Vlaamsche Arbeid. Jaargang 13

[p. 352]

Een stukje Friesche Taalgeschiedenis

KORTEN tijd geleden vierde een vereeniging van Friezen te Amsterdam haar zilveren bestaansfeest. Zij deed dit onder meer door het luisteren naar een frieschen preek, waarvoor zij een predikant bereid had gevonden. Dit is een eigenaardig verschijnsel bij een vereeniging waarin weinig van godsdienstigen zin te zoeken was.

Het was dan wellicht ook een fout om alleen uit taalliefde naar een preek te gaan luisteren; om die reden kan ik het Ds. Schade van Westrum niet euvel duiden dat hij in ‘de Hervorming’ tegen zulk misbruiken van Gods Woord van leer trok.

Maar we durven de vraag stellen of het gelijk toch niet meer was aan den kant van den prediker, die, zich wel bewust van wat hij deed, met beide handen de gelegenheid aangreep om het zaad te strooien op een grond die, minder vruchtbaar, toch wel vruchten kan voortbrengen. Want, zoo begreep het deze prediker, als de moedertaal zoo geschikt is om vele snaren van 's menschen hart aan 't trillen te brengen, dan zal zij ook wel de godsdienstige diepere gevoelens kunnen opwekken. Want de taal is nooit doel alleen, wel middel altijd.

Zoo heb ik het altijd begrepen en daarom geprotesteerd wanneer ook mijn Friesche taal in het belachelijke werd getrokken wanneer iemand ze gebruikte voor een ander verhevener doel dan het debuteeren van een dubbelzinnige aardigheid. Want ik begrijp maar niet waarom de taal van millioenen een taal is, maar die van honderdduizenden niet. Of is het winterkoninkje geen vogel omdat de struisvogel veel grooter is?

Het is toch eigenaardig dat zelfs weldenkende menschen, in de meeste landen waar meer dan één taal wordt gesproken, altijd zoo dwepen met de kracht en de heerlijkheid van hun eigen groote, officieel erkende taal en steeds minachtend neerzien op hun landgenooten die de rare gewoonte hebben om in een eigen taal te spreken en te denken, in die taal zelfs te durven bidden tot God, alsof God er nota van neemt hoe groote heeren in Londen, Parijs, Brussel of den Haag in zake van geldige talen besluiten.

Het jammerlijke echter is wel dat zoovelen die het ongeluk hebben zoo een geringschatte taal te spreken, die taal wel liefhebben, maar niet openlijk durven belijden. Zij wenschen wel dat hun taal blijven zal, maar ze zijn het er volkomen mee eens dat die taal volmaakt ongeschikt is voor officieele, wetenschappelijke en godsdienstige doeleinden.

[p. 353]

Zij spreken hun taal alleen maar in huiselijken of vriendenkring; ze schrijven ze slechts om letterkundig genot te verschaffen.

Maar ik heb het altijd vreemd gevonden dat Friezen van deze soort - die dus het Hollandsch in alles als de officieele taal beschouwen - zoo heel anders denken over het Vlaamsch, wat tijdens den grooten oorlog nog al dikwijls merkbaar was en waartegen ik mij - terecht of ten onrechte - dikwijls verzet heb.

De stelling dat de taal toch altijd middel is, hebben de Friezen aldoor bewezen door in hun eigen taal ook propaganda te maken voor hun beginselen.

Dat deden alle partijen met uitzondering alleen van de Katholieken. Wat die voor en in hun taal deden is altijd zeer gering geweest.

Mij heeft dat immer ontevreden gestemd en meermalen heb ik dan ook beproefd daarin verandering te brengen. Reeds in 1911 deed ik een poging om de Katholieke Friezen ook tot een taalactie op te wekken.

Hoewel mijn stem weerklank vond kwam er toch geen werking uit voort.

Altijd buiten de provincie; heel weinig in aanraking met stamgenooten en me zelf niet taalkundig genoeg wetende, schrok ik er voor terug om zelf een grootere poging te wagen.

Te midden van het Vlaamsche leven waaraan ik ijverig deelnam, groeide mijn liefde voor de moedertaal nog aan, vooral omdat ik in Vlaamsche uitgaven zooveel vond dat me telkens weer aan Friesland herinnerde. Ik heb slechts te herinneren aan de schriften van Johan Winkler in Belfort, aan Guido Gezelle en Julius Claerhout.

De oorlog dwong me naar mijn eigen land terug te wijken en juist in die woelige dagen vernam ik in de hollandsche dagbladen weer iets van Friesche taalbeweging en ik zelf schreef er over. Een groep jonge Friezen was duchtig aan 't roeren en hun voorman Kalma - zoo heette het - trachtte Friesland staatkundig te herstellen en schrok er niet voor terug daarvoor Engeland's hulp deelachtig te worden. Dat Kalma dweepte met de Engelsche taal- en rasverwantschap en met Engelsche dichters, dat weet ik, maar dat hij den naam van landverrader verdiende, geloof ik niet. Ik heb zijn actie altijd heerlijk gevonden tegenover die Friezen die zoo echt dweepten met het optreden der Duitschers in België.

In zijn orgaan Frisia vond ik meermalen gelegenheid om over Vlaanderen en zijn taalstrijd te spreken.

Weer eens waagde ik het in enkele katholieke dagbladen een lans te breken voor een Roomsche actie, waartoe ik in 1917

[p. 354]

zelf het initiatief nam waarbij ik mij van de hulp van een Roomsch Friesch dichter had verzekerd.

Wat mijn dichter zelfs niet gelooven wilde, gebeurde, er kwamen zooveel bewijzen van instemming dat hoop op welslagen bestond.

We voerden briefwisseling en begonnen met de uitgave van een correspondentieblaadje dat weer nieuwe instemmers met het plan bijbracht. Maar we ontvingen ook bewijzen van instemming van niet-katholieke Friezen en van een hollandsch geestelijke in Friesland werkzaam.

In het voorloopig bestuur, dat na de definitieve stichting aanbleef, werden opgenomen Dr. Fitus Brandsma, O. Carm, te Oss, P. Rynja, te Amsterdam, en F.A. Hettinga, te Coarnjum. Mijn helper, de dichter Joh. Rypma, te Blauwhuis, stond met mij daarin vooraan.

Zoo goed ik kon nam ik de leiding waar en schreef propagandaartikelen in verschillende katholieke dagbladen, w.o. de Maasbode mij een der bestgezinde was. Ruim een jaar later zijn de eerste zes art. in brochuurvorm uitgegeven door de Katholieke Boek-Centrale te Amsterdam, onder den titel: de plaats der Katholieken in de Friesche taalbeweging, met een inleidend woord van Dr. Fitus Brandsma, O. Carm.

Voor de stichtingsvergadering gehouden werd, zouden we met alles klaar zijn, ook met de statuten voor het Roomsk Frysk Boun, waaraan 20 Juli 1917 de Aartsbisschop van Utrecht zijn goedkeuring hechtte. Bij het ontwerpen daarvan had ik mij gespiegeld aan het Vlaamsche Davidsfonds, dat ik tijdens mijn werken in Vlaanderen zoo goed had leeren kennen.

Wij gingen nog verder en verzochten enkele bekende personen een Eere-bestuur te willen vormen. Van de zeven leden, die geen Friezen waren, noemen wij alleen den Z.E. Heer Deken van Sneek, Prof. Dr. Jos. Schrijnen, Dr. M. Schoengen en Prof. Dr. Leo van Puyvelde, toen te Scheveningen, nu weer te Gent terug, die ik dankbaar blijf voor zijn groote belangstelling in alles wat ik met mijn geringe kracht wist te bereiken.

Zeer goeden steun had ik toenmaals vooral van Dr. Fitus Brandsma O. Carm. die helaas door zeer drukke werkzaamheden niet kon doen wat hij zoo gaarne wilde. Voor de financiën stond mij krachtig terzijde mijn stamgenoot P. Rynja, te Amsterdam, die nu nog, ondanks het thans droevige verval, op zijn post is gebleven.

Den 26 Aug. 1907 vond te Leeuwarden de stichtingsvergadering plaats. Veel zakelijks was er niet meer te doen. Met vreugde kon echter geconstateerd worden dat Roomsch Friesland ontwaakt was en, jong en onbedreven, zijn levensweg begon.

[p. 355]

Honderd leden zouden reeds beginnen belangstelling en liefde te wekken voor de Friesche taal- en letterkunde en die zelf pogen te beoefenen.

Enkelen slechts waren de schrijftaal meester en maar een paar leden hadden getoond iets goeds te kunnen leveren. Dit is wel het voornaamste struikelblok geweest waarover mijn vriend, de dichter Joh. Rypma en ik vielen. Mijn opzet was te wekken wat dood scheen, hij wilde slechts een vergadering van talentvollen, die er helaas niet waren. Die moesten nog geboren worden.

Ze zouden er komen, meende ik, als we den Bond tevens beschouwden als een school, waarin we opgeleid werden tot betere kenners der taal.

Zoolang ik voorzitter bleef en bijna geheel de leiding in handen kon houden, ging de Bond gestadig vooruit. In 1920 waren er ongeveer 400 leden waaronder vele geestelijken en voorname personen. Ik had mij voorgesteld minstens 500 leden bijeen te krijgen, maar ik bevroedde toen nog niet dat ik zelf zou komen te vallen, en zoo zwaar gewond zou worden dat ik mij daardoor aan alle actie onttrok.

Onmiddellijk na de stichting was het eerste werk de uitgave van een propagandaboekje op duizend ex. dat tegelijk het eerste letterkundig werk bevatte. Het werd met belangstelling ontvangen en kreeg in de Friesche en Katholieke pers een gunstig onthaal.

Een paar maanden later verscheen het eerste nr. van For Roomsk Fryslân, dat viermaal per jaar zou verschijnen. Drie jaren lang is het goed gegaan. Het bevatte menig interessant artikel en enkele letterkundige pareltjes. Toen maakten de hooge drukkersprijzen de uitgave onmogelijk. Het tijdschriftje was de hechtste band die de leden bijeen hield, verspreid als zij waren over tachtig plaatsen van Nederland. Toen het niet meer uit kwam was de val te voorzien. Ik heb dat ineenvallen tegen willen houden, maar het ging niet. En het spijt mij te moeten zeggen dat de voornaamste schuld daarvan te vinden was bij het grootste deel der bestuursleden.

Echter was het niet alleen het R.F.B. dat achteruit ging. Onmiddellijk na het eindigen van den grooten oorlog scheen alle geestdrift te zullen sterven.

De Jongfryske Mienship, herhaaldelijk reeds van tactiek veranderd, wist zich daardoor misschien te handhaven, bovendien zijn leider was een man die er zijn mag.

De christelijken beleefden moeilijke tijden. Het al grijze Ald-Selship zag geen kans meer zijn eigen tijdschrift uit te blijven geven.

Het nog nauwelijks bestaande friesche weekblad It Heitelân

[p. 356]

kon niet blijven wat het was. Minder belangrijk bestaat het nog, mede als orgaan van de oudste friesche vereeniging.

Ik heb gepoogd dat weekblad gedeeltelijk ook als orgaan te krijgen van den Roomschen Bond, maar het stuitte af op het hardnekkig verzet van het bestuur. Het eenige katholieke dagblad in Friesland, Ons Noorden, moest het orgaan zijn als de eigen uitgave niet kon blijven bestaan. Maar met Ons Noorden viel niet veel te beginnen.

De leden betaalden, jaar uit, jaar in, maar kregen voor hun geld weinig of niets terug. Nog enkele malen, kwam er een klein nummer van het eigen tijdschrift uit. In 1921 de eerste en de laatste almanak en nu in 1923..... weet ik niet meer hoeveel leden er nog zijn. De penningmeester blijft, maar geeft den moed verloren. Van vergaderingen hoort of leest men niets.

Er is nog een Bond en er is een bestuur, maar wat er meer is, ik weet het niet.

Het spijt me zoo een kind te zien sterven, maar als vader de vaderrechten zijn ontnomen - niet door den Bond wel te verstaan - wat kan hij er dan aan doen.

Actie is er ook nog. Zeer dikwijls immers verschijnt Ons Noorden - elke week of om de twee weken - met een friesch feuilleton, tegenwoordig grootendeels geleverd door een niet-katholiek. Maar de courant heeft er een koopje aan, het krijgt betaling voor de extra geleverde nummers, het honorarium betaalt de Bond. Maar de Bond krijgt zelf bijna niets.

Dat is een klein stukje geschiedenis uit de Friesche taalactie, het is de geschiedenis van een katholiek friesche actie die tijdens den oorlog geboren, nu sterven wil en niet kan.

Waarom niet? Zou dat kwijnend leven toch krachtiger zijn dan ik dacht, zou het toch nog eens een bloeiend stuk leven kunnen worden, als er weer eens mannen komen die het weten te leiden en te besturen?

Misschien! De Friesche taal heeft zoo dikwijls gesukkeld, 500 jaren lang, en toch leeft ze nog.

Begon ik dit art. in het voorjaar na het houden van een friesche preek, ik beëindig het nu waar, tijdens de Oranjefeesten, op een tentoonstelling van letterkunde, ook de friesche literatuur is vertegenwoordigd. En merkwaardig weer, die tentoonstelling werd óók met een friesche rede geopend!

Neen, 't Friesch is toch nog niet dood.

Maar zijn leven, taai en sterk, is toch ook futloos.

J.J. van der Weij.