Vlaamsche Arbeid. Jaargang 12

[p. 385]

Het inwendig leven van Paul

XVII.
Paul in het onweder.

OP een Zondag-vóóravond rustte Paul uit aan het havenhoofd van het Loodshuis; hij zat op een anker; ‘Het anker der christelijke Hoop’, overdacht Paul. Vóór hem gal-groen de Schelde; ook de strakke dijk; daarachter als stukjes speelgoed, één na één: het punthoedje van een toren, de rookkrul van een stoomboot, de spinwebbige ra's van een viermaster, de boompjes van het Noordkasteel en de dobbelsteen van het Graanhuis. Met eenvoudige liefde ontdekte Paul, achteraan in den horizont, het machtig hoofd van God den Vader vol strenge zelfbeschouwing. Paul ondervond zich bij dit gezicht dadelijk een arm en behoeftig zondaar: hij bad inwendig het ‘Miserere mei, Domine’. Rond hem spuwden dokarbeiders onverschillig op de keien, vloekten en tuurden ver in 't Westen, waarvandaan een stoomboot naderde, zwart en duivelachtig.

Plots gromde er iets onheilspellends boven Paul: hij keek achter zich en zag de Stad zelf zeer zondig, want een onweersbui verroestte de lucht over haar. Paul werd angstig: hij gevoelde het naderen der bedreiging Gods; hij ontdekte vol vrees de sombere oogen reeds van God den Vader over den woesten rand der koper-gekartelde onweersbui; hij vermoedde: de gebalde vuist Gods vol oud-testamentisch vuur.

Paul zag meteen dat het melaatsch stadsprofiel akelig en angstig werd: een diepe kelderstilte begon te sluipen over haar. Precies dezelfde stilte, meende hij, die de nadering Gods voorafging in het Paradijs, na de zonde Adams.

Hij stond nu alleen op het havenhoofd en het onweer puilde boosaardig over de Schelde als een rotte lijkvleezige paddestoel. Toen zag Paul ineens uit de vervaarlijke bui de vertoornde vuist van God den Vader ploffen en wit vuur schuimde over de wolken: de schuldige stads-daken werden krijtbleek van angst. Het donderde plechtig als voor het laatste Oordeel; onheilspellende trommen roffelden diep in de wolken. Meteen viel frissche en lichte regen verzoenend over de stad en Paul bemerkte hoe een waterachtige gloed uit het Westen de regenstralen deed glimmen: bloedachtige breinaalden. Stond er niet geschreven: ‘Hij veranderde hun wateren in bloed’?

En hij zag, met een sterk schuldbesef, hoe ontzaggelijk de Heer de zondige stad kastijdde die onder den toorn Gods als een kwaaddoener even verschrikt was om straks terug haar zonde te hervatten.

Paul, die nu schuilde onder een portiek, zegde luid-op den

[p. 386]

psalmtekst: ‘Heer, laat uw bliksem schitteren en verstrooi ze; schiet uit uwe pijlen en verschrik ze’.

Zooals aan den achterwand van een groote zaal een zwaar orkest, zoo dreunde een weinig nadien het onweer in den diepen horizont der polders. En het werd voor Paul een allerfelst gezichtsbeeld: over den aard-bal dreef het onweer af als een kruitwolk waarin de Heer regeerde, vol ontploffende toorn, midden bliksem en rook, zooals op Sinaï. En Paul erkende zichzelf nogmaals als een groot zondaar.

XVIII.
Paul bezoekt God in een ‘Salon d'Art Religieux’.

Paul ontdekte zijn stiel als een ruige wrat na een bezoek aan een officieel ‘salon’ van ‘Christelijke kunst’. Schilderijen, etsen, prenten, beelden, paramenten. Gansche zalen. Christelijke kunst moet alleen ontstaan uit de begeerte Gods en voor een Gods-oordeel zelf zal een kunstenaar beschroomd zijn: deze idee had hem binnengeleid.

Toen Paul op zijn mansarde-kamertje terug kwam gevoelde hij den indruk: de duivel had de fijne wanden zijner ziel besmeerd met excrementen. Och, zijn ziel: een ruige wrat. Hij knielde voor een stoel onder het kruisbeeld. ‘Bevestig elke schoonheid in uw vrees, mijn God, geef verstand, neig elk hart tot uw getuigenis; mijn gemoed was verstrooid aan den ingang der hel; deedt Gij dan geen slot aan hun handen en geen doof-stolp over hun verstand? God, mijn God, dat niet uw teeken is uit hun mond’.

Tijdens zijn magere lunch - het was een Vrijdag van Allerzielen - herinnerde hij zich met tegenzin de ‘christelijke kunst’ van het pas verlaten ‘salon’; ja, duidelijk zag Paul het. In de eerste zaal links de zwarte krijtteekeningen van een gekend ‘mystieker’; zelfs niet eens ‘would be mystiek’, noch pseudo-mystiek, wellicht ‘mysticisme’, want de negatie der christelijke theologische mystiek. Christus: een idioot waterhoofd met ledige na-dronkenschap-oogen; een ‘pietas’, Christus en de Heilige Moeder: versufte slaap-hoofden. Quietisme of nirvanisme? Dit soort kunst was de inelkaarstorting, de verwildering der christelijke norm en sterk-misleidend; de droom-vormen van een cocaïne-eter die af en toe ‘zijn’ Christus ondervindt.

Paul glimlachte: hij zag voor zich het werk van een ‘onmachtige’ die ongeveer zonder fout het kristalijk hellenisme van Puvis de Chavannes had nagebootst; ook een rubber-elastische Kristus-figuur: een jood-moor baardloos, zonder geestelijke waarheid noch inhoud. Iets verder een zoete Christus-met-kinderen, reuzedoek, in bloemflauwe toonen, als met teere

[p. 387]

kleursuiker geschilderd: een kinderachtige Christus. En ginds: gruwelijke profanaties, ‘geslachte’ Christussen-aan-het-kruis en allerleelijkste mombakkesen van het gelaat des Heiligen Verlossers; nergens iets van onmiddellijk expressionisme; de artistieke middelmatigheid van deze ‘christenen’ bepaalde zich tot episode en anecdote met conventionneelen inhoud van den dag.

Geestelijke misvorming der katholieke norm was daarnaast het schilderwerk van iemand die gansch het geloof tot een folkloristisch curiosum herleidde en de waarde der religie terugbracht tot het paternoster-bolletje, het Scherpenheuvel-vaantje en de bijgeloovige tronies van speciale boerentypen.

Ook een visionnaire architekt-schilder van een gedroomde villa-kerk: een christelijke leugen die de realiteit van Berlage prefereeren doet, want deze zonder ‘bijbedoelingen’.

Paul ontfermde zich over twee bibelot-schilderijtjes - elk een handpalm groot - die waren vol christelijke zuiverheid en onbeschadigden eenvoud: verbeeldingen ongeveer van kinderen met hun engelbewaarders in een rustig sneeuwdorp; ook een Jezus-intrede in een hedendaagsch Jerusalem. Waarom werd het Gods-gebod der ‘gesneden beelden en gelijkenissen’ niet op de overige schilderijen toegepast? Eigenlijk kon dit niet: een echt christelijk kriterium ontbrak geheel aan de inrichters, aan de aannemingsjury en ook evenveel aan deze ‘christelijke kunstenaars’.

Paul lag dien avond vroeg te bed en bedroomde ijverig de reden der tegenwoordige onmacht in de christelijke kunst: onwetendheid des geloofs. Er was geen kennis van het Woord Gods, geen dagelijksch gebruik der heilige Eucharistie, geen geestelijke ondervinding van den Bijbel-inhoud; het formalisme was de knaagworm; ook het subjectivisme van het individu dat de excentrieke uitdrukking voor de ware hield uit gebrek aan theologisch leven.

Hoe schoon, dacht Paul, zou een synthetisch universalisme der christelijke kunst zijn! De oer-kern des Alvaders benaderen door Christus-Jezus! Niets anders dan het eenvoudig inzicht! Daarna de eenvoudige uitdrukking zonder individulistische trucs.

Paul staarde met sterke geloofsoogen naar de blauwe vensterruiten waarachter het zilver kraalsnoer der sterren hing als een luisterrijke Rozenkrans; hij verkoos uitsluitend met God, de Kerk en de Natuur te leven in afwachting van den Heiligen Geest en dezes nieuwe kunst. ‘Vide humilitatem meam, Domine’, bad Paul, want hij wist daarnaast dat goede kunst slechts uit sterken deemoed voortkomt.

Doorheen zijn gebed een stoomboot floot eenzaam op de rivier: de zware brom-snaar van een cello.

[p. 388]

XIX.
Paul ontwaakt.

‘Ad te de luce vigilo’, kraaide vurig een haan in de buurt; elk gekraai was Paul: een evangelische kokarde geprikt op de schrille ochtendlucht; telkens zijn aandacht op het hymnus: ‘Gallus jacentes excitat, et somnolentes increpit, gallus negantes arguit, gallo canente, spes redit’. Hij moest daarbij ook steeds denken aan den ‘mysticus gallus’ die Jezus is, mede aan het verraad van Petrus.

Nog waren de blauwe venster-ruiten vol sterren; de halfmaan - een zilveren reliek - gezonken beneden in het raam. Onverhoeds het ochtendangelus luidde op de kerken, over de stad: het was een ernstig teeken dat God en zijne heiligen waren ontwaakt. Onmiddellijk daarop ronkte er ook een stoomboot op de Schelde: één zware orgelpijp.

Paul begreep weer, door den nevel van zijn slaperigheid, het heimwee der stoombooten naar het verloren Paradijs, de ‘sehnsucht’ naar het land overzee, het Oostland. Hij ook verlangde, om eigen heiligheid, fijn en vurig naar God en zijn volkomen bezit.

De gansche nacht had hij, bijna zonder slaap, gestreden tegen de ‘macht der duisternis’ die hem inwendig en uitwendig omsingelde. Hij had zich ondervonden ‘in horrore visionis nocturne’ als een allerbenauwdst menschje midden luizende uren omtrek van helsche duisternis. ‘Expelle noctem cordium’, bad hij onophoudend. Tusschendoor het onberispelijk uur-slaan op de kalme kerktorens: afwezig aan zijn verlatenheid. Met krachtelooze hersens had hij gemediteerd over de dood en zeer réél wist hij dat, onontkoombaar, hij dag aan dag benaderde de donkere kust van het onbekend land. De zwarte balletjes aan het tel-raam des levens had God vooraf geteld en hieraan kon niets vermeerderd. De Heilige Drievuldigheid had reeds zijn doodvonnis onderteekend: want de Vader schreef het met de hand des Zoons en met de vingeren des Heiligen Geestes. Dood-gaan? Het werd onder gewone luidjes zoo eenvoudig en nauwkeurig bepaald: ‘om het hoekje gaan’. Hij zou dus ‘onzichtbaar’ worden? Wanneer? Graag wist hij dit niet. Hij stond toch onder een doodsoordeel: Paul = een droge potscherf. Paul had zich tezelfdertijd iets uit-den-dag herinnerd: hij wandelde gisteren langs een avenue; op de stoep van een luxe-hôtel zat een buikzwaan man zielsverloren te kluiven aan een kip; zijn hond, naast hem, had den muil vol krakende beenderen; ‘canes multi’ had Paul ergens in Psalm 21 gelezen. Paul beheerschte zich: hij had hem graag gezegd dat straks de dood ook zou kluiven aan zijn beenderen en de hand des Vaders zijn afgegeten ribbenkooi als een waardeloos prul zou gooien over den aard-bal. ‘Et dispersa sunt omnia

[p. 389]

ossa mea’. En daarbij de Prediker: ‘O Dood, hoe bitter is uw gedacht voor dezen die vrede hebben met hun goederen!’ Het kraken van kip-beendertjes was toch een voor-gerucht op eigen dood?

Een weinig daarna overdacht Paul de vlammen van het Vagevuur dat hij begeerde om den storm van ‘zinnelijk heimwee’ dat dikwijls in hem opstak. Het Vagevuur: iets waar Paul gelukkiger zijn zou dan op aarde, waar hij God slechts ontmoette in een spiegel en in geheimenis; want reeds het Vagevuur gaf hem het eeuwig bezit Gods, mede de afwezigheid van drie vijanden: de duivel, de wereld, het vleesch. De menschen moesten het Vagevuur begeeren, meende Paul, en niet vreezen. Het was een sterk geluk hiernamaals te lijden aan de voeten van een bijna zichtbaar-geworden God en Deze, als het ware, uit persoonlijk rechtvaardigheidsgevoel, te verbieden één oogenblik dit lijden te verminderen; de Glorie Gods bestond immers ook daarin Hem om de vol-maat aan lijden te bidden, niet om een ziekelijke liefde naar pijn, maar uit een ijver naar Gods rechtvaardigheid en naar volmaakte boete, Zou Paul straks ‘geprivilegieerd’ voor God durven verschijnen als een soort ‘usurpator’? Hier bevond hij zich plots tegenover het ‘Officium Defunctorum’ en hij aanvaardde deemoedig dit gebed van den Heiligen Geest die het hemelsch geluk der zielen wenschte te bespoedigen.

Naderhand bleef in het hart van Paul één ontzaggelijk ding over: na de lichamelijke dood God te zien. Hoe vreemd zou dit zijn? Hiervan kon Paul zich geen verbeelding geven. ‘Ik zal opstaan en tot mijn Vader gaan’, herinnerde hij zich. O, wat 'n vreugde! Reeds stond hij aan de spelonk der eeuwigheid en riep om God, die uit haar duisternis antwoordde, ver en sterk. En dan dit woord van Paulus: ‘Het is in geen hart des menschen opgekomen’. Hij werd een oogenblik bang God te moeten zien; hij werd zelfs angstiger nu hij overwoog dat hij onmiddellijk kon doodgaan en hij, wellicht onvoorbereid, in het wezen Gods zou moeten treden. ‘Deus est caritas’, begreep hij toen. Zóó bestreed Paul dit uur der duisternis.

Nog verlamd door den slaap bad Paul: ‘Laudetur Jesus Christus in aeternum’; hij gleed met weerzin uit het warm bed, waschte zijn lichaam met koud water en bad vijf Ave-Maria bij het aankleeden. Paul keek intusschen aandachtig naar de ruitjes en zag met toenemende meditatie hoe God dieper en lichter den blauwen nacht dóórdrong: Zijn Gelaat werd bijna zichtbaar aan de ruitjes van het mansarde-raam. Het was hem precies of de duisternis als een duivels-droesem zich ontbond en als van-zelf fluisterde Paul den Psalmtekst: ‘Domine, illumina tenebras meas’.

De sterren verkwijnden reeds als bleeke glas-kralen, want

[p. 390]

Paul verbeelde het zich zoo dat God de Vader op dit oogenblik de hooge trap achter de aarde beklom en het groot wereldvertrek naderde waar Paul verbleef; nok een weinig en Hij zou de donkere kamer binnentreden met de gouden lamp hooggestrekt in Zijn Hand.

Paul maakte eerbiedig het kruisteeken; hij trad buiten in de wazige grachtstraat en begaf zich naar de kerk, rechts, om er de Heilige Mis te hooren.

Karel van den Oever.