[p. 421]

 

Men hoort allomme vveer de dvlle trommel rasen,

 

Het bloedich oorloghs volck doet yder schier verblasen,

 

De vverelt is beroert maer daer ghy sijt is vred':

 

 

 

Ghy sijt den vrede selfs, ghy brenght den vrede me

 

Laet ons dan eevvvich doch in vvven vrede blijven

 

Daer elck siet de ghenaed' het Tacxken van Olijven.

of dicht ter eere van den heiligen Norbertus (blz. 329):

Norbertvs heylich licht, vviens licht Godts kerck verlichten

Ten tijde Thanchelin, vviens boose kettery

Veel menschen heeft gheleyt ter hellen, tot dat ghy

Hier in Antvverpen quaemt, t'volck met Godts vvoort vveerstichten.

VVat tongh can spreken vvt? vvat cloeck verstant can dichten

Den lof die v comt toe? voorvvaer ick kenne my

Te svvack: die vveer verhieft t' crvys Christi, en daer hy

T'hooghvveerdich Sacrament, daer Thanchelin voor svvichten.

Ist dat t'roomeynsche-volck feest-daghen heeft ghestelt

Ter eeren Flora? om dat sy hvn maeckte t'gelt.

Dat sy met hoerdery on-eerlijck had vercreghen?

VVat sullen vvy nv doen dien Joseph die ter noot

Antvverpen spijsde? niet met Coren solders groot

Maer brocht hvn t'hemels-broot, en spijs der Engh'len teghen.

De heidensche jeugdbevliegingen zijn lang gebluscht. Aan Anna Bijns doet hij denken in zijn waarschuwing tegen de ketters (blz. 319):

VVee hvn die licht verleyt, niev leeringhen ghelooven
En laeten d'erfdeel Godts, oft van Godts-rijck, hvn rooven.

Op de vvijse:
Den tijdt is hier.

Och Broeders maeckt,, dat ghy Godts milde grati

Niet een versaeckt,, eer ymant v verleyt:
VVant nv ghenaeckt,, den tijt van Tribvlati
Die vvel ghespraeckt,, door Christvm is voorseyt:
Dvs bidt ende vvaeckt,, vreest Godts rechtveerdicheyt,
Den raet der Goddeloose,, vliet,, en hoort naer haer soete voose,, niet,
Hvn vvercken sijn al boose,, siet,, die Satan vvijt verspreyt.

[p. 422]

 

VVilt-men den staet,, des vverels nv bemercken,

 

Voor-vvaer het gaet,, veel ergher dan oeyt, vvant

 

Menich versmaet,, nv het ghebrvyck der kercken.

 

En kiest het qvaet,, voor 't goet, sonder verstant,

 

Volghende den raet,, van Satan, met'mishant,

 

Brekende s'Heeren vvetten,, al,, en volghen haer in-setten,, mal,

 

Maer Godt die hier op letten,, sal,, haer al brenghen tot schandt.

 

 

 

Aen Israel,, is dit ghenoch ghebleken,

 

Als sy rebel,, vvaren teghen den Heer,

 

En sijn bevel,, oft vvetten vvilden breken,

 

Heeft hy hvn fel,, ghestraft menighen keer:

 

Dvs dan doe sy vvel,, die hier naer Pavlvs leer

 

De Goddeloose drijven,, van,, haer, en stantvastich blijven,, dan

 

VVant svlcke men toe schrijven,, can,, lof, glori, prijs, en eer.

 

 

 

Proeft vvie ghy sijt,, de geesten al ghemeyne,

 

Op dat ghy mijt,, die vyt Godt niet en sijn:

 

Aen haete nijt,, en haer vrvchten on-reyne

 

Kent men met vlijt,, de ketters vol fenijn,

 

Strijdende altijt,, tegen Godts kercke fijn,

 

Sy mogen haer vvel qvellen,, maer,, de poorten vander hellen,, svvaer

 

Die en svllen noeyt vellen,, haer,, al ist selfs Satan pijn.

 

 

 

Prince geen dier,, soo boosch als ketters leeren,

 

Merckt hvn manier,, op dat ghy voor haer vreest:

 

Sy comen hier,, ghecleet in schapen cleeren

 

Maer t'sijn al schier,, grijpende vvolven meest

 

Broeders goedertier,, strijt dan in dit foreest,

 

Stelt v geloof ten thoone,, vvis,, op dat niemant v croone,, fris

 

En nemt die inden troone,, is,, bereyt voor vvven gheest.

_* * _*

Er is geen portret bekend van Joan Ysermans. Naar oordeel van Frederiks en van den Branden leeft hij nog in 1631, maar de vertrouwbare bescheiden, de rekeningen der rederijkkamer ‘De Olijftak’ na 1629, zijn niet bewaard gebleven. Voor de eerste maal vinden wij hem vermeld ‘voor tmaken van diversche cleeren voor de personagien’ van ‘Saul’. Wellicht heeft hij gelegenheid gehad om kennis aan te knoopen met Justus de Harduyn, vriend van Guilliam van Nieuwelandt, die op 22 December 1615 de opvoering bijwoonde en de gast was van de Kamer⁽¹⁴⁾. Justus de Harduyn had, twee jaar vroeger, zijn

(14) Betaelt voor twee potten Renschen wyn om te beschenken myn Heere Harduyn, gl. 1.16. (Rekeningen van De Olijftak, blz. 47.)

[p. 423]

‘Weerlijcke Liefden tot Roosemond’ te Antwerpen laten verschijnen, gedichten ‘eensdeels naerghevolgt de Grieksche, Latijnsche ende Franchoysche Poëten’⁽¹⁵⁾. De arme kleermaker zal ongetwijfeld, evenals zijn meer onderlegde tijdgenooten, ruimschoots van Fransche invloeden geprofiteerd hebben. De Renaissance-dichters in Vlaanderen konden er niet aan ontsnappen.

Over het geestelijk verkeer met het Noorden in den aanvang der zeventiende eeuw is nog heel wat na te speuren. Heeft Ysermans Hollandsche invloeden ondergaan? In de eerste 25 jaren bloeien ook in het Noorden nog de rederijkerskamers. Amsterdam beroemt zich op de Kamer ‘In Liefde Bloeyende’. In 1616 werd de Prins van de Brabantsche Kamer van Amsterdam getrakteerd op wijn, kappers ende olijven, wanneer hij de vertooning van ‘Saul’ bijwoonde den ‘4ⁿ Juny naer Sincxen Ommeganck’⁽¹⁶⁾. In die jaren vangt de bloeitijd aan en verschijnen o.m. bundels van Hooft, Bredero, Starter, Coster, Cats, Huygens, Vondel, Camphuysen, Dan. Heinsius... In 1617-18 was de ‘Eerste Duytsche Academie’ opgericht. In die jaren dicht ook de geloofsgenoot van Joan Ysermans, de Hollandsche katholieke priester Joannes Stalpart van der Wielen⁽¹⁷⁾ zijn wonderschoone zangen en zijn vlijmend-scherpe hekeldichten tegen de ketterij, ‘tegen alle gebreken van verwarde harsenen’.

In Brabant en Vlaanderen verstomt schier het wereldsch gezang. Te Antwerpen schrijft de statige kanunnik en deken der Hoofdkerk, Miraeus, vlijtig aan zijn vijf-en-veertig deelen geschiedenis. De belangstelling gaat daarbij naar godsdienstige litteratuur in den aard van wat b.v. Michiel Zachtmoorter (1582-1660) aanbied: ‘Den bloedighen Bruydegom onzer Zielen’ (1623) en ‘Bruydegoms beddeken’ (1628).

Na den val van 's Hertogenbosch (1629) breken kommervolle dagen aan voor de Zuidelijke Nederlanden. De vrede tusschen Nederland en Spanje wordt pas in 1648 geteekend. De rederijkers hebben in die donkere dagen hun opgewektheid verloren. ‘De Goudbloem’ was dood. In 1660 versmelt ‘De Olijftak’ met ‘De Violiere’ en samen rekken zij hun getelde dagen om in 1708 bepaald te verdwijnen.

In die troebele dagen blijven de rederijkers de oude zeden getrouw! Aan vette dischplechtigheden vergaderen de welgestelde borgers, schransen en pooien. En wanneer zij verzadigd

(15) Zie Dr. R. Foncke. J. de Harduyn's Weerliicke Liefden tot Roosemond, Antwerpen, De Seven Sinjoren (De Sikkel), 1922 en De Vriendenkring van Justus de Harduijn, door Dr. O. Dambre, De Vlaamsche Arbeid, 1923, blz. 243-259, 334-350.

(16) Rekeningen van De Olijftak, blz. 51.

(17) Dr. G.J. Hoogewerff. Joannes Stalpart van der Wielen, Bussum, N.V. Uitg. P. Brand, 1920.

[p. 424]

zijn en de pijpensmoor naar de zoldering opkrinkelt, zal wel een der broeders den medeaanzittende facteur hebben aangemaand om zijn snedigheid eens te vertoonen en door rijmconst het gezelschap op te vroolijken. Dan heeft de man van ‘slechte-afcomst’ het aan de heerschappen niet kunnen weigeren, - lof en fooi wachten hem, - en hij heeft versjes voorgedragen waarin waarschijnlijk de loosheid van heidensche godinnekens en schalksche herders werd bezongen... De borgers mochten immers, aan feestdisch, wel een greintje heidensch zout en lustigheid. Zoo was de pimpelende facteur van ‘De Olijftak’, onder al de leden der Kamer, toch de man die taal en dichtkunst beoefende en, nederige tafeldienaar, zou zijn werk de herinnering bewaren aan de gezellige bijeenkomsten.

Lode Baekelmans.

L.W. - Door een onherstelbaar misverstand heeft de zetter in den oud-Vlaamschen tekst overal de letter u door een letter v en de letter w door vv vervangen.